4/2015
DochoDzenie roszczeń z tytułu szkóD
spowoDowanych ruchem
zakłaDu górniczego
VinDication of claims for Damages
causeD by mining plant operations
http://dx.doi.org/10.12775/PPOs.2015.040
streszczenie
artykuł zawiera rozważania dotyczące szkód spowodowanych ruchem zakładu górniczego na terenie Rzeczpospolitej Polskiej. autor opisuje problem szkód górniczych, jego źródło oraz wskazuje obszar występowania. Następnie szczegółowo omawia regulacje dotyczące dochodzenia roszczeń spowodowanych ruchem zakładu górniczego zawarte przede wszystkim w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 roku Pra-wo geologiczne i górnicze1 oraz kodeksie cywilnym2. Nadto podejmuje
* student iV roku prawa na Uniwersytecie Śląskim w katowicach.
1 T. j. dz.U. z 2015 r., poz. 196 (dalej cyt.: u.p.g.g.). 2 T. j. dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm. (dalej cyt.: k.c.).
4/2015
się szczegółowej analizy najważniejszych przepisów w przytoczonych aktach prawnych, dokonując ich oceny.
autor opisuje także przebieg pozasądowego postępowania ugo-dowego pomiędzy poszkodowanym a przedsiębiorcą prowadzącym ruch zakładu górniczego3.
słowa kluczowe
Prawo geologiczne i górnicze; zakład górniczy; szkody górnicze Prawo geologiczne i górnicze; naprawienie szkody górniczej.
abstract
The article contains a reflection considering damages caused by mining plant operations in Poland. The author describes the problem of mining damages, its roots and indicates the areas of the problem. subsequently, he depicts in detail regulations referring to the vin-dication of claims for damages caused by mining plant operations. The aforementioned rules are primarily regulated in the act of 9 June 2011 on Geological and Mining law and in the Civil Code. Moreover, he conducts an accurate analysis and assessment of the most impor-tant regulations of the above-mentioned acts. The author also descri-bes out-of-court settlement proceedings between an injured party and the mining plant.
keywords
Geological and mining law; mining plant; mining damage; dam-ages.
3 zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 18 zakładem górniczym jest „wyodrębniony
technicznie i organizacyjnie zespół środków służących bezpośrednio do wy-konywania działalności regulowanej ustawą w zakresie wydobywania kopa-lin ze złóż, a w podziemnych zakładach górniczych wydobywających węgiel kamienny wraz z pozostającym w związku technologicznym z wydobyciem kopaliny przygotowaniem wydobytej kopaliny do sprzedaży, podziemnego bezzbiornikowego magazynowania substancji, podziemnego składowania od-padów albo podziemnego składowania dwutlenku węgla, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane, urządzenia oraz instalacje”.
4/2015
1. uwagi wstępne
szkody spowodowane ruchem zakładów górniczych, z uwagi na skalę problemu, są ważkim tematem przede wszyst-kim w południowej części Polski. Głównym obszarem, którego dotyczy przedmiotowy problem jest Górny Śląsk, gdzie funkcjo-nuje obecnie ponad 20 kopalń samego tylko węgla kamiennego. ze względu na ilość spraw sądowych dotyczących szkód górni-czych w sądzie wojewódzkim w katowicach (a od 1 stycznia 1999 roku w sądzie Okręgowym) w latach 1994–2012 sprawy z zakresu geologii i górnictwa należały do właściwości odręb-nego od wydziałów cywilnych sądu, XX wydziału spraw Geolo-gicznych i Górniczych4. Mimo zauważalnego spadku wydobycia5
na skutek procesów restrukturyzacji, Polska jest wciąż najwięk-szym producentem węgla kamiennego w Unii europejskiej6.
in-nymi regionami dotkniętymi problemem szkód górniczych jest m.in. Małopolska czy też dolny Śląsk.
Umiejscowienie zakładu górniczego warunkowane jest oczywiście pokładami surowca naturalnego, którego wydo-bycie stanowi przedmiot działalności tegoż zakładu. Obecnie obowiązująca u.p.g.g. definiuje złoże kopaliny „jako naturalne nagromadzenie minerałów, skał oraz innych substancji, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą”. w przyto-czonej definicji, ze względu na omawiany problem, szczególną uwagę należy zwrócić na wyrażenie „może przynieść korzyść gospodarczą”. Bezspornym jest fakt, że to właśnie ową korzy-ścią gospodarczą kierują się przedsiębiorcy prowadzący ruch zakładu górniczego. wskazuje na to również treść art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 roku7,
4 T. j. dz. Urz. Ministra sprawiedliwości z 1994 roku, nr 3, poz. 20
zarzą-dzenie Ministra sprawiedliwości zmieniające zarzązarzą-dzenie w sprawie utworze-nia wydziałów w niektórych sądach wojewódzkich, oznaczeutworze-nia nazw wydzia-łów i ustalenia zakresu spraw przekazanych tym wydziałom oraz w sprawie określenia wydziału rozpoznającego w ii instancji sprawy nieletnich, § 1 pkt f.
5 GUs: Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2014, s. 512.
6 GUs: Rocznik statystki Międzynarodowej 2012, s. 396.
4/2015
zgodnie z którym działalnością gospodarczą jest m.in.: poszuki-wanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż o charak-terze zarobkowym, ciągłym i zorganizowanym. Poszukiwanie, rozpoznanie i wydobywanie kopalin ma jednak częstokroć ne-gatywne skutki dla środowiska i obiektów otaczających „obszar górniczy”8, które ujawniają się w postaci tzw. szkód górniczych.
