Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce w latach 1945-1956 (zarys problematyki)

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 692. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2005. Kazimierz Urban Katedra Nauk Politycznych. Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce w latach 1945–1956 (zarys problematyki) I Celem artykułu jest przybliżenie węzłowych problemów majątku społeczności wyznania mojżeszowego w Polsce w powojennym dziesięcioleciu. Były one rozstrzygane przez władze państwowe, odnośnie do statusu tego majątku, w sposób specyficzny i odbiegający od rozwiązań stosowanych względem innych wspólnot religijnych. Wymienione problemy majątkowe stanowiły na przestrzeni dziesiątków lat źródło wielu konfliktów pomiędzy społecznością wyznania mojżeszowego a państwem oraz w skali międzynarodowej – pomiędzy Polską a licznymi środowiskami i organizacjami żydowskimi na świecie. Od strony formalno-prawnej kwestie te rozstrzygnęła dopiero ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej. Jednak przez kilkadziesiąt lat były one źródłem wielu konfliktów i sporów. Władze państwowe w tym sporze odwoływały się zasadniczo do rozstrzygnięć prawnych i decyzji administracyjnych podjętych przede wszystkim w powojennym pięcioleciu. Za początkową cezurę omawianych wydarzeń przyjęto umownie rok 1945, kiedy to możemy mówić o szerszych próbach odbudowy życia żydowskiego po Holocauście. Końcowa cezura jest także umowna i obejmuje pierwszą połowę dekady lat 50. W tym to bowiem okresie władze administracyjne zdecydowały się, po raz pierwszy po wojnie, uchwycić rozmiary tego majątku, przynajmniej od strony ilościowej. Artykuł oparto na w miarę bogatych archiwaliach Ministerstwa Administracji Publicznej (1945–1950), Urzędu do Spraw Wyznań (od 1950 r.) oraz Dz.U. nr 41 z 1997 r., poz. 251.. . ZN692.indb 39. 1/30/08 1:21:43 PM.

(2) Kazimierz Urban. 40. Żydowskiego Instytutu Historycznego. Pozwalają one ogólnie nakreślić tytułowe zagadnienie. Ze względu na ograniczone łamy, problem majątku gmin żydowskich zawężony został do dwóch jego najważniejszych elementów – cmentarzy i synagog (domów modlitwy). Jednak ich rewindykacja, możliwość użytkowania przez praktykujących Żydów czy sposób użytkowania przez innych po II wojnie światowej wywoływały najwięcej sporów i kontrowersji, zwłaszcza w skali międzynarodowej. Szczególne miejsce zajmowały cmentarze, a to z racji ich nienaruszalności i sakralnego charakteru, zgodnie z tradycją kulturową i religijną żydowską. Tradycja i religia nie dopuszczały do jakiejkolwiek ingerencji w stan cmentarza, wykorzystania terenu cmentarza nieczynnego (nawet w części) na inne cele, chociażby parki, zieleńce itp., co było i jest dość częstym rozwiązaniem w odniesieniu do nieczynnych cmentarzy nieżydowskich. Spośród mnogości zagadnień uwaga zostanie zwrócona na następujące problemy: – odbudowa życia żydowskiego, przede wszystkim religijnego, po II wojnie światowej, – sprawa majątku przedwojennych gmin wyznaniowych żydowskich, – próba ustalenia przez administrację państwową stanu faktycznego majątku gmin wyznaniowych. II W okresie międzywojennym ludność żydowska stanowiła dość znaczny odsetek społeczeństwa II Rzeczypospolitej, który kształtował się w granicach od 10,5% (1921 r.) do 9,7% tuż przed wybuchem wojny. Przyjmuje się, że w 1939 r. zamieszkiwało w Polsce od 3,3 do 3,5 miliona osób narodowości żydowskiej. Pod względem religijnym była to w przeważającej mierze ludność wyznania mojżeszowego, niekiedy głęboko podzielonego na antagonistyczne nurty. Od strony prawnej położenie wyznania mojżeszowego określiły rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 14 października 1927 r. oraz 6 marca 1928 r. o uporządkowaniu stanu prawnego w organizacji gmin wyznaniowych żydowskich. Zgodnie z przepisami Żydowski Związek Religijny, składający się z gmin wyznaniowych żydowskich, miał charakter korporacyjny, do którego należeli wszyscy Żydzi. Związek był Z mnogości opracowań szczegółowych por. ogólny zarys historyczny: Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), pod red. J. Tomaszewskiego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 159.. Dz.U. nr 91 z 1927 r., poz. 818; Dz.U. nr 18 z 1928 r., poz. 259, t.j.: Dz.U. nr 52 z 1928 r., poz. 500. Na terenie Górnego Śląska obowiązywały jednak przepisy zaboru pruskiego i austriackiego. . ZN692.indb 40. Z wyjątkiem oficjalnych wystąpień oraz konwertytów do innego wyznania.. 1/30/08 1:21:43 PM.

(3) Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce…. 41. więc zarazem organizacją religijną, ale i społeczną, gospodarczą i kulturalną, bowiem przymusowy charakter przynależności i kompetencje organizacji w wielu dziedzinach pozareligijnych – kulturalnych, oświatowych, dobroczynnych, zdrowotnych – tę organizację taką czyniły. W porównaniu z innymi Kościołami i związkami religijnymi także Związek miał charakter publiczno-prawny. Jak stwierdzano już z perspektywy powojennej, „w istocie swej (...) Żydowski Związek Religijny był raczej organizacją świecką, reprezentowaną przez specjalne skupienia Żydów, zrzeszonych w zarządzanych na zasadach autonomii gminach wyznaniowych, których zarządy, pochodzące z wyborów, przedstawiały w swym składzie osobowym zawsze rezultat wpływów lokalnych żydowskich ugrupowań społeczno-politycznych”. Zarówno Związek, jak i gminy (liczyły one od kilkudziesięciu do kilkudziesięciu tysięcy członków) dysponowały znacznym majątkiem, gromadzonym przez stulecia, także i w okresie międzywojennym. Wykorzystywany był on dla celów kultowych (synagogi, domy modlitwy, cmentarze, łaźnie rytualne, rzeźnie rytualne, przedsiębiorstwa związane z wypiekiem macy), oświatowych (szkolnictwo religijne), dobroczynnych i opiekuńczych (rozmaitego rodzaju domy opieki i powoływane dla tych celów fundacje), zdrowotnych (np. szpitale) itp. Na majątek ten składały się też rozmaite nieruchomości, zwłaszcza budynki, będące własnością poszczególnych gmin. Wskutek totalnej eksterminacji ludności żydowskiej przez okupanta hitlerowskiego świat żydowski na terenie Polski praktycznie przestał istnieć. Zniszczono znaczną część majątku należącego do tej ludności, także do licznych organizacji i instytucji, w tym do Żydowskiego Związku Religijnego. Były to nie tylko zniszczenia spowodowane działaniami wojennymi, ale i planową polityką okupanta hitlerowskiego wobec – w tym wypadku – majątku Związku, niszczeniem, dewastacją i profanacją: cmentarzy czy obiektów kultu, względnie przeznaczaniem (zwłaszcza budowli) na inne cele. W takich więc najogólniej warunkach podjęto próby, po zakończeniu działań wojennych, odbudowy życia żydowskiego. Szacuje Z licznych publikacji por. np. H. Świątkowski, Wyznania religijne w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem ich stanu prawnego, Warszawa 1937, s. 113–119; K. Krasowski, Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historyczno-prawne, PWN, Warszawa–Poznań 1988, s. 185 i nast.; Najnowsze dzieje Żydów…, s. 187 i nast. . Z uzasadnienia „Projektu dekretu” z 1949 r. o uregulowaniu położenia prawnego Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Rzeczypospolitej Polskiej, Archiwum Akt Nowych, zespół akt Ministerstwa Administracji Publicznej (dalej: AAN MAP), t. 1105. . Brak jest dotąd opracowań dotyczących stanu posiadania Żydowskiego Związku Religijnego. Pośrednio może o nim świadczyć fakt złożenia ok. 4100 wniosków rewindykacyjnych (lata 1997– 2002) do komisji majątkowej państwowo-żydowskiej z terenu Polski przedwojennej, w granicach jednak z 1945 r. Umożliwiła to wspomniana ustawa z 1997 r. (por. przypis 1). . ZN692.indb 41. 1/30/08 1:21:44 PM.

