Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej odpowiedzialności jednostki gospodarczej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 750. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Marta Stępień Katedra Rachunkowości Finansowej. Zofia Wydymus Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie. Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej odpowiedzialności jednostki gospodarczej 1. Wprowadzenie W funkcjonowaniu współczesnych jednostek gospodarczych poszukujących sukcesu można dostrzec zmiany, które zmierzają w kierunku społecznej orientacji przedsiębiorstw. Głównym czynnikiem w kreowaniu ich sukcesu i wizerunku w otoczeniu staje się współdziałanie z ludźmi i interes publiczny. Jest to wyraźnie widoczne zwłaszcza w zarządzaniu europejskim, gdzie akcentowane są takie cechy, jak: odpowiedzialność społeczna, nastawienie na ludzi i wewnętrzne negocjacje. Odpowiedzialność jednostki gospodarczej z tytułu prowadzonej przez nią działalności dotyczy takich zagadnień, jak: – identyfikacja i realizacja celu działalności gospodarczej, – racjonalne gospodarowanie zasobami majątkowymi, w tym specyficznym zasobem, jakim jest praca reprezentowana przez pracowników, – spełnianie oczekiwań (rzeczowych i finansowych) grup interesów (właścicieli, otoczenia), Por. H. Bloom, Ph. de Woot, Zarządzanie europejskie, Poltext, Warszawa 1995, s. 25 i nast.. .

(2) 80. Marta Stępień, Zofia Wydymus. – organizacja systemu gospodarczego i systemu społecznego, – zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju gospodarowanie zasobami środowiska naturalnego, – pozycja rynkowa jednostki gospodarczej, jej wizerunek i reklama, – jakość produktów, – wpływ na stan środowiska przyrodniczego (emisja zagrożeń), – zapewnienie zatrudnienia i odpowiednich warunków pracy. Odpowiedzialność ta obejmuje więc zarówno szeroko rozumianą sferę produkcyjną, jak i sferę społeczną – człowieka jako pracownika i konsumenta oraz środowisko przyrodnicze jako zasób gospodarczy i warunki życia człowieka. W gospodarce światowej zagadnienia ekologiczne nabierają coraz większego znaczenia z uwagi na społeczną odpowiedzialność prowadzących ją przedsiębiorstw. Coraz szersze i bardziej świadome zagrożeń społeczności domagają się bowiem informacji o wpływie działalności gospodarczej na jakość życia. Chodzi tu zarówno o odpowiedzialność ekonomiczną jednostki gospodarczej, tj. za racjonalne wykorzystywanie zasobów udostępnionych przez społeczeństwo, jak i o odpowiedzialność ekologiczną, tj. za stan i warunki życia w danym środowisku. Realizacja społecznej odpowiedzialności wymaga odpowiedniego źródła informacji, którym w głównej mierze powinna być rachunkowość. Jej walory jako systemu pomiaru ekonomicznego gwarantują rzetelność i kompleksowość tworzenia oraz prezentacji informacji. Problem jednak tkwi w prawidłowym koncepcyjnie wykorzystaniu zasad i cech rachunkowości, aby pożądane informacje spełniały wymogi użytkowników. Rachunkowość jako nauka ekonomiczna stosowana stanowi system informacyjno-kontrolny w ujęciu teoretycznym i praktycznym, a podział formalny na rachunkowość finansową i rachunkowość zarządczą zarówno w odniesieniu do teorii, jak i praktyki wynika z jej struktury funkcjonalnej. Przyjęcie za kryterium tego rozróżnienia rodzaju, celu i sposobu wykorzystania informacji oraz przebiegu procesu kontroli (kto, gdzie, kiedy i jak ją realizuje) pozwala rozpatrywać te same problemy działalności gospodarczej jednostki z odmiennych punktów widzenia. Przesłanką doboru tych punktów widzenia są potrzeby interesariuszy wiedzy (użytkowników informacji) o przebiegu i rezultatach działalności gospodarczej. Znajduje to wyraz w doborze modelu przedsiębiorstwa – finansowego lub społecznego. Jak wynika z obserwowanej ewolucji poglądów, coraz szersze uznanie zyskuje w gospodarce społeczny model przedsiębiorstwa. Jednym z aspektów społecznej odpowiedzialności jednostek gospodarczych jest ich wpływ na stan środowiska przyrodniczego (naturalnego). Powstaje więc pytanie, czy można dostrzec miejsce dla rachunkowości w realizacji tej odpowiedzialności..

(3) Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej…. 81. W przeprowadzonych badaniach ankietowych wśród biegłych rewidentów na pytanie o potrzebę włączenia się rachunkowości jako systemu pomiaru ekonomicznego do realizacji zasady społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw w zakresie ochrony środowiska zdecydowana większość respondentów (78,7%) odpowiedziała, że widzi taką potrzebę, przeciwnego zdania było jedynie 6,7% respondentów, a 14,7% nie miało zdania na ten temat. Spośród tych respondentów, którzy uważają, że rachunkowość powinna być wykorzystana w omawianej dziedzinie, ponad połowa uznaje za najważniejsze przesłanki tego poglądu rolę rachunkowości jako „prewencji” przez stworzenie przejrzystego rachunku dla podejmowania decyzji (53,4%) oraz istotność informacji tworzonych przez rachunkowość (52%). Celem opracowania jest wskazanie – na tle istoty i przesłanek społecznej odpowiedzialności jednostek gospodarczych za prowadzoną przez nie działalność – roli rachunkowości w umożliwieniu rozliczania z tej odpowiedzialności, wyrażającej się w tworzeniu odpowiednich informacji finansowych. 2. Przesłanki i uwarunkowania rozwoju społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw Jednostka gospodarcza funkcjonuje w otoczeniu, z którym najczęściej jest powiązana świadczeniami wzajemnymi, co uzasadnia obowiązek rozliczania się z otoczeniem z tytułu odpowiedzialności za rezultaty działania. Obowiązek ten jest określany w języku angielskim mianem accountability, a termin ten „wiąże się ściśle z odpowiedzialnością responsibility i z obowiązkiem rozliczania się z podmiotowo rozpatrywanym otoczeniem”. Dostrzeżono ten fakt już w połowie ubiegłego wieku. O społecznej odpowiedzialności jednostek gospodarczych poglądy zmieniały się w miarę rozwoju teorii ekonomii oraz gospodarki. Od lat 50. XX w. „głoszona jest nowa koncepcja odpowiedzialności, w myśl której celem działania (…) przedsiębiorstwa jest równoległe zaspokojenie interesów poszczególnych grup społecznych przy warunku ograniczającym, jakim jest osiąganie odpowiedniego poziomu zysku. Te grupy społeczne to przede wszystkim pracownicy, konsumenci dóbr i usług, inwestorzy i szeroko rozumiane środowisko. Szerzej na ten temat por.: M. Stępień, Rachunkowość a ochrona środowiska w opinii biegłych rewidentów (wyniki badań ankietowych) [w:] Historia, współczesność i perspektywy rachunkowości w Polsce, red. S. Sojak, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 695–714.. E. Burzym, Przesłanki i perspektywy standaryzacji i międzynarodowej harmonizacji rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 1993, nr 23, s. 8..