Ustawa Prawo geologiczne i górnicze w art. 6 pkt 15 wpro-wadza definicję legalną przestrzeni objętej przewidywanymi szkodliwymi wpływami robót górniczych zakładu górniczego, nazywając taką przestrzeń „terenami górniczymi”. Należy więc wskazać, że wyrażenie „może przynieść korzyść gospodarczą” zostało użyte celowo, z uwagi na możliwość osiągnięcia ujem-nego bilansu pomiędzy zyskami zakładu górniczego z wydoby-tych kopalin, a kosztami ich wydobycia i powstałymi szkodami na terenach górniczych.
szkody górnicze od ponad 20 lat nie posiadają definicji legalnej na gruncie obowiązujących przepisów. Pojęcie to zosta-ło wprowadzone nieobowiązującym już dekretem Prawo górni-cze z dnia 6 maja 1953 roku9. wskazany akt prawny definiuje
szkodę górniczą jako szkodę powstałą wskutek robót górniczych w nieruchomości, budynku lub innej części składowej nierucho-mości, bez względu na to, czy szkodę można było przewidzieć oraz czy ktokolwiek ponosi winę uszkodzenia. Przytoczona de-finicja tak mocno zakorzeniła się w języku potocznym, że uży-wa się jej do dzisiaj jako synonimu szkody wyrządzonej ruchem zakładu górniczego10.
8 Pojęcie to zostało zdefiniowane w art. 6 pkt 5 u.p.g.g. jako „przestrzeń,
w granicach której przedsiębiorca jest uprawniony do wydobywania kopaliny, podziemnego bezzbiornikowego magazynowania substancji, podziemnego składowania odpadów, podziemnego składowania dwutlenku węgla oraz pro-wadzenia robót górniczych niezbędnych do wykonywania koncesji”.
9 T. j. dz.U. z 1953 roku, Nr 29, poz. 113, uchylony 1 września 1994 roku.
10 szerzej na temat regulacji zawartych w dekrecie Prawo górnicze z dnia
6 maja 1953 roku: k. lipińska, Tryb dochodzenia roszczeń z tytułu tzw. Szkód
górniczych, w: Prawna regulacja geologii i górnictwa w Polsce, Czechach i na Sło-wacji. Wybrane zagadnienia, red. G. dobrowolski, G. Radecki, katowice 2014,
4/2015
2. pojęcie szkoDy oraz ruchu zakłaDu górniczego
i jego skutki
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem zakładu górniczego oraz procedura dochodzenia roszczeń z tytułu tych szkód została uregulowana przez ustawodawcę w u.p.g.g. oraz k.c. zgodnie z art. 145 u.p.g.g. „do naprawiania szkód, o któ-rych mowa w art. 144 ust. 1 i 211, stosuje się przepisy kodeksu
cywilnego”. Nie budzi zatem wątpliwości fakt, że odpowiedzial-ność ta ma charakter cywilnoprawny.
z uwagi na dalsze rozważania fundamentalne znaczenie przypisać należy pojęciu szkody, którym posługuje się ustawo-dawca cywilny, nie definiując go jednak. zgodnie ze stanowi-skiem doktryny pojęcie to oznacza uszczerbek o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym, który dotyka poszkodowa-nego wbrew jego woli. Uszczerbek ten może przybrać postać dwojaką – straty, którą poszkodowany poniósł oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby szkoda nie została mu wyrządzo-na12. Należy wskazać, że przytoczona definicja zachowuje
swo-ją ważność również na gruncie u.p.g.g.13
Jak już zostało zasygnalizowane wyżej, ustawodawca nie posługuje się obecnie definicją legalną szkody wyrządzonej ru-chem zakładu górniczego, co więcej, nie definiuje również poję-cia ruchu zakładu górniczego, które wprowadził na gruncie po-przedniej ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku Prawo geologiczne
11 artykuł 144 ust. 1 u.p.g.g. odnosi się do właściciela, który nie może
sprzeciwić się zagrożeniom spowodowanym ruchem zakładu górniczego, któ-ry jest prowadzony zgodnie z ustawą. Może on jednak żądać naprawienia wyrządzonej tym ruchem szkody na zasadach określonych ustawą. artykuł 144 ust. 2 u.p.g.g. wskazuje, że regulacja wskazana w ust. 1 stosuje się odpo-wiednio do innych podmiotów, których prawa są zagrożone ruchem zakładu górniczego.
12 w. Czachórski, a. Brzozowski, M. safjan, e. skowrońska-Bocian,
Zobo-wiązania. Zarys wykładu, warszawa 2009, s. 88.
13 wskazuje na to przede wszystkim brak odmiennego uregulowania
w samej u.p.g.g. oraz przytoczone wyżej odwołanie w art. 145 u.p.g.g. do przepisów k.c.
4/2015
i górnicze14. Przytaczanie owej definicji jest zbędne w
kontek-ście dalszych rozważań, należy jedynie podkreślić, że w doktry-nie budziła ona spore wątpliwości15.