(4) Kazimierz Urban. 42. się, że na terenach polskich okupowanych przez hitlerowców uratowało się od 30 do 150 tysięcy Żydów. Z terenów ZSRR repatriowało się w latach 1944–1948 ok. 200 tys. Żydów polskich. Kilka dalszych tysięcy uratowało się z niemieckich obozów koncentracyjnych. Przywołując te czy inne statystyki należy mieć na uwadze nie tylko szacunki, ale i trudności z określeniem liczby ludności żydowskiej, spowodowane masowymi wyjazdami z Polski tych, którzy ocaleli. Według niektórych źródeł w początkach 1946 r. przebywało w Polsce ok. 192 000 Żydów, z tego na Dolnym Śląsku – 90 tys., na Górnym Śląsku – 21 tys., w Łodzi – 30 tys., w Szczecinie – 20 tys., Krakowie – 13 tys., Warszawie – 8 tys. i ok. 10 tys. w większych ośrodkach miejskich. Stan ten uległ gwałtownej zmianie po tragicznych wydarzeniach kieleckich z lipca 1946 r., kiedy Polskę opuściło ok. 100 tys. osób. Kolejna fala emigracyjna, szacowana na ok. 30 tysięcy, przypadła na lata 1949–1950. Według źródeł organizacji żydowskich w Polsce społeczność żydowska miała liczyć w połowie 1951 r. od 57 do 80 tys. osób. Pierwsze próby organizowania instytucjonalnej pomocy dla ocalałej ludności żydowskiej podjęto na przełomie lipca i sierpnia 1944 r. i to na terenach ZSRR oraz wyzwolonej Polski. W lipcu tegoż roku powołano w ramach Związku Patriotów Polskich Komitet Organizacyjny Żydów Polskich w ZSRR, natomiast w sierpniu w ramach PKWN utworzono Referat do Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej. Obydwie instytucje zostały decyzją PKWN z 4 listopada 1944 r. połączone i utworzyły Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP). Odtąd Komitet stanowił najważniejszą reprezentację ludności żydowskiej w Polsce i zasadniczo sprawował – w warunkach dość szerokiej autonomii – opiekę nad nią. Według „Statutu” (art. 3) do zakresu działania CKŻP należały przede wszystkim: – opieka społeczna nad ludnością żydowską i prowadzenie w tym celu odpowiednich zakładów, – odbudowa życia gospodarczego ludności żydowskiej zniszczonego przez okupanta, – „produktywizacja” ludności żydowskiej przez zakładanie sieci kursów i szkół zawodowych, inicjowanie i popieranie spółdzielni wytwórczych i pracy, kierowanie młodzieży do przemysłu, – zapewnianie opieki nad dziećmi, ze szczególnym uwzględnieniem sierot, zakładanie żłobków, przedszkoli i sierocińców, – organizacja służby zdrowia dla ludności żydowskiej, – pomoc prawna, – opieka nad repatriantami, – pomoc Żydom w zakresie emigracji, – umożliwianie realizacji potrzeb religijnych ludności żydowskiej w Polsce, . ZN692.indb 42. Te i następne szacunki i dane za: Najnowsze dzieje Żydów..., s. 387–424.. 1/30/08 1:21:44 PM.

(5) Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce…. 43. – popieranie rozwoju kultury żydowskiej przez prowadzenie zakładów, instytucji wychowawczych, oświatowych, naukowych i kulturalnych, wydawanie prasy żydowskiej, publikacji, prowadzenie teatru żydowskiego itp. Centralny Komitet był organizacją świecką, chociaż w jednym z punktów wyszczególniono zadania w dziedzinie zaspokajania potrzeb religijnych ludności żydowskiej. We władzach naczelnych (Prezydium) reprezentowani byli przedstawiciele dziewięciu partii politycznych i organizacji kombatanckich, począwszy od skrajnej lewicy (Frakcja Żydowska PPR), syjonistów, po Żydowską Organizację Bojową. Statut przewidywał istnienie komitetów wojewódzkich, okręgowych, powiatowych, a nawet gminnych i wiejskich. W 1946 r. komitety wojewódzkie działały w Warszawie, Łodzi, Wrocławiu, Katowicach, Krakowie, Białymstoku i Szczecinie, a okręgowe – w Częstochowie, Radomiu, Olsztynie i Gdańsku. Struktura organizacyjna ulegała zresztą zmianie wskutek wyjazdów ludności żydowskiej z Polski. CKŻP położył duże zasługi w dziedzinie opieki nad Żydami i stabilizacji ich sytuacji w Polsce w powojennym pięcioleciu, zwłaszcza jeśli idzie o pomoc w repatriacji z ZSRR oraz w miejscach osiedlenia repatriowanych (przede wszystkim na Dolnym Śląsku). Z perspektywy lat o działalności CKŻP pisano, iż „dzięki niej w ciągu kilku lat, po kompletnym zniszczeniu, zostało odbudowane życie żydowskie w prawie wszystkich jego przedwojennych formach, w niektórych dziedzinach zmodyfikowane i przez to bogatsze (spółdzielczość)”10. Działalność CKŻP była początkowo dotowana przez państwo, a następnie przez międzynarodowe organizacje pomocy dla Żydów, zwłaszcza American Joint Distribution Committee. Nasilenie się procesów stalinizacyjnych w Polsce pod koniec lat 40. dotknęło także ludność żydowską. Wiele organizacji i instytucji uległo likwidacji. Zaprzestały działalności organizacje pomocowe, w tym i „Jointu”. Centralny Komitet zaś został połączony z Żydowskim Towarzystwem Kultury, a nowa organizacja przyjęła nazwę „Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce”. Chociaż w statucie TSKŻ znalazły się podobne zadania jak w przypadku CKŻP, to jednak cała działalność tej organizacji została „upaństwowiona” i uzależniona (także materialnie) od władz politycznych i administracyjnych, stając się jednym z mało istotnych elementów koncepcji i praktyki „pasa transmisyjnego”. Ani w chwili powstania, ani w późniejszej działalności CKŻP nie odwoływał się do tradycji, działalności i rozwiązań prawnych regulujących byt Żydowskiego Związku Religijnego. Niektóre partie i środowiska reprezentowane we władzach Centralnego Komitetu wręcz wrogo odnosiły się nie tylko do Żydowskiego Por. „Statut Centralnego Komitetu Żydów w Polsce” (odpis), Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, zespół akt Sekretariatu (dalej: AŻIH, Sekr. CKŻP). 10. ZN692.indb 43. Najnowsze dzieje Żydów…, s. 426.. 1/30/08 1:21:44 PM.

(6) Kazimierz Urban. 44. Związku, ale i samej religii mojżeszowej i społeczności wierzących. Starano się w działalności bieżącej zachować laickie, areligijne oblicze, chociaż pod presją wydarzeń dochodziło do rozmów i kontaktów ze wspólnotami wyznania mojżeszowego, zwłaszcza z chwilą umożliwienia przez władze państwowe organizowania żydowskiego życia religijnego. Brzemiennym w skutki wydarzeniem w tym wypadku było ogłoszenie przez ministra administracji publicznej J. Maślankę w dniu 6 lutego 1945 r. „Okólnika” w sprawie tymczasowego uregulowania spraw wyznaniowych ludności żydowskiej11. W „Okólniku” tym kategorycznie stwierdzono, iż nie przewiduje się w przyszłości tworzenia izraelickich gmin wyznaniowych z zakresem działania określonym w rozporządzeniu z 1927 r. Zdecydowano również o tymczasowym przejęciu majątku Żydowskiego Związku Religijnego w zarząd państwowy do czasu uchwalenia ustawy o mieniu opuszczonym. Przewidywano jednak przeznaczenie tego majątku na cele żydowskich stowarzyszeń charytatywnych czy kulturalnych. „Okólnik” dawał możliwość tworzenia żydowskich zrzeszeń religijnych (liczących co najmniej 10 członków) celem „zorganizowania, utrzymywania i wykonywania wszelkich praktyk i obrzędów żydowskiego kultu religijnego”. Z tym jednakże, że w jednej miejscowości mogło działać tylko jedno zrzeszenie religijne (gmina wyznaniowa). W myśl „Okólnika” miała być też powołana tymczasowa Rada Religijna, złożona z 3 rabinów mianowanych przez ministra administracji publicznej, jako organ opiniodawczy „dla spraw religijnych i żydowskiego kultu religijnego”. Minister J. Maślanka polecał również starostom „oddać bezzwłocznie w użytkowanie” lokalnym zarządom Zrzeszeń wszelkie synagogi i cmentarze, a także przedmioty związane z kultem religijnym. Zapowiadał ponadto wydanie specjalnego zarządzenia, które miało uregulować status cmentarzy żydowskich. Do tego czasu miały one pozostawać w gestii zarządów Zrzeszeń, z tym jednakże, że nie wolno było pobierać opłat za pochówki ani „też odmawiać miejsca na cmentarzu jakiejkolwiek osobie narodowości żydowskiej”. Była to zapowiedź swoistej komunalizacji i sekularyzacji cmentarzy żydowskich – „miejsc świętych”. W przeciągu 1945 r. zostały powołane i zatwierdzone przez ministra administracji publicznej tymczasowe władze i organy centralne wspólnoty wyznania mojżeszowego, a mianowicie Naczelna Rada Religijna Żydów w Polsce oraz Komitet Organizacyjny Żydowskich Zrzeszeń Religijnych12. Przewodniczącym obu władz został naczelny rabin Wojska Polskiego – Dawid Kahane, który sprawował te urzędy do swojego wyjazdu z Polski we wrześniu 1949 r. W czerwcu 1946 r. Żydowskie Zrzeszenia Religijne przemianowane zostały na Żydowskie Tekst „Okólnika…” w AAN MAP, t. 1099; odpis m.in. w AŻIH, Sekretariat CKŻP, sygn. 131. 11. Por. m.in. pismo D. Kahane z 19.12.1945 r. do Ministerstwa Administracji Publicznej, AAN MAP, t. 1100 (w załączeniu Statut Naczelnej Rady Religijnej). 12. ZN692.indb 44. 1/30/08 1:21:45 PM.

