Kawecki, Jan
Przyczynek do polskości wsi Olszewo,
pow. ełckiego, w świetle
dokumentów hitlerowskich
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 445-447
*nej pozycji N iem ców i w y n ik ając y ch podobno stą d ich p r a w do w yjątkow ego u p rzy w ile jo w an ia d a w a ła le k tu ra „M az u ra” a rg u m e n ty , k tó re biły w tezy h itlero w sk ie. P rz y p o m in a ł „M azur” w ielkość k o n sty tu c ji Trzeciego M a ja 25). Ś w ięcił piórem E m ilii S u k erto w e j-B ie d ra w in y c z te re ch se tn ą rocznicę założenia d r u k a r n i p olskiej n a M a z u ra c h 26). K ru szy ł kopie w obronie p ię k n a języka p o l
skiego, p rzy ta cz ają c p rzy ty m zachw yty m. in. N iem có w 27). W coraz tr u d n ie j szych w aru n k ac h p a ń s tw a h itlerow skiego niezm ordow anie k o n ty n u o w ał „M a z u r” sw oją służbę narodow ą. T a k czynił aż do trag iczn y ch d n i w rześnia 1939 roku. Za tę służbę narodow ą zapłacił jego w yd aw ca i red a k to r, S ew eryn P ieniężny, swoim życiem . Z chw ilą w y b u ch u w ojny w e w rześniu 1939 r. S ew e r y n P ieniężny jako jeden z pierw szych zostaje aresztow any, w y słan y do obozu w H ohenbruch, ro z strz ela n y 24 lutego 1940 r . 28).
Z rozw ażań o w alc e re d a k c ji „M azura” z h itlery zm em w y n ik a, że re d a k c ja czasopism a w ielo k ro tn ie p rze p ro w ad z ała o strą k ry ty k ę p ro g ra m u h itle ro w skiego. K ry ty k a m ia ła c h a ra k te r b ard z iej zasadniczy w p ierw szym okresie w zro stu siły hitlerow ców . W ówczas p ię tn o w ała ich m ordy na przeciw n ik ach politycznych, ograniczanie w olności słowa, ich b arb a rz y ń stw o p alen ia książek. W późniejszych la ta c h k ry ty k a ogranicza się do pro w ad zen ia p o lity k i g erm a n i- zacy jn ej, n ied o trzy m y w an ia przyrzeczeń danych przed staw icielo m innych n a rodów żyjących w obręłpie Rzeszy N iem ieckiej. Za sw oją an ty h itle ro w sk ą p o sta w ę był „M azur” p o d d aw a n y szykanom (zakaz w y d aw an ia przez pew ien okres czasu, n arz u can ie niem ieckich nad ru k ó w , zm uszanie do um ieszczania m a te ria łów, nadsy łan y ch przez urzędy p ro p ag a n d y hitlero w sk iej). S zykany nie zm ie niły p o staw y re d a k cji, k tó ra w y trw a ła na p o ste ru n k u aż do trag iczn y ch dni w rz eśn ia i zapłaciła w łasnym życiem za służbę n arodow ą.
JA N K AW ECKI
PRZYCZYNEK DO POLSKOŚCI WSI OLSZEWO POW. EŁCKIEGO
W ŚWIETLE DOKUMENTÓW HITLEROWSKICH
P odczas poszu k iw an ia przeze m nie różnego ro d za ju dow odów ucisku g erm a - nizacyjnego na M azurach w padły m i pew nego ra z u w ręce w orki z m a k u la tu rą . N a tra fiłe m w nich n a bardzo pobrudzone i poniszczone p ism a w ó jta niem iec kiego w S tary ch Juchach, „A m tsv o rsteh e r in F lie ssd o rf” (tak p rzezw ali N iem cy w 1938 ro k u w ieś S ta re Juchy) oraz na p ism a „O rtsg ru p p e n le ite ra NSDAP in F ra u e n flie ss (Olszewie), k tó ry m b y ł tenże w ójt, członek p a r tii h itlero w sk iej, G eydan.
M iędzy różnym i podaniam i, prośbam i, p la n a m i zabudow ań, re je s tra m i k a r od ro k u 1922 poczynając, zestaw ieniam i zbiórek n a n iem iecki C zerw ony K rzyż z o statn ich la t II w o jn y św iatow ej, w ykazam i poległych w te j w o jn ie m iesz kań có w gm iny, zn ajdow ały się a k ta poufne do „ K re isle ite ra NSDA P in L y ck ”, w Ełku.