3. restytucyjna i prewencyjna funkcja roszczeń
Przechodząc do analizy funkcji, jakie spełniają roszcze-nia przysługujące podmiotom legitymowanym czynnie, należy zwrócić szczególną uwagę na art. 144, 150 i 152 u.p.g.g. Ure-gulowania zawarte w przytoczonych przepisach wprowadzają dwa odmienne modele odpowiedzialności za szkody górnicze – restytucyjny oraz prewencyjny. istotą funkcji restytucyjnej jest naprawienie wyrządzonej szkody, zaś prewencyjnej ogranicze-nie jej skutków bądź częściowe lub całkowite jej zapobieżeogranicze-nie. Pierwszy z przytoczonych wyżej przepisów określa model resty-tucyjny. wskazuje na to bezsprzecznie wykładnia literalna wy-rażenia „żądać naprawienia wyrządzonej tym ruchem szkody”. drugi z modeli odpowiedzialności za szkody górnicze ustawodawca zawarł w art. 150 i 152 u.p.g.g. Na funkcję pre-wencyjną wskazuje przede wszystkim treść pierwszego z wy-mienionych, zgodnie z którym przepisy o naprawianiu szkód określonych działem Viii u.p.g.g. stosuje się odpowiednio do zapobiegania tym szkodom. artykuł 152 ust. 1 u.p.g.g. regu-luje natomiast uprawnienia sądu do nakazania niezwłocznej wypłaty odpowiedniej kwoty pieniężnej poszkodowanemu ce-lem natychmiastowego zapobieżenia szkodzie lub jej dalszym skutkom.analiza funkcji roszczeń z art. 144 i 150 u.p.g.g. oraz związanych z nimi modelami odpowiedzialności nasuwa wąt-pliwość, która wymaga dokładniejszego zbadania. Należy zwró-cić uwagę, jak już wskazano w pkt 3 dotyczącym legitymacji
14 T. j. dz.U. z 1994, Nr 27, poz. 96 ze zm., uchylony 1 stycznia 2012 roku.
15 szerzej na temat wątpliwości dotyczących definicji legalnej ruchu
za-kładu górniczego zob.: R. Mikosz, Odpowiedzialność za szkody wyrządzone
4/2015
czynnej, na brak możliwości sprzeciwu właściciela przeciwko zagrożeniom spowodowanym ruchem zakładu górniczego, któ-ry jest zgodny z ustawą. legislator w zamian przyznaje jednak właścicielowi roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej tym ruchem. istotne jest jednak to, jak przytoczona regulacja odnosi się do uprawnień wynikających z art. 150 u.p.g.g., któ-ry – jako dający możliwość zapobiegania szkodom – jest bez-sprzecznie formą sprzeciwu wobec zagrożeń spowodowanych ruchem zakładu górniczego. skoro ustawodawca wyłączył taką możliwość w art. 144 u.p.g.g., to czy w ślad za tą regulacją wła-ściciel może skorzystać ze sposobności zapobieżenia szkodzie bądź jej ograniczeniu? Odpowiedź na postawione pytanie nie jest jednoznaczna, zależy od tego, czy ruch zakładu górniczego prowadzony jest zgodnie z ustawą, czy też nie. Jak już pod-kreślano wyżej, bezsporny jest fakt, że możliwość zapobiegania szkodom należy zakwalifikować jako formę kontestacji. z uwagi na to niemożność sprzeciwu wobec zagrożeń spowodowanych ruchem zakładu górniczego, którego ruch jest zgodny z ustawą, wyłącza możliwość skorzystania przez właściciela z przysługują-cych mu roszczeń o charakterze prewencyjnym zawartych w art. 150 u.p.g.g. A contrario należy więc stwierdzić, że z uprawnie-nia dającego możliwość zapobieżeuprawnie-nia szkodzie właściciel będzie mógł skorzystać jedynie w sytuacji, gdy ruch zakładu górnicze-go jest prowadzony niezgórnicze-godnie z ustawą. Oczywiście z uwagi na istotę prawa własności, w szczególności w odniesieniu do dóbr niematerialnych, ograniczenie możliwości ochrony przed zagrożeniami spowodowanymi ruchem zakładu górniczego nie będzie miało zastosowania16.
16 szerzej na ten temat zob.: R. Mikosz, op. cit., s. 75 i nast. Należy
zazna-czyć, że pogląd wyrażony we wskazanym opracowaniu na gruncie poprzednio obowiązującej u.p.g.g. zachowuje swoją aktualność w obecnie obowiązującym stanie prawnym.
4/2015
4. sposoby naprawienia szkoDy
Już na wstępie należy zwrócić uwagę, że przepisy prawa geologicznego i górniczego nie wprowadzają żadnych mody-fikacji w zakresie dotyczącym sposobów naprawienia szkody przewidzianych w k.c. Formy naprawienia szkody przysługujące poszkodowanemu zostały zawarte w art. 363 k.c. zgodnie z tym unormowaniem owa restytucja może przybrać postać przywró-cenia stanu poprzedniego, bądź zapłaty odpowiedniej sumy pie-niężnej. Ustawodawca wskazuje jednak, że gdy przywrócenie stanu poprzedniego jest niemożliwe lub pociąga dla zobowiąza-nego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowane-go ogranicza się do świadczenia w pieniądzu. Nie można jednak pozostawić bez komentarza art. 147 ust. 1 u.p.g.g., w którym ustawodawca poprzez zwrot „przywrócenie stanu poprzedniego może w szczególności nastąpić przez […]” wskazuje preferowa-ną formę restytucji. Nie znając regulacji zawartej w art. 363 k.c., można twierdzić, że poszkodowanemu nie przysługuje prawo wyboru pomiędzy roszczeniem o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, a przywróceniem stanu poprzedniego. Przedmioto-wa teza byłaby jednak błędna z uPrzedmioto-wagi na treść przytoczonego wyżej art. 145 u.p.g.g., w zw. ze wspomnianym art. 363 k.c.