(7) Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce…. 45. Kongregacje Wyznaniowe i pod tą nazwą funkcjonowały do sierpnia 1949 r., kiedy to zdecydowano na Walnym Zjeździe Komitetu Organizacyjnego Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych zmienić nazwę na Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego13. W pierwszych latach powojennych szczególnie złożonym zagadnieniem okazywała się sprawa ustawowego uregulowania położenia prawnego społeczności wyznania mojżeszowego. Brak osobowości prawnej, brak ciągłości (następstwa) z Żydowskimi Gminami Wyznaniowymi, brak statutu wewnętrznego regulującego życie wewnątrzorganizacyjne i religijne pozostawiały Kongregacje i Komitet Organizacyjny w stanie tymczasowości, a praktycznie i całą ich działalność. Zmieniało się też stanowisko w tym względzie odpowiedzialnego resortu – Departamentu Wyznaniowego Ministerstwa Administracji Publicznej, a także resortu sprawiedliwości. Znamienne stanowisko zajął tu dyrektor Departamentu Wyznaniowego w piśmie z dnia 28 sierpnia 1946 r. skierowanym do Komitetu Organizacyjnego ŻKW, w którym stwierdzono, że Kongregacje „jako organizacje religijne prawnie uznanego przez Państwo wyznania, są instytucjami publiczno-prawnymi i posiadają zakres działania określony okólnikiem (z 6.02.1945 r. – K.U.) (…) do czasu ustawowego uregulowania ich stanu prawnego”14. Treść tego pisma była wewnętrznie sprzeczna, gdyż wspomniany okólnik wyraźnie mówił o przerwaniu ciągłości (i następstwa) z przedwojennymi Żydowskimi Gminami Religijnymi. Mimo to w początkach 1947 r. Departament Wyznaniowy MAP przesłał do Komitetu Organizacyjnego projekt ustawy o organizacji żydowskiego życia religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej do zaopiniowania. Projekt ten koncentrował się przede wszystkim na takich sprawach, jak członkostwo w Kongregacji, jej kompetencje i zadania, wybór władz różnych szczebli. Nie przewidywał jednak ciągłości prawnej i następstwa z przedwojennymi gminami. Jednak przedstawiciele Komitetu Organizacyjnego, Naczelnej Rady Religijnej i poszczególnych Kongregacji zdecydowali na specjalnej konferencji w Katowicach (10–12 września 1947 r.), by przynajmniej w kwestiach majątkowych owa ciągłość została zachowana. Zaproponowano mianowicie, by w stosownym artykule zapisano, że „Kongregacje wyznaniowe obejmują majątki byłych wyznaniowych gmin żydowskich i fundacji żydowskich stowarzyszeń religijnych i dobroczynnych”15. 13 Por. pismo ŻKW w Tarnowie z 2.11.1946 r. do Starostwa Powiatowego w Tarnowie (odpis), AAN MAP, t. 1102; Protokół Walnego Zjazdu (9–10.08.1949 r.), AAN MAP, t. 1101; Pismo okólne Departamentu Wyznaniowego MAP z 25.07.1946 r. do wojewodów, AAN zespół akt Urzędu do Spraw Wyznań (dalej: AAN UdW), sygn.131/504.. Pismo dyrektora Departamentu Wyznaniowego MAP z 28.07.1946 r. do Komitetu Organizacyjnego ŻKW, AAN MAP, t. 1101. 14. Por. pismo dyrektora Departamentu Wyznaniowego MAP z 3.04.1947 r. do Departamentu Politycznego MAP; „Protokół Nr 3/47.” ze zjazdu w Katowicach; Projekt ustawy o organizacji 15. ZN692.indb 45. 1/30/08 1:21:45 PM.

(8) Kazimierz Urban. 46. Mimo zahamowania w latach następnych procesu legalizacji nowych związków religijnych, sprawa statusu prawnego wyznania mojżeszowego nadal dawała znać o sobie. Brak statutu wewnętrznego, brak regulaminów Kongregacji, powszechne konflikty i spory w zarządach kongregacyjnych osłabiały wybitnie wyznanie mojżeszowe jako całość, a także w stosunkach z władzami państwowymi. Dał temu wyraz m.in. rabin D. Kahane w piśmie do Ministrów Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych, w którym pisał, iż „dopóki nie została wydana ustawa, regulująca życie wyznaniowe żydowskie w Kraju, nie jesteśmy w stanie rozpisać wyborów, które by doprowadziły do sanacji stosunków w Kongregacjach”16. Domagał się wręcz wydania specjalnego rozporządzenia, gdyż – jak stwierdzał D. Kahane – „jest to, wedle nas, jedyne możliwe wyjście w danym momencie”. W lipcu 1949 r. Departament Wyznaniowy MAP zdecydował się po raz kolejny uregulować byt prawny wyznania. Został nawet opracowany projekt dekretu „O uregulowaniu położenia prawnego Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego”. Przygotowane także zostały tak w Departamencie Wyznaniowym, jak i w Komitecie Organizacyjnym ŻKW, projekty statutów wewnętrznych Związku17. Jednak inicjatywy te zostały zarzucone wskutek nagłego zwrotu w polityce władz wobec wielu wspólnot religijnych nierzymskokatolickich, a zwłaszcza nie mających ostatecznie uregulowanego bytu prawnego. Na te ostatnie narzucono przepisy znowelizowanego prawa o stowarzyszeniach z 1932 r18. Zmuszone one zostały pod rygorem zakazu działalności do złożenia stosownych wniosków o rejestrację, z wykazami władz, posiadanego majątku itp. oraz projektu statutu (prawa wewnętrznego). Ten tryb regulacji objął także wyznanie mojżeszowe. Z nowelizacją prawa o stowarzyszeniach zbiegł się zjazd ogólnokrajowy Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych (9–10 sierpnia 1949 r. w Warszawie), na którym utworzono Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego, jako nową „organizację religijną Żydów w Polsce”. W dniu 10 sierpnia 1949 r. skierowano do Ministra Administracji Publicznej pismo o uznanie prawne nowego związku oraz zatwierdzenie dołączonego statutu wewnętrznego.19 W dniu 16 listopada 1949 r. minister W. Wolski przyjął do wiadomości utworzenie Związku i uznał go „za żydowskiego życia religijnego, AAN MAP, t. 1100.. 16 Pismo D. Kahane z 3.02.1948 r. do Ministerstwa Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych, AAN MAP, t. 1101. Por. też pismo Komitetu Organizacyjnego ŻKW z 10.12.1947 r. do departamentu wyznaniowego MAP (w załączeniu projekt stosownego „rozporządzenia”), AAN MAP, t. 1101. 17. Projekt „Dekretu” oraz Statutów w: AAN MAP, t. 1105.. Por. dekret z 5.08.1949 r. o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach, Dz.U nr 45 z 1949 r., poz. 335 (z późn. zmian.). 18. Por. pismo przewodniczącego Walnego Zjazdu D. Kahane z 10.08.1949 r. do W. Wolskiego (w załączeniu projekt statutu), AAN MAP, t. 1105. 19. ZN692.indb 46. 1/30/08 1:21:45 PM.