(4) Marta Stępień, Zofia Wydymus. 82. zarówno społeczność lokalna, w ramach której przedsiębiorstwo działa, jak i środowisko naturalne”. W latach 70. XX w. zaczęły powstawać na całym świecie organizacje występujące przeciw dewastowaniu przyrody (natury) przez jednostki gospodarcze. Były to organizacje krajowe i międzynarodowe, wiele z nich funkcjonuje nadal, reprezentując interesy szeroko rozumianego otoczenia przedsiębiorstw. W miejsce ochrony anonimowego środowiska pojawiła się walka o interesy konkretnych podmiotów społecznych. Powstały w ten sposób warunki, w których działalność gospodarcza jednostek (w tym wyniki finansowe, wpływ na środowisko przyrodnicze itp.) w coraz większym stopniu są uzależnione od nowego rodzaju podmiotów, zwanych społecznym otoczeniem przedsiębiorstw. Obserwacja funkcjonowania współczesnych jednostek gospodarczych poszukujących sukcesu, nasuwa m.in. wniosek, że coraz wyraźniej zmierzają one w kierunku społecznej orientacji zarządzania, dostrzegając rolę współdziałania z ludźmi oraz rolę interesu publicznego w kreowaniu ich sukcesu i wizerunku w otoczeniu. Zwłaszcza w zarządzaniu europejskim widoczne jest akcentowanie odpowiedzialności przed społeczeństwem, które stanowi otoczenie oceniające, pod różnymi względami, prowadzoną działalność gospodarczą. „Odpowiedzialność społeczna oznacza, że przedsiębiorstwa europejskie widzą siebie jako integralną część społeczeństwa i wobec tego działają w sposób społecznie odpowiedzialny, spełniając swoją powinność obywatelską, swego rodzaju zobowiązanie wobec społeczeństwa («interes publiczny musi być respektowany»). W związku z tym nie uważają one, że zysk jest jedynym celem biznesu; równie ważne jest zapewnienie firmie trwania w długim okresie i korzystnego wizerunku w otoczeniu (ochrona środowiska, public relations)”. Model społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa sformułowany przez A.B. Carrolla, zwany piramidą odpowiedzialności, obejmuje cztery poziomy, co prezentuje rys. 1. „Podstawę piramidy stanowi przedmiotowa działalność przedsiębiorstwa i związana z nią działalność ekonomiczna. (…) Następny poziom w piramidzie zajmują zgodne z przepisami prawa przedsięwzięcia komercyjne. (…) Kolejny poziom piramidy to długoterminowe działania firmy, podejmowane we współpracy ze wspólnotą lokalną (…) najwyższy poziom przypada filantropii, czyli dobrowolnemu poświęcaniu części środków finansowych i czasu pracowników na rzecz lokalnych społeczności w celu poprawy warunków i jakości życia Z. Jaglińska, Rachunkowość odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw kapitalistycznych, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 1982, nr 7, s. 15.. Por. W. Samitowski, Problem określenia źródeł wyniku finansowego, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1990, nr 329, s. 68–69.. J. Penc, Zarządzanie w warunkach globalizacji, Difin, Warszawa 2003, s. 89.. .

(5) Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej…. 83. odpowiedzialność. oraz rozwiązywania wybranych z istniejących we wspólnocie lokalnej problemów społecznych”. W modelu tym zakłada się, że jednostka gospodarcza społecznie odpowiedzialna powinna być wrażliwa na potrzeby społeczności, w której funkcjonuje.. filantropijna etyczna prawna ekonomiczna. Rys. 1. Hierarchia społecznej odpowiedzialności („piramida Carrolla”). Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Rybak, Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 29–31.. Jednostka gospodarcza zyskuje uznanie (dobrą reputację), gdy jej działania są przez społeczeństwo akceptowane, tj. realizuje zarówno cele ekonomiczne, jak i społeczne, spełniając w ten sposób oczekiwania interesariuszy, w tym pracowników. „Publiczne uznanie jest tym modelem, w którym interes społeczny i oddziaływania społeczne pokrywają się z interesem korporacji”. Odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstwa ze względu na jej zasięg może być rozpatrywana jako wewnętrzna (np. dobrobyt pracowników, warunki pracy) i zewnętrzna (np. środowisko naturalne, produkty, dostawcy, zatrudnienie). Szczególnie ważnym problemem jest tu konflikt, który może występować nie tylko między ekonomiczną opłacalnością a społeczną przydatnością niektórych przedsięwzięć, „ale także między niektórymi społecznymi celami przedsiębiorstwa, np.. M. Rybak, op. cit., s. 228.. . Uznanie jest zjawiskiem trudnym do skwantyfikowania, tym niemniej możliwym do określenia poprzez wykorzystanie wielkości pomocniczych, np. obroty świadczące o społecznej akceptacji jakości i ceny produktu. Uznanie to jest jednym z elementów kształtujących wartość firmy. . B. Wawrzyniak, Odnawianie przedsiębiorstwa. Na spotkanie XXI wieku, Poltext, Warszawa 1999, s. 223. .