W jednym z ta k ich poufnych pism , k tórego doszukałem się tylko czterech stro n m aszynopisu, dotyczącego sp raw o zd an ia z dochodzeń w sp raw ie n ie jak iej
25) „M azur”, n u m e r 29 z d n ia 3 m a ja 1933 r. 26) „M azu r”, n u m e r 18 z d n ia 29 lu teg o 1938 r. 27) „M azur”, n u m e r 19 z d n ia 2 m a rc a 1935 r.
-8) Em ilia S u k erto w a-B ie d ra w in a, B ojow nicy o w olność i polskość M azur i W arm ii na p rze strzen i siedm iu w ieków , O lsztyn (1954), s. 48.
p a n i R o th k eg el w O lszew ie („F ra u R othkegel in F ra u e n flie ss”), p ra w d o p o dobnie p rzekazyw anego drogą telefo n iczn ą do ow ych p a rty jn y c h w ła d z w E łku, do w iad u jem y się b ard zo ciekaw ych spostrzeżeń n a te m a t sto su n k ó w n a ro d o w ościow ych, jakie zaobserw ow ali na ty m te re n ie pod koniec I I w o jn y ś w ia to w e jг) p an i R othkegel, sk ie ro w a n a po b o m b a rd o w a n iu B e rlin a z p ięciorgiem dzieci do O lszew a, feld feb el h itlero w sk i, K ott, i jego podk o m en d n y W olfke.
Pism o nosi nagłów ek „D er O rtsg ru p p e n le ite r in F liessdorf, d e n 30. M ärz 1944 — A n die K re isle itu n g d e r N SD A P in L y ck ”.
H isto ria te j sp raw y p rze d sta w ia się, ja k n a stę p u je . W e w rz e śn iu 1943 ro k u , po zb om bardow aniu B erlina, p a n i R othkegel z sześciorgiem dzieci e w a k u o w a n a została do P ru s W schodnich (pięcioro dzieci w ra z z m a tk ą sk ie ro w a n o do O lszew a (F rauenfliess) w g m inie Juchy, pow. ełcki, szóste dziecko zostało u lo kow ane w pow iecie pasłęckim . E w ak u o w an ą R othkegel za k w a te ro w a n o w dom u w dow ca B alzera, m ieszkającego w ra z z nieżo n aty m synem , K aro lem . G ospo d arstw o dom ow e p ro w a d ziła po lsk a dziew czyna, „ro b o tn ica w yw ieziona do P ru s na ro b o ty ” z G en e ra ln e j G u b ern ii, czyli z Polski, im ien iem J a n k a .
P. R othkegel położyła duże zasługi w w alk a c h z P o la k a m i n a G ó rn y m Śląsku, na co p o sia d ała sp e cja ln e zaśw iadczenie „a u f G ru n d ih r e r V e rd ie n ste w ä h re n d des P o len e in falls in O berschlesien un d sei im B esitz b e so n d e re r A u s w eise h ie rfü r...”). J a k w y n ik a z protokołu, p . R othkegel zaczęła się „bardzo interesow ać gospodarstw em B a lz era”, w y sy łała do B e rlin a część sw oich k a r t żyw nościow ych, ja k rów nież p aczki żyw nościow e. S p o u faliła się z B alzeram i, J a n k ą oraz in n y m i m ieszk ań cam i w si. Z „P o lk ą”, tj. Ja n k ą , śp ie w ała polskie piosenki, sp acero w ała po w si i ca ło w ała się, ja k to n a p isa ł w ó jt G eydan. Tenże otrzy m ał d n ia 5 m a ja 1944 r. pism o od F ry d e ry k a B alzera z pro śb ą o p rz e p u stk ę dla P o lk i Ja n in y R olew icz do E łku, aby m ogła w ziąć u d z ia ł w p o lsk im nabożeństw ie.
Po p ew nym czasie dobre sto su n k i p. R othkegel z m iejscow ym i chłopam i nagle ostygły. Z aczęła się ona sk arży ć n a B alzerów , że p rz y ja ź n ią się z P o la kam i, dom agała się od w ładz p rz e tra n slo k o w a n ia jej do in n e j m iejscow ości oraz w ojskow ej opieki, gdyż obaw iała się o sw oje życie. T w ierdziła, że s ta ry B alzer, skoro ty lk o dow ie się, że osk arży ła jego syna u w ła d z w Ju ch ach , zab ije ją. Z arzu cała ona chłopom m iejscow ym , że są życzliw ie n a s tro je n i do P o lak ó w i R osjan, że nie jest w O lszew ie p ew n a życia 4).
P ra g n ąc osłabić oskarżenia R othkegelow ej pod ad resem całej w si o sp rzy ja n ie P olakom , w ó jt G ey d a n do d aje od siebie w spraw o zd an iu , że „ n a p a s tu ją
ją robotnicy przyw iezieni tu z P o lsk i i ze W schodu” 5).
*) Czystopis i b ru lio n y p ism a O rtsg ru p p e n le ite ra z n a jd u ją się w p o sia niu au to ra.
2) „Sie leb te au ch im b esten E in v e rn e h m en m it d er P o lin J a n k a , die sie auch einm al sogar u m a rm t un d g ek ü sst h ab en soll. Sie h a t auch m it den P o len des D orfes einige M ale gem einsam p olnische L ie d er g esu n g en ”.
s) „F rau en fliess, d. 5 M ai 1944. H e rrn A m tsv o rste h er G eydan, F liessdorf. Die P olin J a n in a R olew icz m öchte am S onntag d. 7 ds M ts in L yck am p o ln i schen G o ttesd ien st teiln eh m en . Sie b itte t um einen P assiersch e in . E in w en d u n gen w erd en dagegen n ic h t erhoben. H eil H itler! F rie d ric h B a lz er”.
4) „Da sie d e r V a te r des K a rl B a lz er sofort to tsch la g en w erde, sobald e r erfah re, dass sie seinen S ohn ang ezeig t habe...”. „Sie beschuldigte die B a u ern d e r G em einde F ra u e n flie ss allgem ein d e r P o len -u n d R u sse n fre u n d lic h k e it u n d b eh a u p te te im m er w ieder, sie sei ih re s L ebens h ie r n ic h t sic h er un d m üsse ein Q u a rtie r u n te r m ilitä ris c h e n S ch u tz b ekom m en”.
5) Da sie d u rc h die in F ra u e n flie ss u n te rb ra c h te n P olen un d O sta rb e ite r b ed ro h t w e rd e ”.
O baw y p. R othkegel podziela ta k że feld feb e l K ott, k tó ry n alega n a m ie j scow e w ładze o zaopiekow anie się ro d zin ą p. R. W yprow adzony z rów now agi „O rtsg ru p p e n le ite r” zarzu ca K ottow i ja k o p ru sk iem u żołnierzow i całk o w ity b r a k polity czn ej o rie n ta c ji w m iejscow ych stosu n k ach pisząc: „Ich h ä tte von ein em F eldw ebel ein a n d e rs B enehm en e rw a rte t. W enn e r glaube, dass d eu tsch e F ra u e n h ie r in K re ise L y ck w egen p olnischen U n trieb e n ic h t m e h r sic h er seien, d a n n is t das f ü r einen p reu ssisch e n F eld w eb el geradezu u n e rh ö r t”.
P a n i R othkegel prop o n o w an o p rzen iesien ie do K alinow a (D reim ühlen), lecz nie chciała o ty m słuchać. S p ra w a p rze tra n slo k o w an ia o p arła się o w ładze po w iatow e, a p a n i R. za rzu ca ła m iejscow em u w ójtow i i w ładzom p a rty jn y m n ie za rad n o ść i opieszałość, n a k tó rą zam ierzała poskarżyć się w B erlinie. W k o ń cu za żą d ała kateg o ry czn ie p rze n iesien ia jej w ra z z dziećm i do ta k ie j m iejsco w ości, gdzie zn ajd zie w ojskow ą opiekę, bow iem w te j m iejscow ości (tj. w O l sze wie) m ieszka ją ty lk o Polacy, k tó r z y czyh a ją na je j życie *).
Z całej te j dość p rze w lek łe j i za w ik ła n e j h isto rii n a s in te re su je w y ra źn e po sta w ien ie sp raw y n aro d o w ej M azurów przez o b serw atorów z głębi N iem iec, n ie o rien tu jąc y ch się w h itlero w sk iej p olityce narodow ościow ej w P ru sa c h W schodnich. N ie k to in n y ja k p a n i R othkegel, feld feb e l K ę tt i in n e osoby w ym ienione w ty m piśm ie szczerze stw ie rd z ają, że w Olszew ie m ieszk ają m ie j scow i P olacy (M azurzy), a nie ty lk o ro b o tn ic y przym usow i z Polski, ja k tego chce p an w ó jt G eydan.
S tw ierd zen ie to je st dow odem polskości M azurów , podczas gdy w o fic ja l nych sta ty sty k a c h urzędow ych P o lak ó w n a ziem i m a zu rsk ie j zaliczano do narodow ości n iem ieckiej. P o n a d to n a szczególną uw agę zasługuje też fa k t, że p o lsk a narodow ość M azurów została m im ow olnie u zn a n a przez w rogów polskości.
®) „...sie v erla n g e eine sofortige U m verlegung in eine S telle, wo sie u n te r m ilitä risc h e n S ch u tz stehe, da in dieser G egend n u r P olacken w ohnen, die ih r n ach dem L eben tr a c h te n ”.