(9) Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce…. 47. prawnie istniejący”20. Pozostała otwarta sprawa zatwierdzenia statutu, co nastąpiło dopiero w 1961 r., chociaż jego przepisy były stosowane w praktyce przez następne lata. Kongregacje Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego (Żydowskie Zrzeszenia Religijne, Żydowskie Kongregacje Wyznaniowe) odegrały w powojennym dziesięcioleciu – zwłaszcza w drugiej połowie lat czterdziestych – istotną rolę w procesach stabilizacyjnych niemałego odsetka pozostałej w kraju ludności żydowskiej. Tym bardziej, jeśli zważymy na konfliktowe stosunki z CKŻP, a następnie TSKŻ, nie mówiąc o represyjnej polityce wyznaniowej władz, przede wszystkim w pierwszej połowie lat 50. Stan posiadania Kongregacji w analizowanym okresie ulegał zmianie i był zasadniczo uwarunkowany wyjazdami praktykujących Żydów. Bodaj największy okazał się pod koniec 1946 r. Najogólniej określały go potrzeby praktykującej ludności, możliwości materialne Kongregacji i Związku jako całości, ale też i postulowane w projektach statutów, dekretów itp. powinności i kompetencje. Przykładowo we wspomnianym projekcie ustawy z 1947 r. do kompetencji Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej miały należeć, oprócz spraw organizacyjnych (członkostwo, wyłanianie władz itp.), takie powinności, jak: – organizowanie i utrzymanie rabinatu, – zakładanie i utrzymywanie synagog, domów modlitwy, łaźni rytualnych i cmentarzy, – czuwanie nad religijnym wychowaniem młodzieży oraz zakładanie i utrzymanie szkół religijnych, bibliotek, czytelni, muzeów itp., – urządzanie zbiorowych i publicznych nabożeństw oraz „pielęgnowanie tradycji żydowskiej jako też nadzór nad zabytkami historycznymi”, – troska o dostarczanie ludności żydowskiej koszernego mięsa, – zarządzanie majątkiem Kongregacji oraz wszelkimi urządzeniami i zakładami do niej należącymi21. Nawiązując do stanu posiadania kongregacji pod koniec 1946 r., można stwierdzić, iż przytoczone dane nie są pełne, gdyż nie wszystkie przedłożyły sprawozdania (por. tabela 1). W każdym razie w 5 „okręgach wyznaniowych” działało 80 zarejestrowanych kongregacji obsługiwanych przez 22 rabinów. Było 38 czynnych synagog i domów modlitwy. Kongregacje w Krakowie, Wrocławiu i Szczecinie prowadziły 3 szkoły talmudyczne (Jeszyboty), a ponadto działało 36 ludowych szkół religijnych (Talmud Tory). Wiele kongregacji (36) prowadziło zorganizowaną opiekę nad dziećmi czy chorymi (Bikur Cholim). Działały kuchnie (50) i łaźnie 20 Pismo W. Wolskiego z 16.11.1949 r. do Komitetu Organizacyjnego ŻKW, AAN MAP, t. 1105; AAN UdW, sygn. 131/504. 21. ZN692.indb 47. Por. przypis 15.. 1/30/08 1:21:45 PM.

(10) Kazimierz Urban. 48. rytualne (17). W użytkowaniu Kongregacji znajdowało się 68 cmentarzy. W Chorzowie istniały domy dziecka oraz starców. Istniał także Naczelny Rabinat Wojska Polskiego, liczący 3 rabinów. Rzeczywiste dane z pewnością były wyższe, gdyż aż 11 kongregacji nie nadesłało sprawozdania. Wykazywane wówczas dane co do liczby członków wydają się problematyczne, gdyż jak pisano – „uważamy wszystkich Żydów w Polsce w liczbie około 80 000 za członków naszych Kongregacji Wyznaniowych”22. W połowie 1950 r. stan posiadania Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego był znacznie mniejszy, bowiem wykazywano 40 kongregacji, 10 rabinów, 10 zakładów Talmud Tory, a w użytkowaniu Związku znajdowało się 65 synagog i domów modlitwy23. Nie prowadzono ewidencji wiernych, lecz szacowano ich na ok. 56 tysięcy, na podstawie „obserwacji życia religijnego Żydów” oraz akcji macowej w 1950 r. Obok wymienionych kongregacji miało działać jeszcze ok. 25 innych, o nieuregulowanym statusie. Władze Związku nie utrzymywały z nimi kontaktu i nie subsydiowały ich działalności. W latach następnych stan posiadania uległ dalszemu zmniejszeniu, gdyż w sprawozdaniu za rok 1954 wykazywano zaledwie 15 kongregacji oraz 6 placówek kongregacyjnych, 2 rabinów, 29 synagog i domów modlitwy oraz 4 zakłady Talmud Tory24. W sprawozdaniu tym nie wyliczano ani cmentarzy, ani innych instytucji kongregacyjnych (kuchnie koszerne i łaźnie rytualne). Nie wykazano też nawet szacunkowej liczby wiernych. Obydwie reprezentacje ludności żydowskiej w Polsce przez kilka powojennych lat były niezwykle skonfliktowane. Wpływy poszczególnych partii żydowskich zaznaczały się w wielu dziedzinach, nie wyłączając życia religijnego. Laicki, jeśli nie antyreligijny (po części) CKŻP był nie do przyjęcia jako „reprezentant Żydów” dla wielu środowisk związanych z religią mojżeszową. Toczono spory o kryteria członkostwa w kongregacjach, o praktyki religijne (przestrzeganie soboty jako dnia świątecznego), religijne wychowanie dzieci, koszerność potraw w stołówkach CKŻP czy nawet pochówki niewierzących na cmentarzach żydowskich25. Rzutowało to niewątpliwie na współpracę w zakresie opieki nad cmentarzami, miejscami masowych mordów w czasie II wojny światowej, użytkowania na inne 22 Por. sprawozdanie Komitetu Organizacyjnego ŻKW z 18.03.1947 r. do GUS (odpis), AAN MAP, t. 1101.. Pismo Komitetu Organizacyjnego ŻKW z 14.07.1950 r. do Urzędu do Spraw Wyznań, AAN UdW, sygn. 131/11. 23. 24 Pismo Zarządu ZRWM z 21.02.1955 r. do Urzędu do Spraw Wyznań, AAN UdW, sygn. 131/13. 25 Por. np. protokół z narady Prezydium CKŻP z przedstawicielami Komitetu Organizacyjnego ŻKW w dniu 2.05.1947 r., AŻIH, Prez. CKŻP, sygn. 303/7; Protokół posiedzenia Plenum CKŻP w dniu 16.10.1945 r., AŻIH, Prez. CKŻP, sygn. 303/1.. ZN692.indb 48. 1/30/08 1:21:45 PM.

(11) Bielsko–Biała. Bytom. 6. 1. 19 Gdańsk. 20 Głuszyca. 1. –. –. 18 Gliwice. 17 Frydland. –. –. 1. –. 1. –. –. 16 Duszniki Zdrój. 15 Dębica. 14 Dzierżoniów. 13 Chojnów. 12 Chorzów. 11 Chrzanów. Cieszyn. 1. 9. 10 Częstochowa. –. –. – –. –. 1. 1. 1. 1 –. –. –. 1. 1. 1 1. –. –. 1. –. 1. 1. –. 1. 1. –. –. –. Talmud Tory. –. 1. 1. –. 1 –. –. 1. 1. –. 1. –. 1. Synagogi i domy modlitwy. 1. –. Białystok. –. –. –. 1. –. Rabini. Bystrzyca. 8. 7. Bydgoszcz. Bolków. 5. 4. Bielawa. 3. 2. Będzin. Siedziba Kongregacji. 1. Lp.. 1. –. –. 1. 1. 1. 1. 1. 1. –. 1. 1. –. 1. 1. 1. 1. 1. 1. –. –. –. –. –. –. –. 1. –. –. –. 1. –. –. 1. 1. –. 1. –. 1. Łaźnie rytualne –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. 1. –. –. –. –. –. –. Domy noclegowe. Wyszczególnienie. – –. 1. 1. 1. –. 1. –. – –. 1. –. 1. –. 1. 1. 1. –. –. –. Opieka nad dziećmi. ZN692.indb 49. Kuchnie rytualne. Tabela 1. Stan posiadania Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych na 1 stycznia 1947 r.. Opieka społeczna 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. Bractwa Ostatniej Posługi –. –. –. –. –. –. 1. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. 1. –. –. –. –. –. –. 1. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. Bikur Cholim –. Cmentarze 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce… 49. 1/30/08 1:21:46 PM.

(12) Siedziba Kongregacji. –. –. 26 Kamienna Góra. –. 39 Opole. 40 Płock. –. –. –. 38 Nowy Sącz –. 1. 1. –. 1. 1. –. –. 1. –. 1. 1. 1. –. 1. 1. 1. 1. 1 –. –. –. 1. 1. 1. 1. 1. 1. –. 1. 1. 1. –. 1. 1. 1. –. –. 1. –. Talmud Tory. 1. 1. Synagogi i domy modlitwy. 1. –. –. –. –. 1. 1. 1. –. 37 Nowa Ruda. 36 Mysłowice. 35 Legnica. 34 Łódź. 33 Ludwików. 32 Lubawka. 31 Lublin. 30 Krosno. 29 Katowice. 28 Kraków. 27 Kłodzko. 25 Kalisz. –. 24 Kudowa Zdrój. 23 Kraśnik. –. –. Rabini. 22 Jelenia Góra. 21 Jawor. Lp.. –. 1. 1. –. –. 1. 1. 1. 1. 1. –. 1. 1. 1. 1. 1. 1. –. –. Kuchnie rytualne –. –. –. –. –. –. –. 1. 1. –. –. –. –. 1. 1. –. –. 1. –. –. –. Łaźnie rytualne. Wyszczególnienie. –. –. –. –. – –. 1. –. –. –. –. –. –. –. –. 1. –. –. –. –. Domy noclegowe. ZN692.indb 50. –. 1. 1. 1. –. 1. 1. 1. 1. –. –. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. –. –. Opieka nad dziećmi. cd. tabeli 1 Opieka społeczna 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. –. –. –. –. –. –. 1. –. –. –. –. 1. 1. –. –. 1. –. –. –. Bractwa Ostatniej Posługi –. –. –. –. –. –. –. 1. –. –. –. –. –. –. –. 1. –. –. –. –. Bikur Cholim –. Cmentarze 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 50. Kazimierz Urban. 1/30/08 1:21:47 PM.