Przywrócenie stanu poprzedniego zgodnie z regulacją za-wartą w art. 147 u.p.g.g. może nastąpić w szczególności przez dostarczenie: gruntów, obiektów budowlanych, urządzeń, loka-li, wody lub innych dóbr tego samego rodzaju. warto wskazać, że w praktyce stosowanie niniejszego przepisu polega przede wszystkim na prostowaniu budynków (tzw. rektyfikacji) czy naprawie uszkodzeń wewnętrznych. Jak słusznie wskazuje B. Rakoczy17, przytoczony rozszerzony zakres możliwości
resty-tucyjnych jest przez legislatora sformułowany w sposób niepre-cyzyjny. z uwagi na treść prawa własności i unormowań k.c. nie
17 B. Rakoczy, Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem zakładu
górniczego, w: Prawna regulacja geologii i górnictwa w Polsce, Czechach i na Sło-wacji. Wybrane zagadnienia, red. G. dobrowolski, G. Radecki, katowice 2014,
4/2015
można przecież w kontekście gruntów, urządzeń czy obiektów budowlanych używać zwrotu „dostarczyć”. Przepis ten powi-nien jasno wskazywać, że – w odniesieniu do wspomnianych rzeczy – formą przywrócenia stanu poprzedniego może być za-warcie umowy, której treścią jest przeniesienie własności. Użyty przez ustawodawcę czasownik wydaje się prawidłowy jedynie w odniesieniu do wody lub tożsamych dóbr.
kolejną różnicą pomiędzy regulacjami k.c. a przepisami prawa geologicznego i górniczego, odnoszącą się do naprawie-nia szkody, jest termin przedawnienaprawie-nia roszczeń. Ustawodawca w art. 442 k.c. daje poszkodowanemu czynem niedozwolonym możliwość wystąpienia z roszczeniem w okresie trzech lat od dnia, w którym dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Termin ten jednak nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. artykuł 149 u.p.g.g., zgodnie z którym roszczenia o na-prawienie szkody spowodowanej ruchem zakładu górniczego przedawniają się z upływem lat 5 od dowiedzenia się o tej szko-dzie, stanowi jednak przepis szczególny w odniesieniu do przy-toczonej regulacji k.c. Należy wskazać, że motywacją legislatora do wprowadzenia przepisu wydłużającego okres przedawnienia była przede wszystkim specyfika szkód górniczych, które mogą się ujawnić dopiero parę czy nawet paręnaście lat po zdarzeniu leżącym u podłoża przedmiotowego uszczerbku.
5. postępowanie ugoDowe
Pierwszym a zarazem obligatoryjnym etapem dochodzenia roszczeń z tytułu szkód spowodowanych ruchem zakładu gór-niczego jest postępowanie ugodowe. w ślad za treścią art. 151 u.p.g.g. dopiero po wyczerpaniu przedmiotowego postępowa-nia możliwe jest dochodzenie roszczeń na drodze sądowej. Niewyczerpanie postępowania ugodowego, zgodnie z art. 199 kodeksu postępowania cywilnego18, będzie skutkować
4/2015
niem pozwu przed sąd. Należy jednak wskazać, że konieczność przeprowadzenia postępowania ugodowego nie jest pionier-skim zabiegiem ustawodawcy, podobna regulacja obowiązy-wała już na gruncie poprzedniej ustawy19. U podłoża takiej
re-gulacji leżą przede wszystkim przesłanki odpowiedzialności i możliwości obrony przedsiębiorcy prowadzącego ruch zakładu górniczego. Podmiot ten wiedząc, że szanse na uchylenie się od odpowiedzialności są znikome, często nie kwestionuje rosz-czeń, a jedynie usiłuje obniżyć ich wartość. kolejnym powodem wprowadzenia obligatoryjnego postępowania ugodowego była zapewne przewlekłość postępowań tego typu prowadzonych przed sądami powszechnymi oraz ich wysokie koszty obciążają-ce przedsiębiorcę, wiążąobciążają-ce się z wysoką wartością przedmiotu sporu oraz koniecznością powoływania biegłych różnych spe-cjalności.
artykuł 151 ust. 1 u.p.g.g. wskazuje, że warunek wyczer-pania postępowania ugodowego należy uznać za spełniony, je-żeli przedsiębiorca odmówił zawarcia ugody lub jeje-żeli od skiero-wania przez poszkodowanego roszczenia wobec przedsiębiorcy upłynęło 30 dni, chyba że poszkodowany, zgłaszając żądanie za-warcia ugody, wyznaczył dłuższy termin. Ugoda zawarta w for-mie aktu notarialnego stanowi zgodnie z art. 151 ust. 2 u.p.g.g. tytuł egzekucyjny w rozumieniu przepisów k.p.c.
dotychczasowa praktyka wskazuje, że w większości przy-padków poszkodowani oraz przedsiębiorący prowadzący ruch zakładu górniczego zawierają ugodę bez konieczności kiero-wania sprawy na drogę postępokiero-wania sądowego. w przypadku największej spółki górniczej w europie tj.: kompanii węglowej tym sposobem rozstrzygane jest nawet 96% wszystkich spo-rów20. korzyści płynące dla przedsiębiorcy prowadzącego ruch
zakładu górniczego z ugodowego rozstrzygania sporów były impulsem dla przedsiębiorstw do wprowadzenia przepisów we-wnętrznych normujących zasady i tryb postępowania w spra-wach szkód górniczych. Przepisy te nie mają oczywiście
cha-19 T. j. dz.U. z 1994 roku, nr 27, poz. 96 ze zm. (dalej cyt.: d.u.p.g.g.).