(6) Marta Stępień, Zofia Wydymus. 84. koniecznością ochrony środowiska i koniecznością utrzymania produkcji zanieczyszczającej co prawda środowisko, ale dającej zatrudnienie”10. W przypadku działalności związanej ze środowiskiem, w odniesieniu do skutków zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, chodzi zatem o odpowiedzialność ekologiczną, tj. odpowiedzialność za obecny i przyszły stan środowiska przyrodniczego, która wymaga rzetelnej oceny ryzyka ekologicznego wynikającego z podejmowanych decyzji i działań. „Troska o przyszłe pokolenia jest nieodłącznym komponentem odpowiedzialności w jej wymiarze prospektywnym”11. Podstawą interpretacji społecznej odpowiedzialności jest koncepcja interesariuszy (stakeholders)12, która pozwala zidentyfikować podmioty pozostające w różnych relacjach z przedsiębiorstwem, a także ułatwia ujawnienie problemów objętych odpowiedzialnością społeczną. Obrazuje to tabela 1. Tabela 1. Treść i zakres odpowiedzialności społecznej podmiotów Przedsiębiorstwo. Historia Rodzaj produkcji (działalności) Wyniki ekonomiczne Otoczenie konkurencyjne Misja i cele Polityka społecznej odpowiedzialności. Kierownictwo naczelne. Akcjonariusze. Decyzje wywołane manipulowaniem środo wiska Ryzyko związane z problemami i kataklizmami w otoczeniu Przywileje dla wybranych grup akcjonariuszy Dobro akcjonariuszy Prawa akcjonariuszy Skargi akcjonariuszy Rzecznicy akcjonariuszy Kredytodawcy/pożyczkodawcy. Odpowiedzialność za środowisko naturalne Konieczność oceny wzrastającego ryzyka Odpowiedzialność za harmonizowanie oczeki- finansowego wań poszczególnych interesariuszy. 10 A. Lewicka-Strzałecka, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa [w:] Etyczny wymiar przekształceń własnościowych w Polsce, red. A. Węgrzecki, AE w Krakowie, Kraków 1996, s. 156.. 11 A. Marek-Bieniasz, Odpowiedzialność ekologiczna i inne wartości przyrodnicze w świetle strategii zrównoważonego rozwoju, „Problemy Ekologii” 1999, nr 6, s. 226.. 12 Twórcą koncepcji interesariuszy jest Ed Freeman. „Koncepcja ta pojawiła się w czasach, kiedy przedsiębiorstwo jako główny podmiot gospodarczy działało w społeczeństwie przywiązującym wagę do stałego polepszania standardu i stylu życia, składającym się z różnych grup, reprezentujących rozliczne interesy, cele i oczekiwania, mających również na względzie poprawę swojego standardu i stylu życia. Grupy te stawiają warunki, tworzą prawa oraz wyrażają oczekiwania, które biznes musi wziąć pod uwagę. Pojęcie „interesariusz” (stakeholder) powoli przyjmuje się w polskiej terminologii z zakresu zarządzania”. M. Rybak, op. cit., s. 43 (przypis 3)..

(7) Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej… cd. tabeli 1. Pracownicy. 85. Konsumenci. Polityka personalna Uzyskiwane przez pracowników korzyści Zasady wynagradzania i nagradzania Szkolenie i rozwój Planowanie i rozwój kariery Wypowiedzenie, zwolnienia grupowe, przerosty zatrudnienia Równość zatrudnienia i dyskryminacja Kobiety na stanowiskach kierowniczych i w radach nadzorczych Bezpieczeństwo i zdrowie pracowników Zatrudnienie w pełnym i niepełnym wymiarze oraz umowa kontraktu Programy pomocy dla zwalnianych (outplacement). Ogólna polityka Informowanie konsumentów Bezpieczeństwo produktów Skargi konsumentów Konflikt między ochroną środowiska a konsumpcją Produkowanie i użytkowanie produktów nieprzyjaznych dla środowiska Gotowość do akceptacji mniej wygodnych dóbr, lecz bardziej przyjaznych środowisku Gotowość do płacenia wyższej ceny za produkty przyjazne środowisku, jeżeli to konieczne. Konsekwencje w zakresie konkurencyjności, gdy wytwarzane są produkty bardziej przyjazne dla otoczenia. Ochrona zdrowia publicznego Edukacja Monitorowanie i ochrona środowiska Inwestycje socjalne i darowizny. Konkurenci. Media. Rząd. Jak odpowiadać mediom na ich reportaże, w tym także dotyczące ochrony środowiska Źródło: M. Rybak, op. cit., s. 49–50, opracowano na podstawie: M.B.E. Clarkson, A Stakeholder Framework for Analyzing and Evaluating Corporate Social Performance, „Academy Management Review” 1995, nr 1.. Znane są dyskusje w literaturze przedmiotu na temat celów działalności jednostki gospodarczej i wynikającego z nich lub nie – uzasadnienia możliwości rozliczania jej przed społeczeństwem. Zestawienie argumentów przemawiających za i przeciw społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw zawiera tabela 2. Zwolennicy i przeciwnicy społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw posługują się argumentami o przeciwstawnym charakterze. Zwolennicy za podstawową przesłankę tej idei uważają fakt stwarzania przez działalność gospodarczą problemów dla otoczenia i konieczność ich rozwiązywania, natomiast przeciwnicy – realizację celu finansowego stawianego przez właściciela, pomimo że może on być w sprzeczności z problemami wynikającymi z działalności gospodarczej13.. Por. szerszą dyskusję „za i przeciw” m.in. w: J. Penc, op. cit., s. 83–95; M. Rybak, op. cit., s. 18–27. 13.

(8) Marta Stępień, Zofia Wydymus. 86. Zmianie celów działalności gospodarczej w kierunku realizacji idei społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw powinno towarzyszyć „szersze pojmowanie racjonalności i efektywności gospodarowania”14. Chodzi tu m.in. o racjonalność gospodarowania, która wykorzystuje zarówno „kryteria sprawności ekonomicznej, jej przesłanki etyczne oraz konsekwencje społeczne”, a cele przedsiębiorstwa odzwierciedlają „równowagę między dążeniem do bezpiecznego zysku a poczuciem odpowiedzialności społecznej i gotowością do jej ponoszenia”15. Tabela 2. Argumenty za i przeciw społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw Argumenty za społeczną odpowiedzialnością. Argumenty przeciw społecznej odpowiedzialności. 1. Działalność gospodarcza stwarza problemy 1. Celem działalności przedsiębiorstw jest i dlatego przedsiębiorstwa powinny uczestniprzysparzanie zysków właścicielom czyć w ich rozwiązywaniu 2. Pracownicy przedsiębiorstwa tworzą również grupy społeczne 3. Gospodarka posiada niezbędne zasoby do rozwiązywania problemów społecznych 4. Przedsiębiorstwa są partnerami w gospodarce, tak jak rząd i społeczeństwo. 2. Zaangażowanie w problemy społeczne pozwala przedsiębiorstwom wywierać wpływ na otoczenie. 3. Istnieje możliwość konfliktu interesów 4. Przedsiębiorstwom brak doświadczenia w kierowaniu programami społecznymi. Źródło: R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 150, cyt. za: J. Adamczyk, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001, s. 73.. Zdaniem E. Burzym „realizacja idei społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw za szeroko rozumianą efektywność gospodarowania wymaga nie tylko stworzenia właściwych zewnętrznych warunków systemowych oraz ukształtowania jasnych stosunków w zakresie odpowiedzialności materialnej za społeczno‑ekonomiczną racjonalność podejmowanych decyzji oraz za efektywność ich realizacji wyrażającą się w sposobach wykorzystania czasu oraz zasobów materialnych i ludzkich, ale także wymaga: – stworzenia odpowiedniej rachunkowej podstawy egzekwowania odpowiedzialności, tj. rozwoju rachunku kosztów i zbudowania na tej podstawie rachunkowości zarządczej zintegrowanej systemowo z rachunkowością finansową,. 14 E. Burzym, Społeczny i ekologiczny aspekt współczesnej ewolucji rachunkowości w gospodarce rynkowej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1993, nr 401, s. 5.. J. Penc, op. cit., s. 88.. 15.

(9) Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej…. 87. – zmienionego podejścia do rachunku nakładów i rezultatów działania (odpowia dającego szerszej interpretacji tych pojęć), a tym samym do pomiaru efektywności tego działania rozumianej szeroko jako efektywność społeczno-ekonomiczna”16. I tu jest miejsce ważnego zadania dla rachunkowości, zarówno teorii, jak i praktyki. 3. Rachunkowość jako źródło informacji dla rachunku społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa Rachunkowość, jako nauka ekonomiczna stosowana, ma do spełnienia niezmiernie trudne zadania, zwłaszcza we współczesnym świecie, kiedy to cele ekonomiczne ewoluują, zmuszając do pomiaru coraz to nowych kategorii odzwierciedlających korzyści ekonomiczne. Z kolei globalizacja rynku staje się przesłanką ujednolicania zasad tego pomiaru, stąd unormowania prawne oraz harmonizacja zasad. Mimo że rachunkowość jest unormowana przez prawo bilansowe, to nie oznacza, iż ono w wystarczającym stopniu reguluje zakres informacji tworzonych przez rachunkowość dla potrzeb innych dziedzin prawa. Przykładowo, prawo podatkowe kieruje się innymi kategoriami przy określaniu korzyści ekonomicznych – przychody i koszty ich uzyskania nie są synonimami przychodów i kosztów ich osiągnięcia według interpretacji prawa bilansowego, także dochód (podstawa opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych) nie jest synonimem zysku brutto (a nawet może mieć miejsce taka sytuacja, że jednostka wykazuje stratę brutto, a mimo to może być obciążona podatkiem dochodowym). Należy zauważyć, że obserwuje się duży wpływ prawa podatkowego na rachunkowość, ale jest to wpływ pośredni17. Kolejnym zagadnieniem zmuszającym teorię rachunkowości do analizy jest problem prawny dotyczący tytułu prawa własności. Rachunkowość przy formułowaniu zasad musi uwzględniać rolę prawa – wprawdzie inne kategorie mogą być uznawane za znaczące w podejściu prawników (np. dochód podlegający opodatkowaniu, zysk do wypłacenia w formie dywidend) i w podejściu rachunkowości (np. zysk jako źródło przyrostu wartości, czy też miernik efektywności działania). Wreszcie określony poziom rozwoju społecznego zmusza rachunkowość do poszukiwania rozstrzygnięć przy tworzeniu teorii na gruncie etyki. „Czy jest coś,. E. Burzym, Rachunkowość jako podstawa rozrachunku z tytułu społeczno-ekonomicznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1990, nr 329, s. 12. 16. E.A. Hendriksen, M.F. van Breda, Teoria rachunkowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 27. 17.

(10) Marta Stępień, Zofia Wydymus. 88. co zarząd powinien zrobić? Czy jest coś więcej niż tylko postępowanie zgodne z normami powszechnie przyjętymi w rachunkowości?”18. Pojęcia etyczne – sprawiedliwość, prawda i uczciwość – znalazły swój wyraz w rachunkowości – w formułowaniu jej zasad (wiarygodny obraz, wycena godziwa itp.). Rachunkowość od wielu wieków podejmowała próby interpretacji jej koncepcji w kategoriach ekonomicznych – makroekonomicznych, mikroekonomicznych i społecznych. Zauważalne jest podejście makroekonomiczne rachunkowości w określaniu zasad i cech sprawozdawczości; również makroekonomiczny wydźwięk może mieć stosowana polityka amortyzacji, albo też tworzenie rezerw. Na szczeblu mikroekonomicznym widoczny jest bardzo ścisły związek rachunkowości z szeroko rozumianym pomiarem ekonomicznym i możliwością oddziaływania na procesy gospodarcze przedsiębiorstwa. Współcześnie podkreśla się szczególną rolę rachunkowości w tworzeniu informacji finansowych. Prezentowany jest pogląd, iż informacje finansowe mają nieuchronne konsekwencje ekonomiczne19. Rachunkowość jako system elastyczny dostosowuje zakres informacji finansowych do potrzeb zarządzania i użytkowników zewnętrznych. Znajduje to swój wyraz chociażby w zakresie sprawozdania finansowego. Jednostki znaczące w gospodarce kraju są zobowiązane do uwidocznienia szerszego zakresu informacji niż jednostki mniejsze. Jednostki mniej gospodarczo znaczące mogą sporządzać sprawozdanie w formie uproszczonej. Sprawozdanie finansowe jednostek niezobowiązanych do publikowania swoich sprawozdań składa się z20: 1) wprowadzenia do sprawozdania finansowego, 2) bilansu, 3) rachunku zysków i strat, 4) dodatkowych informacji i objaśnień; natomiast sprawozdania finansowe podlegające corocznemu badaniu obejmują ponadto zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym oraz rachunek przepływów pieniężnych. Ciągle jeszcze stawiany jest rachunkowości zarzut, że tak naprawdę w tworzeniu informacji finansowej główny nacisk kładzie się w niej na akcjonariuszy, a powinno się uwzględniać wszystkie grupy zainteresowane finansowo (tzw. 18. Ibidem, s. 29.. 19. Ibidem, s. 31.. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, t.j. Dz.U. z 2002 r., nr 76, poz. 694 ze zm., art. 45, ust. 2 oraz art. 3. 20.

(11) Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej…. 89. stakeholders). Wręcz wprowadza się określenie „rachunkowość społeczna przedsiębiorstw”, z którego wynika, że rachunkowość powinna uwzględniać informacje o charakterze społecznym (np. społeczne koszty ochrony środowiska, bezrobocie, szkodliwe warunki pracy), dotyczące różnych grup interesów. Grupy te w społecznym modelu przedsiębiorstw prezentuje rys. 2. Grupy interesów Kontraktowe. Społeczne. Akcjonariusze. Konsumenci. Kadra zarządzająca/Pracownicy. Ustawodawcy. Klienci. Rząd. Dystrybutorzy. Grupy nacisku. Dostawcy. Media. Pożyczkodawcy. Lokalne społeczności. Rys. 2. Grupy interesów w społecznym modelu przedsiębiorstwa. Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Clarke, The Stakeholder Corporation: A Business Philosophy for the Information Age, „Long Range Planning” 1998, vol. 31, nr 2, cyt. za: Nadzór korporacyjny. Perspektywa międzynarodowa, oprac. i tłum. I. Koładkiewicz, Poltext, Warszawa 1999, s. 40.. Przejawem związku działalności gospodarczej z odpowiedzialnością społeczną za jej prowadzenie jest społeczny model przedsiębiorstwa21. Charakteryzuje się on m.in. przewagą odpowiedzialności nad rentownością, satysfakcją grup interesów jako miernika sukcesu, celem organizacji, którym jest służenie wszystkim zaangażowanym grupom, oraz odpowiedzialnością społeczną, zarówno indywidualną, jak i organizacyjną. Tego typu model przedsiębiorstwa najlepiej służy społeczeństwu poprzez dążenie do osiągnięcia wspólnych interesów. Przeciwstawny społecznemu modelowi przedsiębiorstwa jest model finansowy, w którym jednostka gospodarcza jest traktowana jako własność inwestorów i instrument służący właścicielom, którego działanie jest podporządkowane osiąganiu jak najwyższej rentowności, a miernik sukcesu stanowi cena akcji i wysokość dywidendy. Por. szerzej o tych modelach m.in. w: Nadzór korporacyjny…, s. 35–43. 21.

(12) Marta Stępień, Zofia Wydymus. 90. Podstawowym uczestnikiem społecznego modelu przedsiębiorstwa jest grupa interesów. Kryterium podziału interesariuszy na grupy kontraktowe i społeczne jest możliwość i wzajemność oddziaływania jednostki i przedsiębiorstwa (organizacji). Inna podstawowa klasyfikacja interesariuszy, autorstwa E. Freemana, twórcy koncepcji interesariuszy, obejmuje dwie grupy – pierwszego i drugiego stopnia22. Interesariusze pierwszego stopnia to osoby fizyczne i prawne, zawierające z przedsiębiorstwem formalne kontrakty lub porozumienia. Natomiast interesariusze drugiego stopnia to osoby lub grupy osób, które wprawdzie nie prowadzą z przedsiębiorstwem transakcji, ale mogą na nie wpływać lub pozostawać pod jego wpływem. Warto wśród nich zauważyć środowisko naturalne, które jest szczególnym, bo tzw. milczącym interesariuszem. W teorii rachunkowości znane jest również podejście oparte na psychologii i socjologii; jest to tzw. podejście behawioralne. Podejście to koncentruje się na „badaniu związku między informacjami przekazywanymi decydentom a zachowaniem różnych osób lub grup, czyli na ustaleniu wpływu, jaki prezentacja informacji dostarczanych przez rachunkowość wywiera na odbiorców tych informacji”23. To właśnie behawioralne podejście wiąże się z problemem użytkowników informacji, wpływu polityki rachunkowości na wiarygodność informacji. Skomplikowana problematyka rachunkowości zmusza do tzw. podejścia strukturalnego – rachunkowość usiłuje zapewnić wewnętrzną spójność i logikę systemu, tzn. konsekwencję w rejestrowaniu i ujawnianiu transakcji24. Omówione wyżej podejścia do teorii rachunkowości prezentuje rys. 3; uwidacznia on jednocześnie podstawowe typowe pytania charakterystyczne dla poszczególnych podejść. Wydawałoby się, że różnorodność podejść do teorii rachunkowości pozwala na określenie jej zasad fundamentalnych, które w wystarczającym stopniu zaspokoją potrzeby praktyki rachunkowości. Tymczasem na praktykę rachunkowości oddziałują inne siły z otoczenia zewnętrznego, które wymuszają na praktyce rachunkowości poszukiwanie takich rozwiązań ewidencyjno-sprawozdawczych, które będą zaspokajać potrzeby szeroko rozumianej ekonomii, prawa, polityki (por. rys. 4). Te wdrażane w praktyce rachunkowości rozwiązania będą oddziaływać na teorię rachunkowości, będą tę teorię inspirować do rozwoju. To ciągłe sprzężenie zwrotne pomiędzy teorią i praktyką rachunkowości jest widoczne w wielowiekowej historii rachunkowości. Należy przy tym zauważyć, że: „To nie my kształtujemy teorię rachunkowości, lecz praktyka poprzez fakty dokonane zmienia gospodarkę i two22. Por. M. Rybak, op. cit., s. 43–52.. E.A. Hendriksen, M.F. van Breda, op. cit., s. 33.. 23. 24. Ibidem, s. 34..

(13) Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej…. 91. rzy metateorię rachunkowości. Nauka to odkrywanie prawdy o otaczającym nas świecie, prawdy, której jeszcze nikt nie opisał”25. Teoria rachunkowości Podejścia. Stawiane pytania. Podatkowe. Jak wygląda sytuacja w kontekście przepisów podatkowych?. Prawne. Jak wygląda sytuacja w świetle prawa?. Etyczne. Jakie postępowanie jest słuszne? Czy stan faktyczny został przedstawiony rzetelnie?. Ekonomiczne (makroekonomiczne, mikroekonomiczne, społeczne). Jaki wpływ to postępowanie będzie miało na gospodarkę? Jakie konsekwencje dla akcjonariuszy będzie miał wybór takiej a nie innej procedury? Czy zastosowana procedura pozwoliła na pełne ujawnienie faktów? Jakie to ma znaczenie dla pozostałych użytkowników informacji rachunkowej?. Behawioralne. Dlaczego kierownictwo zdecydowało się na taką właśnie procedurę?. Strukturalne. Czy istnieją jakieś reguły, którymi można by się kierować w tej sytuacji? Jaka jest definicja przychodu? Którą z przyjętych zasad rachunkowości stosuje się w tym przypadku? Jak postępują inni działający w tej samej branży?. Rys. 3. Podejścia do teorii rachunkowości. Źródło: opracowanie własne na podstawie: E.A. Hendriksen, M.F. van Breda, op. cit., s. 26–36.. Z. Luty, Tradycja a rzeczywistość rachunkowości (Rachunkowość – abstrakcja rzeczywistości) [w:] Historia, współczesność i perspektywy…, s. 400. 25.

(14) Marta Stępień, Zofia Wydymus. 92. Z rys. 4 można odczytać szczególną rolę człowieka w kształtowaniu teorii i praktyki rachunkowości, a także konieczność uwzględnienia potrzeb zarządzania w tworzeniu teorii rachunkowości i w przyjmowanych rozwiązaniach praktycznych. Znalazło to swój wyraz w aktualnie obowiązującym polskim prawie bilansowym, poprzez zdefiniowanie osoby odpowiedzialnej za jednostkę; jest to kierownik jednostki. W ustawie o rachunkowości określono szczegółowo zadania, za które odpowiedzialny jest kierownik, jak też określono odpowiedzialność karną za nieprzestrzeganie unormowań w niej zawartych.. Teoria rachunkowości. Praktyka rachunkowości. Ekonomia. Polityka. Prawo. Informatyzacja. Statystyka i ekonometria. Zarządzanie. Człowiek. Wiedza i gotowość jej wykorzystania. Odpowiedzialność ekonomiczna. Odpowiedzialność społeczna. Rys. 4. Siły kształtujące praktykę rachunkowości Źródło: opracowanie własne.. Należy podkreślić odpowiedzialność kierownika jednostki za sporządzenie sprawozdania z działalności jednostki, zawierającego istotne informacje o stanie majątkowym i sytuacji finansowej, w tym ocenę uzyskiwanych efektów oraz.

(15) Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej…. 93. wskazanie czynnika ryzyka i opis zagrożeń. Wzrost odpowiedzialności rachunkowości jest widoczny również w zdefiniowaniu przez ustawę o rachunkowości treści informacji dodatkowej. Bezspornie należy zauważyć, że czynnik ludzki jest szczególnym zasobem, od którego zależeć będzie ewoluowanie teorii i praktyki rachunkowości. Wiedza człowieka, uświadomienie przez niego wielowątkowych powiązań pomiędzy różnymi dziedzinami (sferami) życia społeczno-gospodarczego, to pierwszy krok do sukcesu w tworzeniu informacji dla potrzeb różnych użytkowników; kolejny krok to wykorzystanie tej wiedzy (twórcze oddziaływanie na proces tworzenia informacji). Prezentowany poziom wiedzy powinien stanowić podwalinę odpowiedzialności ekonomicznej i odpowiedzialności społecznej. Mimo wyraźnego rozróżniania tych dwóch kategorii odpowiedzialności wydaje się, że odpowiedzialność społeczna jest immanentnie związana z odpowiedzialnością ekonomiczną, że odpowiedzialności te nawzajem się przenikają i trudno je wyraźnie rozgraniczać. Warto w tym miejscu przytoczyć rozróżniane rodzaje odpowiedzialności: odpowiedzialność narzuconą, wymuszoną i świadomą26. Odpowiedzialność narzucona jest konsekwencją obowiązującego prawa (jednostka jest zmuszona przyjąć zasady prawa), odpowiedzialność wymuszona jest konsekwencją presji opinii społecznej, odpowiedzialność świadoma zaś ma charakter odpowiedzialności pełnej (jest to model idealny) – firma podejmuje działania odpowiedzialne, jest zdecydowana przyjąć odpowiedzialność za podejmowane przez siebie działania bez wcześniejszego przymusu. Wydaje się, że na obecnym etapie świadomości społecznej powinny być narzucane i wymuszane działania, które zapewnią realizację idei odpowiedzialności społecznej. Jeżeli przyjąć określone kategorie pomiaru korzyści ekonomicznych pozwalające ocenić odpowiedzialność ekonomiczną człowieka lub zespołu ludzi zarządzających jednostką, tj.: – zyskowność, – płynność finansowa, – ekonomiczna wartość dodana (EVA), – wartość przedsiębiorstwa dla właścicieli, to należy zauważyć, że realizacja celów – maksymalizacja bądź optymalizacja tych wielkości ma silny wpływ, niejako bezpośrednio „przenosi się” na odpowiedzialność społeczną. Optymalizacja zyskowności wiąże się z uwzględnieniem interesów klienta (zaproponowanie z uwagi na klienta niższej ceny sprzedaży), zyskowność stanowi podstawę samofinansowania rozwoju jednostki (przeznaczenie zysku na zasilanie kapitałów samofinansowania), co może mieć wpływ na wzrost zatrudnienia (albo J. Filek, O wolności i odpowiedzialności podmiotu gospodarującego, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002, s. 181. 26.

(16) 94. Marta Stępień, Zofia Wydymus. też może być gwarantem utrzymania obecnego zatrudnienia), może też wpływać na ewentualny wzrost wynagrodzeń w następnym okresie, albo też może mieć wpływ na wypłatę nagród i premii z zysku, jak również dywidend, co pozostaje w związku ze wzrostem stopy życiowej społeczeństwa. Wysoka rentowność (mierzona kategoriami wynikającymi z prawa bilansowego) najczęściej oznacza wysoką dochodowość (mierzoną kategoriami wynikającymi z prawa podatkowego) jednostki, co ma wpływ na podatek dochodowy. Jest to istotne źródło dochodów budżetowych; a to oznacza możliwość lepszego finansowania potrzeb społecznych. Zdolność płatnicza jest istotnym problemem ekonomicznym jednostki – jej brak uruchamia łańcuch zatorów płatniczych, doprowadzając w skrajnych przypadkach do upadłości własną firmę, ale i inne jednostki, bądź pogarszając płynność finansową innych jednostek, np. banku – w przypadku nieregulowania rat i odsetek od zaciągniętych przez jednostkę kredytów. Te negatywne zjawiska niosą z sobą bardzo poważne konsekwencje społeczne, doprowadzając do bezrobocia, do zmniejszenia dochodów budżetowych itp. Ekonomiczna wartość dodana (inaczej – zysk rezydualny) pozwala jeszcze bardziej precyzyjnie zmierzyć efektywność działania jednostki w porównaniu z zyskiem rachunkowym; uwzględnia bowiem także koszt kapitału własnego. W przypadku braku zdolności jednostki do kreowania ekonomicznej wartości dodanej skutki są podobne do braku rentowności. Maksymalizacja wartości przedsiębiorstwa dla właścicieli z reguły wiąże się ze wzrostem wartości przedsiębiorstwa na poziomie brutto (ogółem). Wzrost wartości przedsiębiorstwa jest przejawem rozwoju przedsiębiorczości; rozwój ten ma ścisły związek z polityką społeczną, ma wpływ na dochody budżetowe, stan bezrobocia, stopę życiową ludności, stan środowiska (możliwość inwestowania w ochronę środowiska). Wzrost wartości przedsiębiorstwa na poziomie brutto (aktywa ogółem) świadczy o dużym zaangażowaniu kapitałowym, w tym także o zaangażowaniu kapitału obcego. Oznacza to pośrednio stwarzanie możliwości rozwoju tym jednostkom, które są „dawcami” kapitału. Od człowieka oczekuje się zatem, aby tak zarządzał zasobami, by korzyści ekonomiczne były optymalne, a dzięki temu były świadectwem odpowiedzialności społecznej. Czy to oznacza, że dla oceny odpowiedzialności społecznej wystarczą te elementy sprawozdania finansowego, które są zamieszczone w załącznikach do ustawy o rachunkowości, tj. w bilansie, rachunku zysków i strat, rachunku przepływów pieniężnych, zestawieniu zmian w kapitale (funduszu) własnym? Otóż nie! I tutaj staje przed rachunkowością zadanie, by uwzględnić te przekroje informacji, które są specyficzne i jednocześnie ważne dla potrzeb oceny odpowiedzialności społecznej. Może to być zidentyfikowany zakres danych uzupełniających do danego elementu sprawozdania. Oczywiście mogą to być dane finansowe tworzone przez księgowość, ale też mogą to być dane wynikające z ewidencji operatywnej..

(17) Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej…. 95. Takie wyzwanie było do niedawna utopią. Natomiast współcześnie, dzięki nowoczesnym technologiom jest ono możliwe do zrealizowania. Jak można zauważyć, „istotny wpływ na rozwój współczesnej gospodarki mają nowoczesne technologie informatyczne, które są wykorzystywane właściwie we wszystkich obszarach naszego życia. (…) Jedną z dziedzin, która wykorzystuje współczesne zdobycze technologii informatycznych, jest rachunkowość”27. Nawet w ustawie o rachunkowości uwzględniono wymogi stawiane zapisowi księgowemu i prowadzeniu ksiąg przy użyciu komputera28. Oczywiście w prawie bilansowym zostały określone wymogi co do dokumentacji prowadzonej za pomocą systemów informatycznych pod kątem zapewnienia stosowania zasad rachunkowości, a w szczególności zasady jasnego i rzetelnego obrazu w pomiarze zasobów majątkowych i korzyści ekonomicznych kreowanych przez te zasoby. W tym rozumieniu systemy informatyczne muszą zapewniać możliwość sporządzenia sprawozdania finansowego według wymogów prawa bilansowego, a następnie przeprowadzenie analizy finansowej. A zatem chodzi w tym przypadku o praktyczne rozwiązania w rachunkowości, które są ściśle związane z teorią rachunkowości. Natomiast należy zauważyć kolejny aspekt informatyzacji – możliwość tworzenia takich przekrojów informacji finansowych, które pozwolą realizować rachunkowości cele stanowiące wypadkową sił kształtujących praktykę rachunkowości, co znalazło odzwierciedlenie na rys. 4. Współcześnie oczekuje się, że rachunkowość – jako system informacyjny – będzie źródłem informacji dla użytkowników nie tylko z uwagi na odpowiedzialność ekonomiczną, ale i odpowiedzialność społeczną. Zakres tworzonych informacji jest ściśle skorelowany z systemami informatycznymi, ale nie można przy tym pominąć narzędzi wnioskowania będących dorobkiem statystyki i ekonometrii. W szczególności należy mieć na uwadze modele wykorzystywane w prognozowaniu, w analizach symulacyjnych, znaczących także w rachunkowości zarządczej. Bardzo wyraźne postrzeganie roli rachunkowości we wspomaganiu przedsiębiorstwa w realizacji zasady odpowiedzialności ekonomicznej i społecznej spowodowało poszukiwanie wręcz nowych dziedzin, czy też obszarów zainteresowań rachunkowości. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w proponowanych w literaturze nazwach, wskazujących na dany obszar, np. rachunkowość marketingowa, rachunkowość ekologiczna, rachunkowość podatkowa, rachunkowość usługowa, rachunkowość handlowa, rachunkowość produkcyjna29. Mówi się także o rachun27 M. Andrzejewski, Potrzeba atestacji systemów informatycznych wspomagających współczesną rachunkowość przedsiębiorstw [w:] Historia, współczesność i perspektywy…, s. 7.. Ustawa o rachunkowości, art. 14, ust. 4 oraz art. 20, ust. 5.. 28. M. Bąk, Obszary zainteresowań współczesnej rachunkowości [w:] Historia, współczesność i perspektywy…, s. 27. 29.

(18) Marta Stępień, Zofia Wydymus. 96. kowości zarządczej, zdarzeniowej, odpowiedzialności społecznej, finansowej, zasobów ludzkich itp.; nazwy te są jakby skrótem myślowym danego obszaru zainteresowań rachunkowości. Takie pojęcia ściśle wiążą się z weryfikacją dotychczasowej struktury rachunkowości. Zdaniem M. Gmytrasiewicz wprowadzanie takich nazw jest „nieporozumieniem, nawet gdyby były wynikiem użycia przez ich autorów skrótu myślowego. Ponadto używanie skrótów myślowych jest w nauce dowodem nieporadności w ścisłym określeniu nazw, definicji i twierdzeń naukowych”30. Przyjęcie w literaturze i praktyce przesłanek społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw za uzasadnione oraz uwzględnienie zasad i możliwości systemu rachunkowości zaowocowało wprowadzeniem pojęć wiążących rachunkowość z tym rodzajem odpowiedzialności. Pojawiło się pojęcie rachunku odpowiedzialności społecznej oraz rachunkowości społecznej odpowiedzialności, później rozrachunku z tytułu społecznej odpowiedzialności. Rachunek odpowiedzialności społecznej można zdefiniować jako „identyfikację, pomiar i komunikowanie informacji wewnętrznych i zewnętrznych, związanych z wpływem podmiotu (przedsiębiorstwa) i jego działalności na społeczeństwo”31. Znaczącą rolę, poprzez zadania i cechy, przypisywano rachunkowości odpowiedzialności społecznej. „Rachunkowość społecznej odpowiedzialności ma z założenia służyć społeczeństwu informacją, na podstawie której będzie ono mogło (…) kontrolować i oceniać działalność przedsiębiorstwa (…) z punktu widzenia zgodności jego celów szczegółowych (…) z celami społecznymi (…)”32. I dalej, „rachunkowość społecznej odpowiedzialności powinna: 1) stanowić zintegrowany system pomiaru ekonomicznego, oparty na szerokim, społeczno-ekonomicznym rozumieniu podejścia «koszty-korzyści» (cost-benefits approach), 2) służyć wewnętrznym i zewnętrznym potrzebom kontrolnym i decyzyjnym”33. Wskazania te zyskują szczególne znaczenie w świetle omówionych problemów pomiaru kategorii ekonomicznych, roli człowieka w teorii rachunkowości oraz wobec sił kształtujących rachunkowość w praktyce. M. Gmytrasiewicz, Współczesne problemy teorii rachunkowości w Polsce [w:] Współczesne problemy rachunkowości i informatyki, Zeszyt nr 1 – Rachunkowość, AE w Katowicach, Katowice 1989, s. 57. 30. Współczesne problemy rachunkowości, red A. Jarugowa, PWE, Warszawa 1991, s. 38.. 31. E. Burzym, Społeczny i ekologiczny aspekt współczesnej ewolucji rachunkowości w gospodarce rynkowej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1993, nr 401, s. 6. 32. Ibidem.. 33.

(19) Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej…. 97. 4. Zakończenie Idea społecznej odpowiedzialności jednostek gospodarczych rozwinęła się na bazie współzależności gospodarczej i społecznej tych jednostek i człowieka, który pełni funkcje wewnętrzne i zewnętrzne w stosunku do gospodarki. Na tle realizacji celów działalności jednostek gospodarczych, nie tylko związanych z pomnażaniem kapitału, ale również z zaspokojeniem potrzeb społecznych o szerszym niż tylko materialny charakterze, powstały przesłanki i sposoby rozliczania ich z odpowiedzialności społecznej, to znaczy rozliczania przed społeczeństwem, które poprzez rynek akceptuje ich funkcjonowanie. Rozrachunek z tytułu społecznej odpowiedzialności polega więc na uzyskaniu przez społeczeństwo możliwości kontroli działań gospodarczych, których efekty skierowane są na człowieka i środowisko przyrodnicze. Kontrola ta i ocena może być realizowana na podstawie informacji o różnym charakterze, udostępnianych przez przedsiębiorstwa. Rozliczenie jednostek gospodarczych z odpowiedzialności za sprawy społeczne może przybierać różne formy, takie jak: – okresowe nieformalne przeglądy działań związanych z odpowiedzialnością za sprawy społeczne (spotkania kierownictwa), – szacowanie kosztów wspierania programów i działań społecznych, – badanie kosztów zewnętrznych działalności jednostki gospodarczej, tj. kosztów ponoszonych przez społeczeństwo w związku z zaniechaniem przez jednostkę odpowiednich przedsięwzięć (analiza społecznego oddziaływania). Praktyka tych prezentacji różni się zasadniczo w zależności od sposobu przekazywania informacji na zewnątrz. Może to być ogólnikowe stwierdzenie postawy jednostki gospodarczej w kwestii społecznych obowiązków, najczęściej bez prezentacji informacji finansowych, albo szczegółowy opis odpowiedzialności firmy przed społeczeństwem. Wybór i forma przekazywanych informacji na temat realizacji społecznej odpowiedzialności przez jednostkę gospodarczą, a więc z tytułu rozrachunku z tej odpowiedzialności, nie ma ustalonej formy i zależy od kierownictwa jednostki (inaczej niż tradycyjna informacja finansowa przekazywana w sposób obligatoryjny poprzez sprawozdanie finansowe). W tej sytuacji sposobem wyegzekwowania informacji o realizacji przez jednostkę gospodarczą obowiązków o charakterze społecznym (realizacja odpowiednich działań) może być m.in. presja społeczna ze strony grup społecznego nacisku w imieniu społeczności lokalnych i globalnych. Rozszerzający się zakres społecznych wymagań wobec przedsiębiorstw w rozwijających się gospodarkach wielu krajów, co jest efektem m.in. wzrostu społecznej świadomości, niewątpliwie wpłynie na wzrost aktywności jednostek i zróżnicowanie rozrachunków z tytułu społecznej odpowiedzialności także w kierunku informacji o charakterze finansowym. Wydaje się, że rachunkowość – zarówno.

(20) 98. Marta Stępień, Zofia Wydymus. teoria, jak i praktyka – jest do tego przygotowana, a na pewno otwarta na takie wyzwania. Literatura Adamczyk J., Koncepcja zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001. Andrzejewski M., Potrzeba atestacji systemów informatycznych wspomagających współczesną rachunkowość przedsiębiorstw [w:] Historia, współczesność i perspektywy rachunkowości w Polsce, red. S. Sojak, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2003. Bąk M., Obszary zainteresowań współczesnej rachunkowości [w:] Historia, współczesność i perspektywy rachunkowości w Polsce, red. S. Sojak, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2003. Bloom H., Woot Ph. de, Zarządzanie europejskie, Poltext, Warszawa 1995. Burzym E., Przesłanki i perspektywy standaryzacji i międzynarodowej harmonizacji rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 1993, nr 23. Burzym E., Rachunkowość jako podstawa rozrachunku z tytułu społeczno-ekonomicznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1990. Burzym E., Społeczny i ekologiczny aspekt współczesnej ewolucji rachunkowości w gospodarce rynkowej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1993, nr 401. Burzym E., Społeczny i ekologiczny aspekt współczesnej ewolucji rachunkowości w gospodarce rynkowej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1993, nr 401. Clarke T., The Stakeholder Corporation: A Business Philosophy for the Information Age, „Long Range Planning” 1998, vol. 31, nr 2. Clarkson M.B.E., A Stakeholder Framework for Analyzing and Evaluating Corporate Social Performance, „Academy Management Review” 1995, nr 1. Filek J., O wolności i odpowiedzialności podmiotu gospodarującego, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002. Gmytrasiewicz M., Współczesne problemy teorii rachunkowości w Polsce [w:] Współczesne problemy rachunkowości i informatyki, Zeszyt nr 1 – Rachunkowość, AE w Katowicach, Katowice 1989. Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. Hendriksen E.A., Breda M.F. van, Teoria rachunkowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Jaglińska Z., Rachunkowość odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw kapitalistycznych, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 1982, nr 7..

(21) Rola rachunkowości w kształtowaniu społecznej…. 99. Lewicka-Strzałecka A., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa [w:] Etyczny wymiar przekształceń własnościowych w Polsce, red. A. Węgrzecki, AE w Krakowie, Kraków 1996. Luty Z., Tradycja a rzeczywistość rachunkowości (Rachunkowość – abstrakcja rzeczywistości) [w:] Historia, współczesność i perspektywy rachunkowości w Polsce, red. S. Sojak, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2003. Marek-Bieniasz A., Odpowiedzialność ekologiczna i inne wartości przyrodnicze w świetle strategii zrównoważonego rozwoju, „Problemy Ekologii” 1999, nr 6. Nadzór korporacyjny. Perspektywa międzynarodowa, oprac. i tłum. I. Koładkiewicz, Poltext, Warszawa 1999. Penc J., Zarządzanie w warunkach globalizacji, Difin, Warszawa 2003. Rybak M., Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. Samitowski W., Problem określenia źródeł wyniku finansowego, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1990, nr 329. Stępień M., Rachunkowość a ochrona środowiska w opinii biegłych rewidentów (wyniki badań ankietowych) [w:] Historia, współczesność i perspektywy rachunkowości w Polsce, red. S. Sojak, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2003. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, t.j. Dz.U. z 2002 r., nr 76, poz. 694 ze zm. Wawrzyniak B., Odnawianie przedsiębiorstwa. Na spotkanie XXI wieku, Poltext, Warszawa 1999. Współczesne problemy rachunkowości, red A. Jarugowa, PWE, Warszawa 1991. The Role of Accounting in Creating Corporate Social Responsibility Corporate social responsibility has developed on the basis of the economic and social interdependence between companies and individuals that performs both an internal and external function in relation to the economy. It consists in society gaining the possibility to control economic events whose effects impact upon individuals and the natural environment. This control, and its assessment, may be carried out on the basis of diverse information provided by companies and used by stakeholders. Accounting as an applied economic science (an information and control system) may fully satisfy the need to account for corporate social responsibility. This entails both defining relevant economic categories and designing rules to measure them as well as carrying out this measurement in economic practice..

(22)