(13) 59 Wrocław. 58 Włocławek. 57 Wałbrzych. 56 Warszawa. 55 Tomaszów Mazowiecki. 54 Trzebinia. 53 Tarnów. 52 Solice. 51 Strzegom. 50 Szczecin. 49 Świebodzice. 48 Sosnowiec. 47 Siedlce. 46 Świdnica. 45 Rzeszów. 44 Piotrków Trybunalski. –. – 1. 1. –. 2. 1. 1. 1. 1. 1. –. –. –. –. –. –. –. 1 –. 1. –. 1. –. –. –. 1. 1. –. 1. –. 1. –. 1. 1. –. 1. –. 1. –. –. Talmud Tory. 1. –. –. 1. 1. Synagogi i domy modlitwy. –. 1. –. 1. 1. –. –. –. –. –. 43 Piotrolesie. 42 Przemyśl. –. Siedziba Kongregacji. Rabini. 41 Pabianice. Lp. Kuchnie rytualne 1. 1. 1. 2. –. –. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. –. –. –. 1. 1 –. –. –. –. –. –. –. 1. –. –. 1. –. –. –. –. –. 1. –. –. Łaźnie rytualne. Wyszczególnienie. –. –. –. –. 1. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. Domy noclegowe. ZN692.indb 51. 1. –. 1. –. –. –. 1. 1. 1. 1. –. 1. –. 1. –. –. 1. –. –. Opieka nad dziećmi. cd. tabeli 1 Opieka społeczna 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. Bractwa Ostatniej Posługi 1. –. –. 1. –. –. 1. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. 1. Bikur Cholim –. –. – –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. –. 1. –. 1. Cmentarze 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce… 51. 1/30/08 1:21:48 PM.

(14) Siedziba Kongregacji. –. 68 Zgierz 38. 1. –. –. 1. 36. 1. 1. 1. –. 50. 1. 1. 1. –. 1. 1. – –. 1. 1. –. Kuchnie rytualne. 1. –. Talmud Tory –. 17. –. 1. 1. –. –. –. –. –. 1. 4. –. –. –. –. –. –. –. –. –. 36. 1. 1. 1. –. –. –. 1. –. –. Opieka społeczna 68. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 10. –. –. –. –. –. –. –. –. Bractwa Ostatniej Posługi –. 6. 1. –. –. –. –. –. –. –. Bikur Cholim –. 68. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. 1. Cmentarze. Uwaga: 1) w dokumencie tym nadmieniono, że nie nadesłały danych Kongregacje: 69) Dąbrowa Tarnowska, 70) Gorlice, 71) Olsztyn, 72) Oświęcim, 73) Olkusz, 74) Sanok, 75 Wieliczka, 76) Zduńska Wola, 77) Lębork, 78) Biecz, 79) Włoszczowa i 80) Skoczów, 2) Frydland to „Mieroszów”, 3) Solice to „Solniki”?, 3) Piotrolesie – nie udało się zidentyfikować.. Źrodło: AAN MAP, t. 1101.. Razem. 22. –. 67 Żary. –. 1. 1. 1. 1. –. 1. –. –. Synagogi i domy modlitwy. –. –. –. Rabini. 66 Zgorzelec. 65 Zabrze. 64 Zawiercie. 63 Ziębice. 62 Ząbkowice Śląskie. 61 Złotoryja. 60 Zagórze. Lp. Łaźnie rytualne. Wyszczególnienie Domy noclegowe. ZN692.indb 52. Opieka nad dziećmi. cd. tabeli 1. 52. Kazimierz Urban. 1/30/08 1:21:48 PM.

(15) Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce…. 53. cele obiektów kultu, nie mówiąc o innych nieruchomościach przedwojennych gmin wyznaniowych. Bliższe kontakty pomiędzy obu organizacjami podjęto dopiero w 1947 r., powołując m.in. Komisję Mieszaną, która miała za zadanie znormalizować te stosunki i doprowadzić do przystąpienia Kongregacji Religijnych do CKŻP26. Ostatecznie 1 czerwca 1948 r. Komitet Organizacyjny ŻKW zdecydował o przystąpieniu do Centralnego Komitetu na zasadach autonomii, a 16 czerwca na plenarnym posiedzeniu CKŻP dokonano „ratyfikacji” tegoż akcesu27. Normalizacja ta była mocno spóźniona, a likwidacja CKŻP w 1950 r. pozostawiła problem współpracy Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego nadal otwartym. Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów nie podejmowało działań na rzecz współpracy ze Związkiem, warunki polityczne na to nie pozwalały, a i linia programowa działalności taką współpracę wykluczała. Kongregacje wyznania mojżeszowego traktowano jako ośrodki zacofania i wstecznictwa żydowskiego, a tytułowy problem ochrony cmentarzy i dziedzictwa kulturowego żydowskiego sytuowano na dalekim planie. III Dla obydwu organizacji i reprezentacji żydowskich szczególnie złożonym i trudnym zagadnieniem okazywała się sprawa ciągłości prawnej i sukcesji po Żydowskim Związku Religijnym. Dla CKŻP dodatkowo po różnych przedwojennych żydowskich organizacjach i instytucjach. CKŻP był zainteresowany nie tyle majątkiem związanym bezpośrednio z kultem, ile z działalnością oświatową, opiekuńczą, zdrowotną itp., by mógł on służyć raczej świeckim celom tej organizacji. Dla Kongregacji sytuacja przedstawiała się wręcz odwrotnie, chociaż w powojennym pięcioleciu – gdzieś do połowy 1949 r. – żywe były hasła odbudowy życia religijnego w przedwojennych strukturach. Sprawą szczególnie utrudniającą rewindykację majątku był brak osobowości prawnej obu zainteresowanych reprezentacji. Warto nadmienić, iż CKŻP został zarejestrowany dopiero w połowie 1946 r., natomiast Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w 1961 r. W tym ostatnim przypadku była to jedna z wielkich niekonsekwencji prawno-politycznych w dziedzinie stosunków wyznaniowych. Nie stwarzano zasadniczo trudności w tworzeniu zrzeszeń religijnych czy kongregacji wyznaniowych, także przy przekazywaniu majątku (o ile on istniał) na cele kultu, 26 Por. np. protokoły z posiedzenia Prezydium CKŻP 3 i 17.11.1947 r., AŻIH, Prez. CKŻP, sygn. 303/8; z 1,3 i 31.03.1948 r., sygn. 303/9; z 2 i 16.06.1948 r., sygn. 303/11. 27 Por. Pismo D. Kahane z 9.06.1948 r. do Departamentu Wyznaniowego MAP, AAN MAP, t. 1101; protokół z plenarnego posiedzenia CKŻP w dniu 16.06.1948 r., AŻIH, Prez. CKŻP, sygn. 303/11.. ZN692.indb 53. 1/30/08 1:21:49 PM.

(16) Kazimierz Urban. 54. jednak oddalano pretensje do innych składników tego majątku. W tym względzie praktyka i wykładnia prawna władz centralnych ulegała ewolucji na przestrzeni lat, a przynajmniej do końca lat 40. Po raz pierwszy problem ten starano się uregulować poprzez ustawę z 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych28. Artykuł 13 ustawy przewidywał, a „ogólnopaństwowa polityka administracyjna” preferowała, przekazywanie tego majątku CKŻP i jego agendom, z wyjątkiem mienia, które służyło wyłącznie celom żydowskiego kultu religijnego29. Warto nadmienić w tym miejscu, iż to władze administracyjne dość często narzucały interpretacje co do granic tego kultu i niezbędnego majątku do jego wykonywania. Ów wybitny minimalizm można było zaobserwować już w tych czy innych sformułowaniach Okólnika z 6 lutego 1945 r. W ogólności problem majątku pożydowskiego uregulował dekret z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich30. Usankcjonował on dotychczasową praktykę co do przekazywania w użytkowanie m.in. majątku po „byłych izraelickich gminach wyznaniowych”. CKŻP wielokrotnie, jednak bezskutecznie, oprotestowywał projekt dekretu31. Także w latach następnych i CKŻP, i Komitet Organizacyjny ŻKW zajmowały się sprawą rewindykacji tego mienia. Przykładowo na posiedzeniu Komisji Wspólnej obydwu reprezentacji ludności żydowskiej w dniu 21 października 1947 r. przyjęto wnioski w następujących sprawach: – przedłużenia terminu ważności składania wniosków o przywrócenie posiadania „majątków opuszczonych” (żydowskich), – uregulowania w drodze ustawy przejęcia majątków byłych gmin wyznaniowych żydowskich i instytucji społecznych żydowskich przez CKŻP i Komitet Organizacyjny Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych, – wystąpienia do Głównego Urzędu Likwidacyjnego o przekazywanie majątków po byłych gminach CKŻP oraz Komitetowi Organizacyjnemu, – wystąpienia „w myśl obowiązujących przepisów” o wprowadzenie w posiadanie 10 obiektów „wyznaczonych przez Komisję”32. W owym czasie sprawą „rewindykacji mienia” szczególnie zainteresowany był Komitet Organizacyjny ŻKW, gdyż władze lokalne nie zawsze były przychylne 28. Dz.U. nr 17 z 1945 r. poz. 97 zmieniony ustawą z 23.07.1945 r., Dz.U. nr 30, poz. 179.. Pismo Departamentu Samorządowego MAP z 21.03.1946 r. do Głównego Urzędu Tymczasowego Zarządu Państwowego (odpis), AŻIH, Sekretariat CKŻP, sygn. 171. 29. 30. Dz.U. nr 13 z 1946 r., poz. 87.. Por. np. Protokół z plenarnego posiedzenia CKŻP w dniu 18.09.1945 r., AŻIH, Prez. CKŻP, sygn. 303/24. 31. Por. Protokół z posiedzenia, AŻIH, Sekr. CKŻP, sygn. 171. Por. także Protokół z posiedzenia Prezydium CKŻP w dniu 11.09.1947 r., AŻIH, Prez. CKŻP, sygn. 303/8. 32. ZN692.indb 54. 1/30/08 1:21:49 PM.