20 Źródło: https://www.kwsa.pl/pozostala_dzialalnosc/likwidacja_szkod/
4/2015
rakteru normatywnego, jednakże ich analiza za pośrednictwem witryn internetowych najważniejszych na polskim rynku spółek górniczych (tj.: kompania węglowa s.a., Jastrzębska spółka węglowa s.a., katowicki holding węglowy s.a. oraz lubelski węgiel „BOGdaNka” s.a.)21 prowadzi do wniosku, że są one
niemalże tożsame.
Pozasądowe postępowanie ugodowe rozpoczyna się na pisemny wniosek poszkodowanego, za wyjątkiem tzw. sytuacji awaryjnych oraz w razie wystąpienia wstrząsu pochodzenia górniczego, w przypadku których zgłoszenia można dokonać telefonicznie. Jeśli chodzi o spółki górnicze, na które składa się kilka oddziałów (zakładów górniczych), zgłoszenie należy złożyć w zakładzie właściwym miejscowo ze względu na miej-sce wystąpienia szkody. w razie wątpliwości na przytoczonych witrynach zamieszczone zostały mapy obrazujące przebieg gra-nic terenów górgra-niczych poszczególnych oddziałów. do szkód w gruntach i uprawach odnosi się szczególna regulacja, zgodnie z którą w takim przypadku wniosek winien zostać złożony nie później niż 14 dni przed datą planowanego zbioru. Następnie w przypadku stwierdzenia związku przyczynowego pomiędzy szkodą i ruchem zakładu górniczego przeprowadzane są oglę-dziny szkody, z propozycją których występuje zakład górniczy w terminie 14 dni od otrzymania wniosku. Czynność ta zakoń-czona jest protokołem, w którym szczegółowo opisuje się po-wstałe uszkodzenia. w sytuacji, gdy stanowiska stron są zgodne następuje zawarcie ugody, która jest podstawą do naprawienia szkody. Należy wskazać, że w przypadku restytucji polegającej na przywróceniu stanu poprzedniego, naprawa może być wy-konana zarówno przez poszkodowanego, jak i przez zakład górniczy – zależnie od treści ugody. drugi z przytoczonych
21 zob. 1) źródło:
https://www.kwsa.pl/pozostala_dzialalnosc/likwi-dacja_szkod/zasady_i_tryb_postepowania [dostęp: 1 września 2015 r.]; 2) https://www.jsw.pl/odpowiedzialny-biznes/szkody-gornicze/tryb-poste-powania/ [dostęp: 1 września 2015 r.]; 3) http://www.khw.pl/firma/Tryb_ postepowania.html [dostęp: 1 września 2015 r.]; 4) http://www.lw.com.pl/ pl,2,s409,zasady_i_tryb_postepowania.html [dostęp: 1 września 2015 r.].
4/2015
przypadków wymaga jednak przeprowadzenia postępowania przetargowego.
Opisany tryb pozasądowego postępowania ugodowego jest korzystny nie tylko dla przedsiębiorcy, ale również dla sa-mego poszkodowanego, przede wszystkim z uwagi na możli-wość uniknięcia przewlekłego i kosztownego postępowania są-dowego. istotą ugody są oczywiście wzajemne ustępstwa stron, co w rezultacie może skutkować niższym odszkodowaniem dla poszkodowanego. Nie należy zapominać jednak, że wielu po-szkodowanych, zdając sobie sprawę z długotrwałości postępo-wania sądowego, dobrowolnie obniża swoje roszczenia, chcąc tym samym skłonić przedsiębiorcę prowadzącego ruch zakładu górniczego do zawarcia ugody celem szybszego naprawienia powstałej szkody. Polubowne zakończenie sprawy wyłącza ko-nieczność kierowania jej na drogę postępowania sądowego, nie zamyka jednak możliwości wniesienia powództwa w przypadku powstania dalszych szkód w przyszłości.
6. kwestie proceDuralne
Brak rozstrzygnięcia sporu na drodze postępowania ugo-dowego, skutkuje koniecznością skierowania powództwa do właściwego sądu powszechnego. Należy wskazać, że postępo-wanie będzie prowadzone w oparciu o przepisy k.p.c. artykuł 187 § 1 pkt 1 k.p.c. wskazuje, że obligatoryjnym elementem wniesionego powództwa w sprawach o prawa majątkowe jest oznaczanie wartości przedmiotu sporu. w sprawach, których przedmiotem jest roszczenie o naprawienie szkody spowodowa-nej ruchem zakładu górniczego określenie wartości przedmio-tu sporu uzależnione jest od formy restyprzedmio-tucji. Będzie to koszt przywrócenia stanu poprzedniego oparty na zleconej przez po-woda opinii prywatnej bądź też jego własnych wyliczeniach. Natomiast w przypadku roszczenia odszkodowawczego, warto-ścią przedmiotu sporu będzie samodzielnie określana wysokości roszczenia przez powoda.