(17) Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce…. 55. przekazywaniu w użytkowanie na potrzeby kultu tych czy innych obiektów. Brak uregulowanego statusu prawnego, brak osobowości prawnej, czyniły niemożliwym dochodzenie racji na drodze sądowej. Sytuację Komitetu i Kongregacji oddaje dość poglądowo pismo Departamentu Wyznaniowego MAP do Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, w którym stwierdzono, że „kwestia sukcesji majątkowej po b. gminach żydowskich pozostaje wciąż otwartą i ustawowe uregulowanie jej nastąpi dopiero w przyszłości, obecnie zaś Kongregacjom przysługuje tylko prawo ubiegania się o obiekty, wymienione w p. 8 okólnika Nr 3 wyłącznie na zasadzie art. 12 ust. 2 dekretu z 8 III 1946 r. (Dz.U.R.P. Nr 13 poz. 87), a więc w trybie administracyjnym, a nie sądowym, i tylko z tytułu, że reprezentują one nie osobę prawną, a „organizacje pomocy dla grup ludności szczególnie prześladowanych przez Niemców”33. Jak widać, pojawiła się nowa argumentacja uzasadniająca taki, a nie inny status Kongregacji, ale i spornego majątku. Tak więc w obrębie tegoż majątku, stanowiącego własność byłych gmin wyznaniowych żydowskich, można było wyodrębnić: – znajdujący się w użytkowaniu CKŻP i jego agend, – znajdujący się w użytkowaniu Kongregacji, – traktowany jako majątek opuszczony, który przeszedł na skarb państwa z mocy dekretu z 1946 r., a znalazł się w użytkowaniu tych czy innych organizacji, instytucji, samorządów, a nawet osób prywatnych. W obrębie drugiej i trzeciej grupy szczególnie złożonym zagadnieniem okazywały się sprawy cmentarzy i obiektów kultu. O ile w przypadku Kongregacji miały one przynajmniej nominalnego użytkownika, którego obowiązkiem było dbać o zabezpieczenie i konserwację obiektów, o tyle w przypadku „majątku opuszczonego” te obowiązki ciążyły na nieżydowskich właścicielach i użytkownikach. Ta też grupa nieruchomości wywoływała najwięcej sporów i konfliktów, w wymiarze krajowym i międzynarodowym. Trzeba jednak zaznaczyć, iż problem utrzymania w należytym stanie cmentarzy czynnych i nieczynnych, także użytkowanych synagog, także o charakterze zabytkowym, wymagał olbrzymich nakładów finansowych, których nie były w stanie udźwignąć ani CKŻP, ani Kongregacje Wyznaniowe. W latach 1945–1950 pokaźne subwencje na ten cel, jak i w ogóle na działalność obydwu organizacji, asygnował przede wszystkim wspomniany „Joint”. Jednak w niewielkim tylko stopniu były one przeznaczone na utrzymanie i opiekę przede wszystkim cmentarzy czy obiektów kultu34. Znaczne środki przeznaczał CKŻP na upamiętnianie miejsc kaźni 33 Por. Pismo Departamentu Wyznaniowego z 2.12.1948 r. do Urzędu Wojewódzkiego Poznańskiego, AAN MAP, t.1102.. 34 Por. np. Protokół z posiedzenia Prezydium CKŻP z 31.03.1946 r., AŻIH, Prez CKŻP, sygn. 303/2 (z 19 mln zł dotacji z „Jointu” w ogóle nie przewidziano wydatków na opiekę nad cmentarzami); Pismo Komitetu Organizacyjnego ŻKW z 8.04.1948 r. do Departamentu Wyzna-. ZN692.indb 55. 1/30/08 1:21:49 PM.

(18) Kazimierz Urban. 56. i ekshumacje ofiar eksterminacji hitlerowskiej. W 1948 r. powołano nawet wspólną komisję CKŻP i Komitetu Organizacyjnego ŻKW, której celem było m.in.: ekshumacja ofiar hitleryzmu, uporządkowanie cmentarzy żydowskich, opieka nad miejscami straceń oraz opieka nad zabytkami żydowskimi35. Jednak krótki okres jej istnienia oraz kurczenie się pomocy zagranicznej wpłynęły na znikome efekty działalności. Władze państwowe w przypadku cmentarzy żydowskich skłaniały się w swojej polityce ku respektowaniu ich nienaruszalności. Było to wyraźne w drugiej połowie lat 40. Zdecydowały się jednak uregulować urzędowo tylko sprawę jednostkową, lecz doniosłą, „płyt nagrobkowych z cmentarzy żydowskich”, które zwłaszcza podczas okupacji hitlerowskiej zostały sprofanowane i użyte dla celów budowlanych. Polecono bowiem w „Okólniku” z 29.05.1948 r. władzom samorządowym zwrot tych obiektów „właściwej reprezentacji ludności żydowskiej”36. Nie doczekał się jednakże ogłoszenia jakże potrzebny – i wówczas, i później – projekt okólnika (skonsultowany zresztą z CKŻP i Komitetem Organizacyjnym ŻKW) w sprawie cmentarzy żydowskich37. W projekcie tym, opracowanym przez Departament Wyznaniowy MAP w 1948 r., przewidywano: – obowiązkowe przekazanie cmentarzy (o ile nie uczyniono tego wcześniej) lokalnym Kongregacjom lub komitetom żydowskim (CKŻP) w zarząd i użytkowanie, – obowiązkowe przekazanie cmentarzy sąsiednim kongregacjom i komitetom w miejscowościach, gdzie te organizacje nie działają, – przeznaczenie cmentarzy, których obszaru itp. nie da się urzędowo określić, na zalesienie, zieleńce lub parki, – uzależnienie przeznaczenia pocmentarnych terenów na inne cele od uprzedniej zgody Ministerstwa. O wiele liberalniej administracja centralna i lokalna traktowała sprawę synagog i domów modlitwy. Wiele z nich zostało zniszczonych w czasie wojny, wiele zostało znacznie uszkodzonych, ale przetrwało, jakkolwiek z braku wiernych nie były one wykorzystywane dla celów kultu. Wiele nadających się do użytku niowego MAP, AAN MAP, t. 1101 (w I półroczu 1947 r. „działalność inwestycyjna” wyniosła 1,87 mln zł, z tego na ekshumacje – 16,2 tys., cmentarze – 505,3 tys., synagogi – 451 tys.); Pismo Komitetu Organizacyjnego ŻKW z 29.09.1948 r. do Departamentu Wyznaniowego MAP, AAN MAP, t. 1101 (z ogólnej dotacji „Jointu” na I półrocze 1948 r. – 39,64 mln zł przeznaczono na ekshumacje i utrzymanie cmentarzy – 941 tys., a na utrzymanie i remonty synagog – 234 tys. zł). 35 Dokument bez tytułu, daty i autora – treść wskazuje na lata 1949–1950, AŻIH, Sekr. CKŻP, sygn. 131. Wśród zadań Komisji wymieniono jeszcze „bibliotekoznawstwo judaistyczne” oraz „rewindykacja majątków pogminnych i innych instytucji oraz żydowskich dóbr opuszczonych”. 36 37. ZN692.indb 56. Dz.U. MAP, nr 17 z 1948 r., poz. 153.. Projekt wraz z opiniami w: AŻIH, Sekr. CKŻP, sygn.131.. 1/30/08 1:21:49 PM.