4/2015
istotną regulacją dla podmiotu występującego z roszcze-niem o naprawienie szkody spowodowanej ruchem zakładu górniczego jest art. 96 ust. 1 pkt 12 ustawy o kosztach sądo-wych w sprawach cywilnych22. zgodnie z tym przepisem strona
dochodząca naprawienia szkód spowodowanych ruchem zakła-du górniczego, o których mowa w dziale Viii u.p.g.g., nie ma obowiązku uiszczania kosztów sądowych.
Należy zaznaczyć, że zawyżanie wartości przedmiotu spo-ru, będące w istocie próbą wyegzekwowania wyższego odszko-dowania, nie leży w interesie powoda. Jest to spowodowane kosztami, które powód będzie zobligowany ponieść, w sytuacji gdy sąd wyrokiem zasądzi jedynie część żądanej w pozwie kwoty.
6.1. czynna legitymacja procesowa
zagadnienie czynnej legitymacji procesowej jest bezpo-średnio związane z art. 144 u.p.g.g. wskazany przepis zakłada istnienie stron, których interesy są w oczywisty sposób prze-ciwstawne. Jak słusznie wskazuje B. Rakoczy23, z jednej strony
ustawodawca dopuszcza ruch zakładu górniczego, kierując się głównie względami gospodarczymi, związanymi z funkcjono-waniem takiego zakładu i pozyskifunkcjono-waniem kopalin. z drugiej jednak strony z góry zakłada, że ruch ten z dużym prawdopo-dobieństwem wywoła określony uszczerbek na dobrach chro-nionych prawem.
zgodnie z art. 144 ust. 1 u.p.g.g. pierwszą grupę podmio-tów posiadających legitymację czynną do dochodzenia roszczeń tytułem szkód powstałych na skutek ruchu zakładu górnicze-go tworzą właściciele dóbr chronionych prawem. Bez wątpie-nia przedmiotowym dobrem może być zarówno ruchomość, jak i nieruchomość. Praktyka wskazuje jednak, że roszczenie to w głównej mierze przysługiwać będzie właścicielom nierucho-mości. w przytoczonym przepisie ustawodawca zakłada a priori,
22 T. j. dz.U. z 2014 roku, poz. 1025 ze zm.
4/2015
że właściciel nie może sprzeciwić się zagrożeniom spowodo-wanym ruchem zakładu górniczego, który jest zgodny z usta-wą. Taka konstrukcja nie pozostawia wyboru poszkodowane-mu, który jest zmuszony „pogodzić” się z faktem wystąpienia szkody, a następnie wystąpić z roszczeniem. Należy stwierdzić więc, że ustawodawca z rozmysłem skonstruował przepis, który
directe formułuje uprawnienia poszkodowanego, nie odwołując
się w tej kwestii do k.c. z uwagi na brak możliwości wyrażenia sprzeciwu co do zagrożenia spowodowanego ruchem zakładu górniczego. w razie braku przytoczonej regulacji lex specialis poszkodowany, w celu ochrony przysługującego mu prawa wła-sności, mógłby wystąpić z roszczeniem negatoryjnym zawartym w art. 222 § 2 k.c., żądając, obok przywrócenia stanu zgodnego z prawem, także zaniechania naruszeń.
artykuł 144 ust. 2 u.p.g.g. wskazuje na drugą grupę pod-miotów, którym przysługuje możliwość dochodzenia roszczeń na gruncie przepisów tejże ustawy, są to podmioty inne niż wła-ściciel, których prawa majątkowe są zagrożone ruchem zakładu górniczego. w stosunku do przytoczonego wyżej ustępu 1 regu-lacja ta ma charakter znacznie szerszy. zakłada bowiem istnienie zagrożenia jakiegokolwiek prawa majątkowego, które to zagroże-nie spowodowane zostało ruchem zakładu górniczego. kluczowe znacznie ma więc związek przyczynowy pomiędzy zagrożeniem prawa majątkowego a ruchem zakładu górniczego. w ustawie próżno szukać uregulowania dotyczącego kwestii związku przy-czynowego, stąd należy sięgnąć do zasady ogólnej określonej w art. 361 k.c. zgodnie z tym unormowaniem zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne na-stępstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.
Ostatnią grupę podmiotów posiadającą czynną legityma-cję tworzą te nieujęte w dwóch poprzednich. Rozwiązanie takie wskazuje wprost treść art. 144 ust. 3 u.p.g.g. Podmioty te mogą dochodzić roszczeń z tytułu szkody spowodowanej ruchem za-kładu górniczego jednakże na podstawie zasad ogólnych okre-ślonych w k.c.24
24 szerzej na ten temat zob. w. Czachórski, a. Brzozowski, M. safjan,
4/2015
6.2. bierna legitymacja procesowa
katalog podmiotów odpowiedzialnych na zasadzie ry-zyka za szkody powstałe na skutek ruchu zakładu górniczego został przez ustawodawcę zawarty w art. 146 ust. 1–4 u.p.g.g. Co do zasady odpowiedzialność ponosi przedsiębiorca pro-wadzący ruch zakładu górniczego. w ust. 2–4 przytoczonego przepisu ustawodawca rozszerzył katalog podmiotów przeciw-ko którym można skierować roszczenia, określając je w nastę-pujący sposób:
1) inne podmioty prowadzące działalność regulowaną u.p.g.g., nawet jeśli nie stosuje się do nich przepisów dotyczących ruchu zakładu górniczego;
2) w przypadku niemożności ustalenia kto wyrządził szko-dę odpowiada przedsiębiorca, który w dniu ujawnienia się szkody miał prawo prowadzić w obszarze górni-czym, w granicach którego wystąpiła szkoda, działal-ność regulowaną u.p.g.g.;
3) jeśli nie istnieje przedsiębiorca odpowiedzialny za szko-dę ani jego następca prawny, za szkoszko-dę odpowiedzialny będzie skarb Państwa, którego reprezentować będzie właściwy organ nadzoru górniczego na zasadach okre-ślonych w dziale Viii u.p.g.g.
Nadto należy zwrócić uwagę na ust. 5 i 6 art. 146 u.p.g.g. w pierwszym z nich ustawodawca wprowadza odpowiedzial-ność solidarną wyżej wskazanych podmiotów oraz innych pod-miotów, jeśli szkoda nastąpiła także z innych przyczyn niż ruch zakładu górniczego. Natomiast w drugim ze wskazanych prze-pisów określa solidarną odpowiedzialność przedsiębiorcy oraz podmiotów zawodowo trudniących się wykonywaniem powie-rzonych przez tego przedsiębiorcę czynności.
w efekcie, na skutek wprowadzonego unormowania, nie może dojść do sytuacji, w której brak będzie podmiotu odpowie-dzialnego za szkody powstałe na skutek ruchu zakładu górnicze-go. wydaje się, że jest to główny powód obszernego charakteru opisanego wyżej katalogu podmiotów, jednak niejedyny. Jako kolejny należy wspomnieć poruszaną już wyżej kwestię niemoż-ności sprzeciwu zagrożeniom spowodowanym ruchem zakładu
4/2015
górniczego oraz zagrożenie ruchem zakładu górniczego praw majątkowych.
Co więcej, jak słusznie zauważa B. Rakoczy25, legitymacja
bierna podmiotów wskazanych w pkt 2 i 3 jest jedynie formal-na, gdyż nie są sprawcami szkody. Odpowiedzialność pierwsze-go z nich powstaje na skutek obiektywnej niemożności ustalenia podmiotu, który wyrządził szkodę. Natomiast skarb Państwa, wskazany w pkt 3, będzie odpowiadał w ostateczności, tj. w ra-zie nieistnienia podmiotu odpowiedzialnego za szkodę i jego następcy prawnego. Nadto, w przeciwieństwie do podmiotu z pkt 2, który może wykazać brak legitymacji biernej, wska-zując na sprawcę szkody, odpowiedzialność skarbu Państwa w przypadku spełnienia opisanej przesłanki jest nieuchronna. Nie zależy bowiem ani od istnienia związku pomiędzy szkodą czy przedsiębiorcą a skarbem Państwa, ani także od tego czy skarb Państwa miał wpływ na działania przedsiębiorcy. Nie-istotny pozostaje również fakt wydania odpowiedniej decyzji zezwalającej przedsiębiorcy prowadzić ruch zakładu górnicze-go. kształt opisanej regulacji ma swoje źródło w specyfice szkód górniczych, które – jak już wskazano w pkt 4 – mogą się ujawnić dopiero po paru czy też parunastu latach, co w przypadku od-miennej regulacji mogłoby skutkować nieistnieniem podmiotu legitymowanego biernie, a w konsekwencji niemożnością uzy-skania odszkodowania.
7. analiza wybranych orzeczeń sąDu najwyższego
zajmując się tematyką szkód górniczych, nie sposób nie przytoczyć istotnych na tle omawianych regulacji orzeczeń sądu Najwyższego, wskazujących praktyczne ich stosowanie.Pierwsze z dwóch orzeczeń, które należy poddać analizie związane jest z legitymacją czynną opisaną w pkt 3 niniejszego artykułu. z literalnego brzmienia art. 144 ust. 1 u.p.g.g. wydaje się, że roszczenie o naprawienie szkody przysługuje
4/2015
snemu właścicielowi dobra chronionego prawem. zapatrywanie sądu Najwyższego jest jednak zgoła inne. w wyroku z dnia 14 kwietnia 1971 roku (sygn. akt. iii CRN 56/71)26 sąd
Najwyż-szy uznał, że art. 548 k.c. odnosi się do tych tylko ciężarów i korzyści, jakie powstały po wydaniu rzeczy. Gdy tymczasem w sprawie chodzi o odszkodowanie dotyczące zbytej nierucho-mości przypadające za okres wcześniejszy, mogłoby ono przejść na nabywcę tylko na podstawie szczególnej umowy.
zgodnie z tą tezą odszkodowanie przysługuje poszkodo-wanemu, którym jest właściciel nieruchomości w chwili po-wstania szkód górniczych. Mimo wielokrotnych zmian stanu prawnego od wydania przytoczonego orzeczenia, zachowuje ono jednak swoją ważność na gruncie ustawy Prawo geologicz-ne i górnicze. Takie zapatrywanie sądu Najwyższego na przed-miotową kwestię niesie niekorzystne konsekwencje dla nowego właściciela dobra chronionego prawem. Jeśli następca prawny wystąpi z roszczeniem tytułem szkód spowodowanych ruchem zakładu górniczego i je uzyska, to dotychczasowy właściciel będzie posiadał legitymację czynną do wystąpienia z powódz-twem o zwrot przedmiotowego odszkodowania na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Takie stanowisko jest zgodne z regulacjami k.c., gdyż nowy właściciel nie jest podmiotem poszkodowanym, stąd przyznana mu restytucja jest świadczeniem nienależnym. Nowy właściciel będzie legity-mowany czynnie do dochodzenia roszczeń jedynie w sytuacji, gdy szkody górnicze powstały po uzyskaniu przez niego tytułu prawnego w postaci prawa własności do chronionego dobra.