(19) Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce…. 57. obiektów na zasadzie inicjatywy oddolnej było przejmowanych na rozmaite cele, jak magazyny, zakłady produkcyjne, różnego rodzaju składy, jako siedziby instytucji i organizacji. Proces zawłaszczania odbywał się często bez wiedzy Komitetu Organizacyjnego czy CKŻP. Była to też w odczuciu nie tak małego odsetka ludności żydowskiej profanacja miejsca świętego. W wielu Kongregacjach wybuchały konflikty na tle przeznaczania synagog na świeckie cele. Dało to znać szczególnie w Krakowie (lata 1949/1950), gdzie tych obiektów przetrwało stosunkowo wiele. W Krakowie też zrodził się w 1949 r. najbardziej absurdalny pomysł, aby XVI-wieczny zabytkowy i unikalny cmentarz Remu przeznaczyć na zieleniec. Dopiero protesty w kraju i za granicą odsunęły realizację tego pomysłu38. Nie było wówczas możliwości, przede wszystkim politycznych, aby w sposób kompromisowy rozwiązywać te złożone problemy, za przyzwoleniem przede wszystkim Komitetu Organizacyjnego czy później – władz Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego. W 1949 r. formułę taką zaproponował przewodniczący Naczelnej Rady Religijnej Żydów w Polsce – D. Kahane. W jednym z pism do CKŻP stwierdzał mianowicie, iż „Synagogi i bóżnice mogą być wydzierżawione tylko pod tym warunkiem, że pieniądze otrzymane z czynszu dzierżawnego będą wykorzystane na cele kultywowania cmentarzy żydowskich (…) ewentualnie na ekshumacje Żydów poległych z rąk oprawców hitlerowskich”39. Jednak o wiele częściej ów majątek był traktowany - i to przez władze lokalne i miejscową ludność – jak miało to miejsce w Parczewie, powiat Włodawa. Mianowicie w 1947 r. CKŻP interweniował u starosty włodawskiego, gdyż „Wskutek braku dozoru cmentarz jest profanowany, ogrodzenie rozebrane, nagrobki częściowo uszkodzone i wyszabrowane. Synagogi są bez przerwy niszczone, drzwi, okna, podłogi i piece powyrywane, nie oszczędzano również blaszanego pokrycia dachu (…)”40. IV Ze względu na sytuację polityczną w Polsce pierwsza połowa lat 50. nie sprzyjała regulowaniu ani sytuacji prawnej Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego, ani tym bardziej spraw cmentarzy i obiektów kultu. Przerwana też została przez władze państwowe pomoc świadczona przez „Joint” – i to zarówno dla Związku, jak i Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów. Obydwie organizacje były dotowane ze środków państwa. Rzutowało to na ich działalność, także w dziedzinie ochrony nieczynnych (i czynnych) cmentarzy oraz obiektów kultu. Por. m.in. notatka „Sprawa synagog krakowskich”, AAN MAP, t. 1105. Tamże dokumenty dotyczące cmentarza Remu. 38. 39. 40. ZN692.indb 57. Pismo D. Kahane z 28.07.1949 r. do CKŻP, AŻIH, Sekr. CKŻP, sygn. 171.. Pismo CKŻP z 9.04.1947 r. do Starostwa we Włodawie, AŻIH, Sekr. CKŻP, sygn. 169.. 1/30/08 1:21:50 PM.

(20) Kazimierz Urban. 58. W przypadku Związku stawiano biurokratyczne przeszkody w przejmowaniu dla potrzeb kultowych tego majątku, powołując się m.in. na dekret z 26 kwietnia 1949 r. o nabywaniu i przekazywaniu nieruchomości niezbędnych dla realizacji narodowych planów gospodarczych41. Wedle interpretacji Urzędu do Spraw Wyznań (przejął on w 1950 r. kompetencje Departamentu Wyznaniowego MAP), a także Ministerstwa Gospodarki Komunalnej Kongregacje Wyznania Mojżeszowego nie były wykonawcami tegoż planu42. Mimo niesprzyjających warunków środowiska i organizacje żydowskie nadal podejmowały problem opieki nad cmentarzami i właściwego przeznaczania obiektów kultu przez nowych użytkowników. Jedna z takich informacji – dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie – spowodowała akcję Urzędu do Spraw Wyznań, zmierzającą do uchwycenia stanu faktycznego cmentarzy i obiektów kultu – tak czynnych, jak i nieczynnych – byłych gmin wyznaniowych żydowskich. Urząd wymagał od powiatowych i wojewódzkich referatów do spraw wyznań szczegółowych informacji co do ilości i stanu cmentarzy, synagog i bóżnic, domów modlitwy, użytkowników, stanu hipotecznego, a także propozycji co do ewentualnego przeznaczenia „na inne cele”. Zgromadzony został po raz pierwszy po wojnie tak obfity (aczkolwiek bardzo niedokładny) materiał informacyjny co do położenia i stanu tych obiektów43. Niektóre dane przybliża tabela 2. Dane powyższe, gromadzone w warunkach wielkiej improwizacji, odzwierciedlają nie tyle ówczesny stan faktyczny, ile stan wiedzy administracji centralnej i lokalnej o tych złożonych problemach. Niektóre sprawozdania budzą wątpliwości co do wiarygodności. W liczbach ogólnych uwzględniono place po zniszczonych cmentarzach czy obiektach kultu. W porównaniu do późniejszych badań stan cmentarzy uchwycono zaledwie w połowie 44. Niemniej tego typu informacje dawały podstawę do formułowanej i realizowanej wówczas polityki wobec tej części majątku żydowskiego. W latach 1950–1956 systematycznie przekazywano rozmaitym użytkownikom na różne cele, zwłaszcza produkcyjne, magazyny, obiekty handlowe itp., synagogi, domy modlitwy czy inne nieruchomości. Urząd do Spraw Wyznań nie konsultował swoich decyzji ani z władzami Związku Religijnego, ani z władzami TSKŻ. Dość też dowolnie traktował obiekty zabytkowe. W okresie tym dojrzewała powoli 41 42. Tekst jednolity w: Dz.U. z 1952 r., nr 4, poz. 3.. Por. korespondencja z 1954 r. w: AAN UdW, sygn. 19/474.. Por. pismo B. Marka z 8.07.1951 r. do TSKŻ; Pismo Urzędu do Spraw Wyznań (bez daty – L.dz. III 18b/45/51) do Referatów do Spraw Wyznań PWRN; Pisma Referatów PWRN z lat 1952–1953 do Urzędu, AAN UdW, sygn. 22/440. 43. 44 Por. np. J. Jagielski, Obecny stan cmentarzy żydowskich w Polsce [w:] Cmentarze żydowskie w Polsce, J. Woronczak (red.), Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław 1995. Także bogata dokumentacja z lat 1976–1990 w: AAN UdW, sygn. 131/511–519, 132/262–326.. ZN692.indb 58. 1/30/08 1:21:50 PM.

(21) Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce…. 59. Tabela 2. Pożydowskie cmentarze, synagogi i domy modlitwy (czynne i nieczynne) w 1952 r. Województwo i miasto wydzielone. Cmentarze. Synagogi. Domy modlitwy. Białystok. 50. 14. 4. Gdańsk. 4. Bydgoszcz. 39. Katowice Kielce. Kraków. 4. –. 53. Łódź m. i woj.. 41. Olsztyn. 15. Poznań. 30. Szczecin m.st. Warszawa. Opole. 8. 37. 8 1. –. 6. 30. 10. 4. 6. –. – 3. 1. –. 1. 1. 1. 1. Warszawa woj.. 56. 27. m. Wrocław. 1. 2. Zielona Góra Razema. 19. 13 524. 4. 8. 311. –. – 3. 9. 4. 18. 42. 30. 4. 8. 20. Wrocław woj.. a. 28. 45. Lublin. 2. 30 62. Koszalin. 13. W użytkowaniu Kongregacji (ogółem). 6. 7. –. –. 70. 3 16 9. 14 –. –. 2. 2 2. 4. 19 3 1 115. Tak w oryginale. Faktycznie łączne dane wynoszą odpowiednio: 472, 271, 64 i 101.. Źródło: AAN UdW, sygn. 22/440.. sprawa zamykania nieczynnych cmentarzy żydowskich, ewentualnie nawet ich likwidacji i przeznaczania na „cele użytkowe”. Dokonywano tego na podstawie o ustawy z 17 marca 1932 r. o chowaniu zmarłych i stwierdzeniu przyczyny zgonu45. Formalnie decyzje podejmował minister resortu gospodarki komunalnej po zasięgnięciu opinii resortu zdrowia i Urzędu do Spraw Wyznań, jednak decydującą rolę odgrywała tu opinia – decyzja państwowych władz wyznaniowych. Już w 1953 r. resort gospodarki komunalnej podjął prace przygotowawcze, ewidencjoDz.U. z 1932 r., nr 35, poz. 359. Całe przedsięwzięcie dotyczyło nie tylko nieczynnych cmentarzy żydowskich, ale i kilku tysięcy cmentarzy ewangelickich na terenach poniemieckich i w Polsce centralnej oraz cmentarzy grekokatolickich i prawosławnych na Podkarpaciu i Lubelszczyźnie. 45. ZN692.indb 59. 1/30/08 1:21:50 PM.

(22) Kazimierz Urban. 60. nując cmentarze nieczynne i klasyfikując je do zamknięcia bądź likwidacji. Przypomnijmy, iż likwidacja mogła nastąpić po upływie 50 lat od ostatniego pochówku. W odniesieniu do cmentarzy żydowskich przewidziano 387 do zamknięcia (o powierzchni 328,39 ha), 48 do likwidacji (45,74 ha), pozostawiając w użytkowaniu Kongregacji 56 cmentarzy (97,25 ha) (czynnych)46. W poszczególnych województwach przewidywano do zamknięcia: warszawskie – 38, bydgoskie – 20, poznańskie – 20, łódzkie – 38, kieleckie – 33, lubelskie – 43, białostockie – 11, olsztyńskie – 10, gdańskie – 6, koszalińskie – 15, szczecińskie – 8, zielonogórskie – 12, wrocławskie – 21, opolskie – 18, katowickie – 9, krakowskie – 27 i rzeszowskie 57. Zresztą już wcześniej Urząd do Spraw Wyznań przyzwalał na likwidację cmentarzy w pojedynczych przypadkach. W 1951 r. dyrektor Urzędu Antoni Bida mówił na naradzie wojewódzkich referentów: „Na razie cmentarzy żydowskich nie przydzielać na boiska itp. cele, jeśli związek mojżeszowy rości pretensje. Można przydzielić tylko wtedy, jeśli nikt nim się nie opiekuje (…)”47. Cała akcja zamykania i likwidacji cmentarzy rozpoczęła się na szerszą skalę w 1954 r. Dochodziło przy tym do dość spektakularnych sytuacji. W przypadku Ropczyc Ministerstwo Gospodarki Komunalnej w piśmie do Urzędu do Spraw Wyznań stwierdziło, iż „(…) wg danych, nadesłanych przez Prezydium MRN w Ropczycach, omawiany cmentarz jest nieczynny od około 300 lat i z tych względów zamierzenia Prezydium, dot. budowy zakładu betoniarskiego na terenie pocmentarnym nie naruszają przepisów ustawy z dn. 17 III 1932 r.”48. Budowa bloków mieszkalnych w Łodzi na zlikwidowanym cmentarzu (ostatnie pochówki odbyły się w latach 1893–1894) wywołała protesty władz TSKŻ, chociaż przedstawiciele miejscowej Kongregacji uczestniczyli wcześniej w wizji lokalnej i określali reguły traktowania szczątków ludzkich49. Tak w Lipnie, jak w Tyszowcach władze lokalne, powiatowe i miejscowa ludność, nie miały obiekcji, by na terenach cmentarnych wybudować powiatową lecznicę dla zwierząt (Lipno) czy ośrodek zdrowia (Tyszowce)50. Natomiast w Bielsku-Białej doszło do przekazania części cmentarza na cele przemysłowe, za zgodą władz ZRWM i miejscowej Kongregacji, jednak wcześniej musiało dojść do „oczyszczenia” cmentarza według reguł religii mojżeszowej (ekshumacji szczątków), na co zain-. Por. notatka S.K. (bez daty) „Cmentarze wyznaniowe w PRL” (rękopis), AAN UdW, sygn. 25/351. 46. 47 Protokół odprawy wojewódzkich kierowników Referatu do Spraw Wyznań z dnia 25.04.1951 r., AAN UdW, sygn.127/12. 48 49 50. ZN692.indb 60. Por. dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 25/697 (1957 r.).. Por. dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 22/417 (lata 1954–1955).. Por. dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 19/492 i 25/684 (lata 1954 i 1955–1957).. 1/30/08 1:21:51 PM.

(23) Zagadnienie pożydowskich synagog i cmentarzy w Polsce…. 61. teresowane przedsiębiorstwo przystało i uszanowało przepisy religii 51. Był to wówczas dość odosobniony przypadek. Także w przypadkach zamykania cmentarzy (bądź ich likwidacji) Urząd nie konsultował swoich decyzji, przynajmniej z władzami Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego. Ten zaś był wówczas wybitnie osłabiony wewnętrznie i uzależniony całkowicie od dotacji władz. Władze Związku oraz Kongregacje miały wiele kłopotów związanych z dewastacją cmentarzy czynnych, kradzieżami macew czy wręcz profanacją miejsc świętych. Można też było zaobserwować wśród społeczności wyznania mojżeszowego swoistą rezygnację i pesymizm wobec tych wydarzeń i całego „problemu cmentarnego”. Trzeba także tu dodać, iż społeczności lokalne, ale i władze administracyjne, nie reagowały na przejawy dewastacji, profanacji czy kradzieży, jakby traktując te okoliczności jako coś naturalnego. Wynikało to z niskiego poziomu kultury społeczeństwa, z braku poczucia wartości dziedzictwa kulturowego – nie tylko zresztą żydowskiego. Nie podejmowała tych zagadnień także szkoła. W tym wypadku można byłoby przywołać tylko nieliczne wyjątki. Informacje o stanie majątku pożydowskiego, przede wszystkim o stanie cmentarzy i obiektów kultu, docierały do diaspory żydowskiej na całym świecie. Jej obieg ułatwiały kolejne fale emigracyjne czy nawet pojedyncze wyjazdy po 1950 r. Mimo „żelaznej kurtyny” pojedyncze osoby interesowały się losem grobów swoich krewnych, przodków itp. i niekiedy skłonne były wesprzeć materialnie odnowę nagrobka, cmentarza itp., chociaż w pierwszej połowie lat 50. nie było to zjawisko masowe. Problem cmentarzy był jednak stale obecny w prasie żydowskiej, pojawiały się niekiedy informacje i oceny jednostronne, jednak dotykające – z perspektywy żydowskiej – istotnego problemu. Władze polskie nie przywiązywały wówczas większej uwagi do krytyki tego stanu rzeczy. Jednak opinie te wpisywały się w obraz wrogości „Polaków do Żydów” (i to po Holocauście), niezwykle żywotny w wielu środowiskach żydowskich. Da to znać o sobie w okresie popaździernikowym i latach następnych. V Zasygnalizowana problematyka wskazuje jedynie ogólnie złożone zagadnienie cmentarzy i obiektów kultu w powojennym dziesięcioleciu – zarówno tych czynnych, jak i tych „opuszczonych”. Wpisywało się ono (i wpisuje nadal – patrząc z perspektywy półwiecza) w całokształt stosunków polsko-żydowskich. Można je rozpatrywać w kontekście prowadzonej wówczas polityki wyznaniowej (zwłaszcza wobec wspólnot nierzymskokatolickich) czy narodowościowej. O ile ta druga 51. ZN692.indb 61. Por. dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 22/432 (1954–1955 r.).. 1/30/08 1:21:51 PM.

(24) 62. Kazimierz Urban. charakteryzowała się – przede wszystkim w powojennym pięcioleciu – znacznym liberalizmem, o tyle polityka wyznaniowa miała charakter represywny. Trudno rozsądzić przy obecnym stanie badań na ile na tę dychotomię, a raczej politykę wyznaniową wpływ miały spory wewnątrzżydowskie, a zwłaszcza stanowisko radykalnych środowisk CKŻP, a następnie TSKŻ. Nie ulega jednak wątpliwości, iż zaniechanie ustawowego uregulowania bytu prawnego wspólnoty wyznania mojżeszowego (także i innych wspólnot religijnych) było błędem ówczesnych władz, także w wymiarze moralnym, gdyż działo się to w latach tuż po Holocauście. Gdyby nawet zgodzić się, z różnych względów, z owym „zaniechaniem”, to o wiele większym błędem była rezygnacja z ogłoszenia wspomnianego okólnika z 1948 r. o cmentarzach żydowskich. Przy ówczesnych możliwościach materialnych CKŻP i Kongregacji niewiele by to prawdopodobnie zmieniło w stanie faktycznym, niemniej tak dla biurokracji wyznaniowej, jak i dla społeczności lokalnych byłoby to przypomnieniem – nie tylko w sferze prawa – o pewnych powinnościach wobec „odmienności”. Przynajmniej na poziomie lokalnym owego uwrażliwienia nie było. Natomiast polityka władz różnych szczebli, począwszy od centralnego, takim postawom i działaniom nie sprzyjała. A Sketch of the Issue of Synogogues and Cemeteries Formerly Belonging to Polish Jews in the Years 1945–56 This article discusses the extremely complex issue of the Jewish community in Poland after the second World War – namely, synogogues, prayer houses and cemeteries formerly belonging to Jews. When authorities were regulating the status of Jews after the war, they broke with the legal and property continuity that had been established by law in the years 1927–28. The majority of Jewish community property was placed under forced state management and later passed to different organisations, institutions, and corporations. The authorities were acting on a decree from 8 March, 1946, concerning abandoned property and property formerly belong to Germans. Synogogues and cemeteries seen by the Jewish community as Holy (untouched) places were desecrated and destroyed, or destined to be used for other purposes. This created universal protest and objection in many Jewish circles in Poland and abroad.. ZN692.indb 62. 1/30/08 1:21:51 PM.

(25)