Rozwiązaniem opisanego problemu nabywcy jest wska-zana przez sąd Najwyższy możliwość zawarcia „szczególnej umowy”. Treścią przedmiotowej umowy byłaby cesja na nabyw-cę przysługujących dotychczasowemu właścicielowi roszczeń o naprawienie szkód górniczych powstałych przed datą zbycia nieruchomości.
drugie orzeczenie dotyczy roszczenia odszkodowawczego wniesionego po wejściu w życie obowiązującej ustawy Prawo
26 zob. wyrok sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 1971 roku (sygn. akt:
4/2015
geologiczne i górnicze, tj.: po 1 stycznia 2012 roku, za szkody górnicze powstałe na gruncie poprzednio obowiązującej u.p.g.g. w uchwale z dnia 22 listopada 2013 roku (sygn. akt. iii CzP 75/13)27 sąd Najwyższy uznał, że w opisanej sytuacji stosować
należy przepisy d.u.p.g.g. Ustawa ta była dla poszkodowane-go jednak znacznie mniej korzystna, przede wszystkim z uwagi na regulację zawartą w art. 94. zgodnie z tym unormowaniem roszczenie o zapłatę odszkodowania pieniężnego przysługiwało poszkodowanemu dopiero w sytuacji, gdy restytucja naturalna była niemożliwa czy też nadmiernie kosztowna28. wydaje się, że
stanowisko sądu Najwyższego w przedmiotowej sprawie jest słuszne i czyni zadość przepisom prawa intertemporalnego.
8. poDsumowanie
Podsumowując rozważania na przedmiotowy temat, nale-ży przede wszystkim uznać część przepisów zawartych w dziale Vii u.p.g.g. za nazbyt lapidarne i nieprecyzyjne29. Nie sposób
nie dostrzec, że – z uwagi na obszar występowania szkód gór-niczych oraz spowodowanych nimi uszczerbków – ustawodaw-ca wzmacnia ochronę właścicieli i innych podmiotów, których dobra są zagrożone. łagodząc przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej, znacznie ogranicza możliwość uchylenia się od odpowiedzialności przez przedsiębiorców prowadzących ruch zakładu górniczego. Co więcej, rozszerza katalog podmio-tów biernie legitymowanych, przyznaje możliwość wystąpie-nia z roszczewystąpie-niami o charakterze prewencyjnym oraz wydłuża okres przedawnienia. Najwięcej zastrzeżeń budzi jednak prawo wyboru formy restytucji, które nie występowało na gruncie po-przednio obowiązującej ustawy.
27 zob. uchwała sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2013 roku (sygn.
akt: iii CzP 75/13).
28 zob. wyrok sądu apelacyjnego w katowicach z dnia 9 lipca 2013 roku
(sygn. akt: V aCa 229/13).
4/2015
Nie ulega wątpliwości, że branża górnicza przed wejściem w życie ustawy Prawo geologiczne i górnicze miała znaczny udział w dochodach skarbu Państwa. Ustawodawca nie przewi-dział jednak swoistego „krachu”, który dokonał się w ostatnich latach, przede wszystkim w gałęzi odpowiedzialnej za wydo-bycie węgla kamiennego. Należy się więc zastanowić, czy na skutek dokonanych procesów restrukturyzacyjnych, spadku ren-towności zakładów górniczych oraz coraz większego udziału kapitału zagranicznego, kształt obecnej regulacji nie powinien ulec zmianie w kierunku liberalizacji na korzyść przedsiębior-ców prowadzących ruch zakładu górniczego.
bibliografia
agopszowicz a., Odpowiedzialność za szkody wyrządzone robotami gór-niczymi, warszawa 1964.
Czachórski w., Brzozowski a., safjan M., skowrońska-Bocian e.,
Zobo-wiązania. Zarys wykładu, warszawa 2009.
lipińska k., Tryb dochodzenia roszczeń z tytułu tzw. Szkód górniczych, w: Prawna regulacja geologii i górnictwa w Polsce, Czechach i na
Słowacji. Wybrane zagadnienia, red. G. dobrowolski, G. Radecki,
katowice 2014.
Malewski J., Szkody w środowisku, odszkodowania i zabezpieczenia
roszczeń na terenach górnictwa odkrywkowego, wrocław 2007.
Mikosz R., Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem zakładu
górniczego, katowice 2006.
Rakoczy B., Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem zakładu
górniczego, w: Prawna regulacja geologii i górnictwa w Polsce, Czechach i na Słowacji. Wybrane zagadnienia, pod red. G.
dobro-wolski, G. Radecki, katowice 2014.
kontakt e-mail:
