View of A symbolic role of poverty in Franciscan preaching of the Saxon epoch

Tom LXI zeszyt 2  2013

FILIP WOLAN

´ SKI

SYMBOLICZNA ROLA UBÓSTWA

W PRZEPOWIADANIU FRANCISZKAN

´ SKIM EPOKI SASKIEJ

Ubóstwo to jedna z uniwersalnych metafor porz 

adkuj 

acych sposób

postrze-gania s´wiata spoecznego, st 

ad tez nie dziwi jej uwarunkowana przez

chrzes´-cijan´stwo obecnos´c´ w kulturze staropolskiej. Wysoka ranga ubóstwa w

aksjo-logii chrzes´cijan´skiej wynikaa z wielu przesanek, byo ono m.in. znakiem

wyrzeczenia, odrzucenia cielesnos´ci

, ascezy czyli aski, a w konsekwencji

drog 

a do wolnos´ci, któr 

a utozsamiano ze zbawieniem. Paradoksalnie, w ceni 

a-cym wystawnos´c´, wrecz przepych sarmatyzmie ubóstwo nalezao do wartos´ci

silnie afirmowanych i sakralizowanych przez religie, stanowi 

ac jeden z

waz-nych symboli modeluj 

acych postawy spoeczne i wzory kulturowe. Cenne

w badaniach miejsca ubóstwa w systemie symbolicznym kultury staropolskiej

wydaj 

a sie informacje, jakich mog 

a dostarczyc´ kazania.

Kaznodziejski metatekst doby baroku by owocem potrydenckiej ewolucji

homiletyki w Kos´ciele katolickim

, w Polsce swoj 

a najpóz´niejsz 

a forme przybra

w epoce saskiej. Wówczas wzory wymowy kos´cielnej upowszechnione w zyciu

publicznym na niespotykan 

a do tego czasu skale stay sie jednym z

najistotniej-szych skadników strategii komunikacyjnej Kos´cioa, dynamicznie promuj 

acego

Dr hab. FILIP WOLAN´ SKI  adiunkt Zakadu Historii Powszechnej XVI-XVIII wieku, Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocawskiego; e-mail: wolfil@op.pl

1_{Rozumianej jako znak doczesnos´ci, równoznaczny z symbolem grzechu i s´mierci.} 2 _{Zob. M. B r z o z o w s k i, Teoria kaznodziejstwa, w: Dzieje teologii katolickiej} w Polsce, t. II, cz. 1, red. M. Rechowicz, Lublin 1975, s. 363-428; K. P a n u s´, Zarys histo-rii kaznodziejstwa w Kos´ciele katolickim. Czes´c´ druga. Kaznodziejstwo w Polsce od s´redniowie-cza do baroku, Kraków 2001; W. P a w l a k, Koncept w polskich kazaniach barokowych,

Lu-blin 2005; zob. tez: J. M a c i u s z k o, Symbole w religijnos´ci polskiej doby baroku i

kontr-reformacji, Warszawa 1986; J. A. D r o b, Trzy zegary. Obraz czasu i przestrzeni w polskich kazaniach barokowych, Lublin 1998.

róznorodne formy aktywnos´ci religijnej

. Znaczenie przepowiadania wynikao

z dos´wiadczen´ w posudze duszpasterskiej i d 

azenia do uchwycenia mozliwie jak

najlepszego kontaktu z odbiorc 

a

. Nie chodzio jednak tylko o schlebianie

potrze-bom audytorium, d 

azono równiez do ksztatowania jego aksjologii i obrazu s´wiata.

Mozna zaozyc´, iz ówczesny przekaz kaznodziejski podporz 

adkowany przede

wszystkim elokucji, stanowi niezwykle silne perswazyjnie medium, którego

sku-tecznos´c´ komunikacyjn 

a potwierdzaj 

a nie tylko zapisane w pis´miennictwie

me-moratywnym sceny wygaszania kazan´, ale takze przenikanie promowanych przez

Kos´ció tres´ci do s´wiadomos´ci spoecznej wszystkich warstw. Oczywis´cie nalezy

pamietac´ o funkcjonowaniu przepowiadania epoki saskiej w s´cisym zwi 

azku

z retorycznie uwarunkowan 

a opraw 

a plastyczn 

a i czesto rozbudowan 

a liturgi 

a.

Zgodnie z dominuj 

ac 

a w Europie praktyk 

a, byo to kaznodziejstwo, w którym

sowo koegzystowao z obrazem, zwaszcza gdy stanowio czes´c´ inscenizowanych

wydarzen´ religijnych, jak np. koronacje obrazów

czy uroczystos´ci pogrzebowe

.

3_{S. L i t a k, Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje} spoecz-no-religijne i edukacyjne, Lublin 2004, s. 361-402; t e n z e, Ze studiów nad religijnos´ci a nizszych warstw spoecznych w Rzeczypospolitej w XVIII w., „Przegl ad Humanistyczny” 40 (1996), nr 1, s. 163-173; T. W i s´ l i c z, Zarobic´ na duszne zbawienie. Religijnos´c´

cho-pów maopolskich od poowy XVI do kon´ca XVIII w., Warszawa 2001, s. 19-53, 88-95,

124-128, 146-160; t e n z e, Religijnos´c´ wiejska w Rzeczpospolitej szlacheckiej: problemy i trzy

przyblizenia, „Barok. Historia  Literatura  Sztuka” 11 (2004), z. 2, s. 97-118; H. S u c h

o-j a d, Mentalnos´c´ religio-jna szlachty maopolskieo-j w drugieo-j poowie XVII wieku, w: Pamietnik

S´wietokrzyski. Studia z dziejów kultury chrzes´cijan´skiej, red. L. Kaczanowski, Kielce 1991,

s. 123-137. Istotn a role odgrywaa w tym wypadku wci az modelowana w XVIII wieku struk-tura organizacyjna Kos´cioa. Zob. W. M ü l l e r, Diecezje w okresie potrydenckim, w:

M. J. K  o c z o w s k i, L. M ü l l e r o w a, J. S k a r b e k, Zarys dziejów Kos´cioa

katolickiego w Polsce, Kraków 1986, s. 64-98, 144-181, 200-238. Siec´ parafii

rzymskokato-lickich w Rzeczypospolitej ci agle rozbudowywano jeszcze na przestrzeni XVIII wieku, jej ksztat bezpos´rednio przed 1772 r. w wyczerpuj acy i nowatorski sposób przedstawi Bogumi Szady. Zob. B. S z a d y, Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II

po-owie XVIII wieku, Lublin 2010.

4_{Wydaje sie, ze szczególnie wazne byy dos´wiadczenia kaznodziejów póz´nego}

s´redniowie-cza. Zob. P. T. D o b r o w o l s k i, Wincenty Ferrer kaznodzieja ludowy póz´nego

s´rednio-wiecza, Warszawa 1996; C. L. P o l e c r i t t i, Preaching Peace in Renaissance Italy. Bernardino of Siena and His Audience, Washington 2000.

5_{B. R o k, Zycie religijne w sanktuariach maryjnych na ziemiach Rzeczypospolitej w} cza-sach saskich, w: Miedzy barokiem a os´wieceniem. Obyczaje czasów saskich, red. K. Stasiewicz,

S. Achremczyk, Olsztyn 2000, s. 155-165; T. C i e s i e l s k i, Koronacje cudownych

obra-zów w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, w: Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szla-checkiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz 2004, s. 195-211; A. J. B a r a n o

w-s k i, Oprawa uroczyw-stow-s´ci koronacyjnych wizerunków Marii na Ruw-si Koronnej w XVIII w., „Biuletyn Historii Sztuki” 57 (1995), nr 3-4, s. 299-320; t e n z e, Koronacje wizerunków maryjnych w czasach baroku. Zjawisko kulturowe i artystyczne, Warszawa 2003.

Wydaje sie, ze opisane zaleznos´ci dobrze obrazuje dorobek kaznodziejski

wielkich zgromadzen´ zakonnych dziaaj 

acych w Rzeczypospolitej, ws´ród nich

franciszkanów

. W tym konteks´cie odgrywali oni wazn 

a role z uwagi na

znaczenie idei ubóstwa dla franciszkanizmu, która w filozofii zakonu wi 

azaa

sie z zakadanym ewangelicznym nas´ladowaniem Jezusa i towarzysz 

ac 

a mu

realizacj 

a wzoru povertas-minoritas

, nie mozna tez zapominac´, ze

francisz-kan´ska chrystologia zostaa nasycona odwoaniami do kultu czowieczen´stwa

Zbawiciela jako vir dolorum, pauper et patiens

. W konsekwencji, silnie

obecna w chrzes´cijan´stwie afirmacja ubóstwa zyskiwaa u braci mniejszych

szczególny status. Jednak, o ile w duchowos´ci franciszkan´skiej ubóstwo byo

bez w 

atpienia jednym z najwazniejszych tematów, o tyle w kaznodziejstwie

franciszkan´skim zdaje sie funkcjonowac´ w zozonym konteks´cie.

Przede wszystkim odniesienia do ubóstwa byy uwarunkowane przez zwi 

a-zan 

a z nim topike

, st 

ad czerpanie nie tylko z duchowos´ci franciszkan´skiej.

Ta ostatnia manifestowaa sie silnie w przepowiadaniu s´wi 

atecznym wszedzie

6_{J. A. C h r o s´ c i c k i, Caritas et artis. Kazania i mowy pogrzebowe jako z´ródo} historii sztuki, „Biuletyn Historii Sztuki” 3 (1968), s. 384-405; t e n z e, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974, s. 43 n.; t e n z e, O przestrzeni ceremonial-nej, w: Artys´ci woscy w Polsce XV-XVIII wiek, red. J. A. Chros´cicki, Warszawa 2004, s.

67-85; T. Z i e l i n´ s k i, Kazania pogrzebowe w konwencji sarmackiej pompa funebre, w: Od

liryki do retoryki. W kregu sowa, literatury i kultury. Prace ofiarowane profesorom Jadwidze i Edmundowi Kotarskim, red. I. Kadulska, R. Grzes´kowiak, Gdan´sk 2004, s. 189-195.

7_{J. A. D r o b, Drukowane kazania franciszkan´skie w XVI i XVII wieku. Próba} posta-wienia problemu, w: Zakony franciszkan´skie w Polsce, t. II, cz. 1, Franciszkanie w Polsce XVI-XVIII wieku, red. J. Koczowski, Niepokalanów 1998, s. 320-338; J. K  o c z o w s k i, Zako-ny meskie w Polsce w XVI-XVIII w., w: K  o c z o w s k i, M ü l l e r o w a, S k a r b e k, Zarys dziejów, s. 652-730.

8 _{L. I r i a r t e, Historia franciszkanizmu, Kraków 1998, s. 32.}

9_{A. S z u l c, Homo religiosus póz´nego s´redniowiecza. Bernardyn´ski model religijnos´ci} masowej, Poznan´ 2007, s. 173; T. O b i e d z i n´ s k a, Topografia wizerunków kultowych Ukrzyzowanego w s´redniowiecznej i renesansowej kulturze Polski, w: Nurt religijny w litera-turze polskiego s´redniowiecza i renesansu, red. S. Nieznanowski, J. Pelc, Lublin 1994, s.

83-141; A. N o w i c k a - J e z o w a, Tradycja s´redniowieczna w religijnos´ci katolickiej XVI

wieku, w: tamze, s. 187-219; zob. tez: G. O’C o l l i n s, Chrystologia. Jezus Chrystus w uje-ciu biblijnym, historycznym i systematycznym, Kraków 2008, s. 118-224.

10_{Celowo nie ograniczono pojecia topiki przymiotnikiem, bowiem odwoania do ubóstwa}

w róznym znaczeniu byy obecne, zarówno w topice biblijnej, jak i antycznej, a te nalezy  aczyc´ z ujeciami uksztatowanymi w s´redniowieczu i epoce wczesnonowozytnej. Zob. P. N e-h r i n g, Topika wczesnyce-h acin´skice-h zywotów s´wietyce-h (od „Vita Antonii” do „Vita

Augus-tini”), Torun´ 1999; A. S z u l c, Reduc me in memoriam. Wokó nurtu pasyjnego s´rednio-wiecznych kazan´ bernardyn´skich, w: Bernardyni na S´l asku w póz´nym s´redniowieczu, red.

tam, gdzie kaznodzieja odwoywa sie do s´wi 

at wpisanych w tradycje zakonu,

jak np.: przy okazji kazan´ przygotowywanych na uroczystos´ci Porcjunkuli,

s´wieta s´w. Franciszka, s´w. Klary, s´w. Antoniego

. W kazaniach

hagio-graficznych pos´wieconych zaozycielowi zakonu wykorzystywano

uksztatowa-ny jeszcze w XIII wieku wzór s´wietos´ci „Biedaczyuksztatowa-ny z Asyzu”

.

Konwen-cjonalnie akcentowano podobien´stwo miedzy zyciem Franciszka i Jezusa

,

co powodowao, ze na znaczeniu zyskiwa, powszechny zreszt 

a w hagiografii,

motyw dobrowolnego wyrzeczenia prowadz 

acego do ubóstwa rozumianego

jako cnota. Ubóstwo Franciszka byo znakiem podobien´stwa do Chrystusa,

miao sie w nim wyrazac´ nie tylko osobiste pos´wiecenie, ale tez heroiczny

opór wobec za s´wiata i niezgoda na niesprawiedliwos´c´ skazuj 

ac 

a ludzi

sab-szych na cierpienie. O wyj 

atkowos´ci doskonaej postawy s´w. Franciszka

s´wiadczyy stygmaty, tajemniczy znak budz 

acy zrozumiay niepokój, ale i

fas-cynacje wiernych, co zreszt 

a skrzetnie wykorzystywali dla celów

perswazyj-nych kaznodzieje

. Tak skonstruowany symboliczny i alegoryczny

wyra-zisty obraz s´wietego

czesto stawa sie ram 

a pos´wieconego mu

przepowia-dania

. Ponadto, zgodnie z praktyk 

a kaznodziejsk 

a wszystkich zgromadzen´,

odwoania do wzoru danego przez zakonodawce powtarzano w

przepowiada-niu s´wi 

atecznym wspominaj 

acym franciszkan´skich kanonizowanych i

bogo-11 _{Mozna do tej grupy w aczyc´ jeszcze kazania na s´wieta (w niektórych przypadkach}

rozumiane jako zakonne): s´w. Bernardyna ze Sieny, s´w. Jana Kapistrana, s´w. Piotra z Alkanta-ry, Najs´wietszej Matki Bozej z Porcjunkuli, „stygmatów s´w. Franciszka”. Zob. A. W e g r z y-n o w i c z, Nuptiae Agy-ni gody Baray-nka Apokaliptyczy-nego albo kazay-nia y-na uroczyste s´wieta

Pana Jezusowe, Najs´wietszej Panny i S´wietych bozych, […], Kraków 1711, kol. 683-700;

365-382; 755-770; 771-784; M. G r a b o w s k i, Charakter pan´ski nies´mierteln a chwae s´w. s´w. Pan´skich reprezentuj acy herbown a liter a Abdank J.W. Jmci P. Stefana Wychowskiego S´w. Rzym-skiego Imperium grafa starosty niechorowRzym-skiego, fundatora piotrkowRzym-skiego s´w. Franciszka obserwantów wypisany […], b.m. [Poznan´ 1739]. Zob. tez: W. M u r a w i e c, Grabowski Manswet, w: Sownik polskich pisarzy franciszkan´skich, red. H. E. Wyczawski, Warszawa 1981,

s. 157-158.

12_{I r i a r t e, Historia franciszkanów, s. 64; P. A n z u l e w i c z, Franciszek z Asyzu,}

III. Duchowos´c´, w: Encyklopedia Katolicka, t. V, kol. 429-431.

13 _{Byo to ujecie charakterystyczne dla chrzes´cijan´skiej topiki hagiograficznej, st ad nie}

dziwi jego ci aga obecnos´c´ w polskim kaznodziejstwie franciszkan´skim od s´redniowiecza. Zob. S z u l c, Homo religiosus, s. 223-224.

14_{G r a b o w s k i, Charakter pan´ski, s. 189-195.}

15 _{J. A. D r o b, Obraz s´w. Franciszka w polskich kazaniach drukowanych w XVII w.,}

„Studia Franciszkan´skie” 2 (1986), s. 107-113.

16_{Biblioteka Prowincji Bernardynów w Krakowie [dalej cyt.: BPBK], rkps 202: R. M. K}

o-s z e l n i c k i, Kazania o-s´wi ateczne i pasyjne 1718-1750, k. 163-164; W e g r z y n

sawionych

. Mozna dodac´, ze proporcjonalnie do mozliwos´ci zgromadzenia

wzmacniano w ten sposób odbiór spoeczny przetwarzanego motywu ubóstwa

w interpretacji was´ciwej braciom mniejszym.

Ubóstwo w przepowiadaniu franciszkan´skim to jednak przede wszystkim

temat ewangeliczny, peni 

acy zozon 

a funkcje symboliczn 

a w dyskursie

wpisa-nym w rytm roku liturgicznego. Konieczne jest w tym miejscu zwrócenie uwagi

na znaczenie cyklicznego funkcjonowania komunikatu kaznodziejskiego, istotne

z uwagi na interioryzacje przez odbiorce przekazywanych t 

a drog 

a sensów,

a w efekcie ich gebokie zakorzenienie w staropolskiej przestrzeni kulturowej

.

Ubóstwo stanowio jeden z komponentów obrazu czowieczen´stwa Jezusa,

nie-zwykle wazny by w tym wypadku przekaz kazan´ przygotowywanych w zwi 

azku

z Bozym Narodzeniem. Ubóstwo przychodz 

acego Zbawiciela traktowano jako

znak pos´wiecenia sie i wyrzeczenia Boga dla ludzkos´ci, której czes´ci 

a

zdecydo-wa sie stac´

. Co wazne, w 

atki chrystologiczne splatay sie s´cis´le z

odwoania-mi do kultu maryjnego, czyni 

ac tak skonstruowany przekaz dodatkowo nos´nym

w odbiorze spoecznym w Rzeczypospolitej. W zamieszczanych w zbiorach

s´wi 

atecznych kazaniach „Na dzien´ Bozego Narodzenia” wazn 

a alegoryczn 

a

funk-cje zwi 

azan 

a z ubóstwem penia stajenka jako symbol wyrzeczenia, antyteza

Bozego majestatu i chway. Jej przywoywanie pozwalao w prosty i obrazowy

sposób oswoic´ odbiorce przepowiadania z biblijn 

a sceneri 

a narodzin Mesjasza,

w czym  jak wiadomo  wspieray kaznodzieje inscenizowane przez braci

mniejszych szopki i jaseka

. W ten sposób o ubóstwie Jezusa i S´wietej

Rodzi-ny nie tylko suchano, ale i je ogl 

adano. W jednym i drugi przypadku staropolski

17 _{Przykadem mog a byc´ kazania pos´wiecone niezwykle popularnemu w spoeczen´stwie}

staropolskim s´w. Antoniemu, zob. BPBK, rkps 202: K o s z e l n i c k i, Kazania […], k. 38-43; Lietuvos nacionaline Martyno Mažvydo biblioteka [dalej cyt.: LNB], F 130 PR rkps 412, s. 453-465; W e g r z y n o w i c z, Nuptiae Agni, kol. 683-700; A. L i p i e w i c z,

Pre-zent kaznodziejski ze skarbu ubogiego Franciszka dobyty a przy dorocznej festywie S´wietego cudotwórce Antoniego Najprzwielebniejszemu Jmci Ks. Antoniemu Wacawowi Dobrzan´skiemu wikaremu generalnemu kongregacji polsko-benedyktyn´skiej, przeorowi i kustoszowi tynieckiemu etc. na wi azanie filadelficznym afektem ofiarowany, Kraków 1745, a-a2v; G. W a s o w s k i,

Kazania moralne na niektóre s´wieta z posuszen´stwa s´wietego […] wydane, Kraków 1743,

s. 81-101; G r a b o w s k i, Charakter pan´ski, s. 82-87. Zob. tez: J. W y s o c k i, W  asow-ski (W assowski) Gordian, w: Sownik polskich pisarzy franciszkan´skich, s. 512-513.

18_{Zob. E. W. R o t h e n b u h l e r, Komunikacja rytualna. Od rozmowy do ceremonii} medialnej, Kraków 2003, s. 73-81.

19_{J. M a c i u s z k o, Symbole w religijnos´ci polskiej doby baroku i kontrreformacji,}

Warszawa 1986, s. 140-141.

20_{J. S. B y s t r o n´, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce wiek XVI-XVIII, t. II, Warszawa}

realizm biblijny czyni przekazywany komunikat bliski odbiorcy, wpisuj 

ac go

w rodzim 

a przestrzen´ kulturow 

a. Franciszkanin konwentualny Stanisaw Horolt,

tumacz 

ac motywacje postepowania Zbawiciela, pisa: „Dzien´ dzisiejszy, dzien´

szczes´liwy i peen wesoos´ci, w który Bóg z 

aczy sie z natur 

a ludzk 

a, który

uro-dziwszy sie w zobie nago lez 

ac nie w królewskich paacach ale w jednej miedzy

bydletami stajni dla atwiejszego nam wszystkim do siebie przystepu chcia miec´

swoje zozenie, aby nam przysze oznajmi zbawienie”

. W przywoanym

frag-mencie mozna odnalez´c´ wszystkie najwazniejsze skadniki komunikatu

symbo-licznego, powtarzane w przepowiadaniu bozonarodzeniowym z wyeksponowanym

znaczeniem alegorii ubóstwa. Podobne ujecia powtarzay sie w kazaniach

bernar-dyn´skich i reformackich, pojawiay sie w nich m.in. opozycja: paac lub pokoje

paacowe  stajenka, stajenka jako symbol atwego dostepu do Jezusa

wzmacnia-ny by obrazem przybycia zaproszowzmacnia-nych przez anioów prostych pasterzy, czy

wreszcie, podkres´lane przez kaznodziejów, dobrowolne wyrzeczenie sie przez

Boga naleznej Mu chway w Niebie na rzecz cierpienia i ubóstwa na Ziemi

.

W tym konteks´cie warto zwrócic´ uwage na znaczenie symboliki zwi 

azanej

z ubóstwem (stajenka, pasterze, nagos´c´, cierpienie chodu) dla uwiarygodnienia

akcentowanej atwos´ci dostepu do Jezusa

. Alegorie ubóstwa mozna w tym

wypadku traktowac´ jako wazne z´ródo identyfikacji i nadziei dla wiernych,

cze-mu towarzyszyo dos´wiadczanie bliskiego katolickim odbiorcom cyklicznego

s´wieta, bogatego w tradycyjnie przypisan 

a mu obrzedowos´c´, postrzeganego jako

rodzime i stanowi 

ace o tozsamos´ci mieszkan´ców Rzeczypospolitej.

Warto odnies´c´ sie do jeszcze jednego typu przepowiadania, w którym

pojawiaa sie topika odwouj 

aca sie do tematu ubóstwa. Bya ona

nieodzow-nym elementem przekazu kazan´ pogrzebowych, co znajduje uzasadnienie nie

tylko w tradycji formalnej tego gatunku, ale równiez w szerszym konteks´cie

ich funkcjonowania w kulturze staropolskiej

.

21_{S. H o r o l t, Kazania niektóre panegiryczne na uroczystos´ci s´wietych z} kaznodziej-skich ambon publicznie ogoszone […], Kalisz 1717, s. 1. Zob. tez: D. S y n o w i e c, Horolt Stanisaw, w: Sownik polskich pisarzy franciszkan´skich, s. 178.

22_{Zob. LNB, F 130 PR rkps 412, s. 192; BPBK, rkps 492: U. L i s i e c k i, Kazania} niedzielne i s´wi ateczne, s. 167-168; W e g r z y n o w i c z, Nuptiae Agni, kol. 2-4, 15-16. 23 _{Wegrzynowicz uzywa nieco innych argumentów za otwartos´ci a Jezusa na wiernych}

i opisuj ac scene narodzin Zbawiciela, motywuje Jego pos´wiecenie mios´ci a do ludzkos´ci, pisz ac: „[…] Festa amorum, s´wieta mios´c´ osobliwie st ad, ze na Boga mios´ci, Deus charitas est, patrzymy nagiego w zobie na ziemi lez acego a ten oto strzaami afektów mios´ci w serce jakiej takiej duszy ugadza” (Nuptiae Agni, kol. 15).

24_{J. T a z b i r, Wzorce osobowe szlachty polskiej w XVII w., „Kwartalni Historyczny”}

Uzyskanie zbawienia wymagao od chrzes´cijanina praktykowania miosierdzia,

którego sam dos´wiadczy od Zbawiciela i którego wzór, za pos´rednictwem

Chrystusa, otrzyma. Ten wymiar soteriologii w szczególny sposób znajdowa

swój wyraz w dyskursie kazan´ pogrzebowych, ujawniaj 

ac sie w ich schemacie

jako skadnik idealizowanej, konwencjonalnej biografii zmarego.

Wspominany w kazaniu zmary mia przede wszystkim wyrzekac´ sie za

zycia dóbr materialnych i choc´ nie musia d 

azyc´ do ubóstwa w znaczeniu

przypisywanym mu przez ascetów zakonnych, podobnie jak i oni za cel mia

stawiac´ sobie uwolnienie od pokus doczesnos´ci symbolizowanych przez

bo-gactwo. Co równie wazne, mia miec´ miosierne chrzes´cijan´skie serce, które

pozwalao mu na zgodne z wol 

a Opatrznos´ci docieranie do potrzebuj 

acych.

Tego rodzaju postawa to nic innego, jak s´wiadectwo cnoty poboznos´ci,

pe-ni 

acej bardzo wazn 

a funkcje jako element wzoru dobrego katolika w

schema-cie kazan´ pogrzebowych, a wymagaj 

acej podkres´lenia przez kaznodzieje, bo

stanowi 

acej jeden z centralnych argumentów za dost 

apieniem zbawienia przez

zmarego.

Miosierny stosunek do ubogich manifestowa sie w hojnos´ci wobec

bied-nych i wspieraj 

acych ich instytucji Kos´cioa. Co warte podkres´lenia,

kazno-dzieje mówili zazwyczaj o dobrodziejach wasnego zgromadzenia, choc´ jes´li

fundator okaza sie hojny równiez dla innych zakonów, faktu tego nie mozna

byo pomin 

ac´

. Konwencjonalna informacja o ozeniu na Kos´ció pojawiaa

literatury staropolskiej, red. J. Pelc, Warszawa 1978, s. 5-45; J. S a r c e v i c i e n e, Bene vixit ideo bene mortua est: s´mierc´ kobiety w kazaniach pogrzebowych Wielkiego Ksiestwa Litewskiego pierwszej poowy XVII wieku, „Barok. Historia – Literatura – Sztuka” 25 (2006),

nr 1, s. 49-58.

25_{Przy determinowanej zasadami homiletyki powszechnej powtarzalnos´ci wzorów kazan´,}

np. homilii czy kazan´ koledowych, nalezy pamietac´ o schematycznos´ci charakterystycznej dla przepowiadania funeralnego. Zob. D. P l a t t, Kazania pogrzebowe z przeomu XVI i XVII

wieku. Z dziejów prozy staropolskiej, Wrocaw 1992; M. S k w a r a, O dowodzeniu retorycz-nym w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII w., Szczecin 1999; t e n z e, Polskie drukowane oracje pogrzebowe XVII w. Bibliografia, Gdan´sk 2009.

26_{Za przykad mog a posuzyc´ wymieniane w kazaniach bernardyn´skich zakony jezuitów}

i bernardynów jako beneficjantów hojnos´ci wojewody witebskiego Marcjana Michaa Ogin´skie-go. Zob. K. R o m a n o w s k i, Zal nad zale albo raczej od zaos´ci w zalu skolligowane

serca nad sercem fataln a zebilitowanym apopleksj a, dzis´ serdecznym rysuj ace sie smutkiem. Przy funebralnej serc serca dyspozycji JW. Jmci Teresy z Brzostowskich Ogin´skiej kasztelanowej witebskiej […] smutnym odrysowane stylem […], Supras´l 1721, k. g2, h; M. P a s z k i

e-w i c z, S´lady bez ze-wady i bez zadnej tamy bo z tryumfalnej bramy JW Ogin´skich e-wychodz ace a herbown a podkow a JW. Jmci s´p. Krystyny z Abramowiczów Ogin´skiej wojewodziny witebskiej […] w trakcie poboznego zycia i nies´miertelnych pochwa utorowane. Na pan´ski zas´ rozkaz JW. Jmci Pana Marcjana Michaa z Kozielska Ogin´skiego […] pokazane, Wilno 1739, k. av-a2.

sie niekiedy kilka razy w jednym przepowiadaniu, stanowi 

ac element

posiku-j 

acy opis cnót zmarego. W ten sposób wspomina bernardyn Ludwik

Dziem-bin´ski wojewode poznan´skiego Wadysawa Radomickiego

, jego zone

Lud-wike z Gajewskich Radomick 

a i syna Józefa Radomickiego

. Za przykad

moze posuzyc´ uwaga na temat zycia Radomickiej, zakonnik pisa: „Tu

du-chowni, zakony, klasztory jak w niebie pokaday nadzieje […]. Dopieroz

Charitas diffusa est in corde eius: ta ubogich nieskurczon 

a ratowaa rek 

a,

kazdy sie mia dobrze i ciepo chowa co przyznac´ nalezy […]”

. W

dal-szej czes´ci tego samego kazania mozna równiez odnalez´c´ dug 

a liste

kos´cio-ów ufundowanych przez zmarych. W tym wypadku kaznodzieja dysponowa

gotowym materiaem dla skonstruowania efektownej amplifikacji

.

Dziem-bin´ski wymienia ws´ród ufundowanych lub wyposazonych przez wojewode

poznan´skiego kos´cioów s´wi 

atynie w Biaczy, Czerniejewie, Miosawiu,

Obrzycku

. Podkres´la równiez powszechn 

a hojnos´c´ wobec Kos´cioa w

ro-dzinie zmarych, czyni 

ac z niej cnote lez 

ac 

a niejako w naturze Radomickich

i osób z nimi spokrewnionych. Bernardyn przywoywa m.in. przykad ojca

Ludwiki Radomickiej, kasztelana rogozin´skiego Franciszka Gajewskiego,

który jako dobroczyn´ca reformatów mia byc´ „[…] ubóstwa prawdziwy pater

pauperum et orphanorum […]”. Miary zasug Gajewskiego miay dopeniac´

donacje na rzecz kos´cioa w Biaczy

. Innym charakterystycznym

przyka-dem konwencjonalnego obrazu miosiernego stosunku do ubogich moze byc´

fragment kazania pogrzebowego pióra Bernardyna Kleckiego, wspominaj 

acego

27 _{J. D y g d a  a, Radomicki Wadysaw, w: Polski sownik biograficzny, t. XXIX,}

WrocawWarszawaKraków 1986, s. 728-730.

28_{Kazanie Dziembin´skiego stanowi przykad nie czesto spotykanej oracji funeralnej}

po-s´wieconej az trzem zmarym z jednej rodziny.

29 _{L. D z i e m b i n´ s k i, Elekcja w polu ojczystym pod wol a bosk a licznym cnót} komputem, rycersko-heroicznych s´wiata polskiego czynów frekwencj a, walecznych chway i sawy familiantów, ostatnich z ziemskiej a pierwszych do niebieskiej korony wolnym wykrzyk-nionych gosem s´p. JW. Jmci P. Wadysawa hrabi z Radomicka Radomickiego wojewody poznan´skiego, waeckiego, mosin´skiego etc. starosty JW. Jmci P. Ludwiki z Gajewskich Rado-mickiej wojewodziny poznan´skiej waeckiej, mosin´skiej etc. staros´ciny, JW. Jmci P. Józefa hrabi z Radomicka Radomickiego wojewodzica poznan´skiego, odolanowskiego etc. starosty zozona

[…], Poznan´ 1738, k. ev-e2r.

30_{Tamze, k. gr, g2v.}

31 _{Warto zwrócic´ uwage zwaszcza na kos´cioy w Obrzycku i Czerniejewie, których}

budowe ufundowali Radomiccy. Kos´ció w Obrzycku zaprojektowany przez znanego w Wielko-polsce architekta póz´nego baroku, Pompeo Ferrariego, zosta ukon´czony dopiero ok. 1758 r.

kasztelanicow 

a chemin´sk 

a Anatolie z Krzyckich Grabowsk 

a

. Ukazuj 

ac

zmar 

a jako pobozn 

a i miosiern 

a chrzes´cijanke, zakonnik pisa: „Prawdziwy

to portret, zywy obraz JW. Kasztelanowej w dniach zycia swojego nikomu

nie dosolia ale mios´ci kanarem sodzia […] tu jej poznac´ m 

adros´c´ z

mi-os´ci, ze kazdemu w imie Jezusa prosz 

acemu bez furii, indagacyji wylana

bya Charitas diffusa est in corde eius […]. Fundowaa sie ta m 

adros´c´ na

mios´ci […] któr 

a bya tak zapalona, ze sie kazdy przy niej ciepo chowa,

przy niej ubodzy swoje konsolacj 

a, poddani bezpiecznos´c´, chorzy

ukontento-wanie odbierali. Nigdy jej sie czoo na danie jamuzny nie zmarszczyo

i owszem kazdy mia do niej sie uciekaj 

acy ratunek i tym ci posikiem

o wieczne certowaa zwyciestwo […] uzocia ubogie kos´cioy, klasztory,

szpitale i w jakimkolwiek zostaj 

acych niedostatku […]”

. W przywoanym

cytacie ujawniaj 

a sie najwazniejsze skadniki wzoru miosiernej chrzes´cijanki,

widac´ tez formaln 

a bliskos´c´ jezyka Dziembin´skiego i Kleckiego. Warto

do-dac´, ze opis postawy Krzyckiej nie tylko mia przekonac´ o jej pewnym

zba-wieniu, mia równiez speniac´ funkcje parenetyczne, stanowi 

ac przykad

po-boznos´ci dla zyj 

acych. Tego rodzaju powszechnie powtarzany komunikat,

oprócz znaczenia, jakie bez w 

atpienia mia dla rodziny zmarego,

wspó-tworzy takze okres´lony klimat spoeczny, w którym ubodzy mogli liczyc´ na

instytucjonaln 

a pomoc Kos´cioa. Byo to wsparcie niedoskonae, ale od

s´red-niowiecza wpisane w realia staropolskie, które nie mogoby zaistniec´ bez

prywatnych fundatorów i ich donacji.

Sposób funkcjonowania tematu ubóstwa w przepowiadaniu franciszkan´skim

mozna uznac´ za swoiste potwierdzenie znaczenia kaznodziejskiego metatekstu

w kulturze staropolskiej jako przekazu symbolicznego, kreuj 

acego wazne dla

sarmackiej aksjologii sensy. W tym konteks´cie nalezy podkres´lic´, ze silna

sakralizacja ubóstwa w ówczesnej, rytualnie uwarunkowanej komunikacji

spoecznej stanowia gwarancje trwaej obecnos´ci tego tematu w s´wiadomos´ci

33_{B. K l e c k i, Wiktoria w polu ozdób i swobód polskiego s´wiata fortunnym} nies´mier-teln a w tryumfalnych zaszczytach saw a w walecznym; w kursie dni zycia swojego dwojakim sukursem; to jest: spojonemi w diamentowe ogniwa Aboriginów klejnotami oraz egzemplarnych dzie i dziedzicznych cnót kopi a JW. Jmc´ Pani Anatolii z Krzyckich Grabowskiej kasztelanowej chemin´skiej z akomej (na wieczne zycie ludzkie zabójce) Libityny otrzymana, W kos´ciele poznan´skimi WW. OO. Bernardynów przy funeralnej pompie i licznego powadze auditora ogoszona, a na temperature z natury prawa nieutulonych kochaj acego przyjaciela zalów. JW. Jmci Panu Janowi z Gotzendorff Grabowskiemu kasztelanowi chemin´skiemu […] oddana,

Poznan´ 1737; zob. tez: W. M u r a w i e c, Klecki Bernardyn, w: Sownik polskich pisarzy

franciszkan´skich, s. 224.

odbiorców. Dowodzi tego powtarzanie sie odniesien´ do ubóstwa w róznych

rodzajach przepowiadania i zwi 

azanych z nimi okolicznos´ciach. Trudno

nato-miast przes 

adzac´, w jaki sposób i w jakim stopniu sakralizacja ta wpywaa

na wrazliwos´c´ spoeczn 

a i na niektóre praktyki kulturowe, jak np. rozdawany

ubogim chleb zaobny w trakcie uroczystos´ci funeralnych wskazuje na

pieleg-nowanie motywowanego przez religijnos´c´ klimatu spoecznego sprzyjaj 

acego

dobroczynnos´ci. Mozna natomiast uznac´ ubóstwo funkcjonuj 

ace w dyskursie

kaznodziejskim za jeden z tych symboli kulturowych, które definioway

miej-sce i znaczenie charitas w kulturze staropolskiej.

BIBLIOGRAFIA Rekopisy

Biblioteka Prowincji Bernardynów w Krakowie, rkps 202: R. M. K o s z e l n i c k i, Kazania s´wi ateczne i pasyjne 1718-1750.

Biblioteka Prowincji Bernardynów w Krakowie, rkps 492.

Lietuvos nacionaline Martyno Mažvydo biblioteka, F 130 PR rkps 412. Starodruki

D z i e m b i n´ s k i L.: Elekcja w polu ojczystym pod wol a bosk a licznym cnót komputem, rycersko-heroicznych s´wiata polskiego czynów frekwencj a, walecznych chway i sawy familiantów, ostatnich z ziemskiej a pierwszych do niebieskiej korony wolnym wykrzyknio-nych gosem s´p. JW. Jmci P. Wadysawa hrabi z Radomicka Radomickiego wojewody poznan´skiego, waeckiego, mosin´skiego etc. starosty JW. Jmci P. Ludwiki z Gajewskich Radomickiej wojewodziny poznan´skiej waeckiej, mosin´skiej etc. staros´ciny, JW. Jmci P. Józefa hrabi z Radomicka Radomickiego wojewodzica poznan´skiego, odolanowskiego etc. starosty zozona […], Poznan´ 1738.

G r a b o w s k i M.: Charakter pan´ski nies´mierteln a chwae s´w. s´w. Pan´skich reprezentuj acy herbown a liter a Abdank J.W. Jmci P. Stefana Wychowskiego S´w. Rzymskiego Imperium grafa starosty niechorowskiego, fundatora piotrkowskiego s´w. Franciszka obserwantów wypisany […], b.m. [Poznan´ 1739].

H o r o l t S.: Kazania niektóre panegiryczne na uroczystos´ci s´wietych z kaznodziejskich ambon publicznie ogoszone […], Kalisz 1717.

K l e c k i B.: Wiktoria w polu ozdób i swobód polskiego s´wiata fortunnym nies´mierteln a w tryumfalnych zaszczytach saw a w walecznym; w kursie dni zycia swojego dwojakim sukursem; to jest: spojonemi w diamentowe ogniwa Aboriginów klejnotami oraz egzemplar-nych dzie i dziedziczegzemplar-nych cnót kopi a JW. Jmc´ Pani Anatolii z Krzyckich Grabowskiej kasztelanowej chemin´skiej z akomej (na wieczne zycie ludzkie zabójce) Libityny otrzyma-na, W kos´ciele poznan´skimi WW. OO. Bernardynów przy funeralnej pompie i licznego powadze auditora ogoszona, a na temperature z natury prawa nieutulonych kochaj acego

przyjaciela zalów. JW. Jmci Panu Janowi z Gotzendorff Grabowskiemu kasztelanowi che-min´skiemu […] oddana, Poznan´ 1737.

L i p i e w i c z A.: Prezent kaznodziejski ze skarbu ubogiego Franciszka dobyty a przy dorocznej festywie S´wietego cudotwórce Antoniego Najprzwielebniejszemu Jmci Ks. Anto-niemu Wacawowi Dobrzan´skiemu wikaremu generalnemu kongregacji polsko-benedyktyn´-skiej, przeorowi i kustoszowi tynieckiemu etc. na wi azanie filadelficznym afektem ofiaro-wany, Kraków 1745.

P a s z k i e w i c z M.: S´lady bez zwady i bez zadnej tamy bo z tryumfalnej bramy JW Ogin´skich wychodz ace a herbown a podkow a JW. Jmci s´p. Krystyny z Abramowiczów Ogin´skiej wojewodziny witebskiej […] w trakcie poboznego zycia i nies´miertelnych po-chwa utorowane. Na pan´ski zas´ rozkaz JW. Jmci Pana Marcjana Michaa z Kozielska Ogin´skiego […] pokazane, Wilno 1739.

R o m a n o w s k i K.: Z al nad zale albo raczej od zaos´ci w zalu skolligowane serca nad sercem fataln a zebilitowanym apopleksj a, dzis´ serdecznym rysuj ace sie smutkiem. Przy funebralnej serc serca dyspozycji JW. Jmci Teresy z Brzostowskich Ogin´skiej kasztelano-wej witebskiej […] smutnym odrysowane stylem […], Supras´l 1721.

W a s o w s k i G.: Kazania moralne na niektóre s´wieta z posuszen´stwa s´wietego […] wyda-ne, Kraków 1743.

W e g r z y n o w i c z A.: Nuptiae Agni gody Baranka Apokaliptycznego albo kazania na uroczyste s´wieta Pana Jezusowe, Najs´wietszej Panny i S´wietych bozych, […], Kraków 1711.

Literatura

B a r a n o w s k i A. J.: Koronacje wizerunków maryjnych w czasach baroku. Zjawisko kulturowe i artystyczne, Warszawa 2003.

B a r a n o w s k i A. J.: Oprawa uroczystos´ci koronacyjnych wizerunków Marii na Rusi Koronnej w XVIII w., „Biuletyn Historii Sztuki” 57 (1995), nr 3-4, s. 299-320.

B r z o z o w s k i M.: Teoria kaznodziejstwa, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. II, cz. 1, Lublin 1975, s. 363-428.

B y s t r o n´ J. S.: Dzieje obyczajów w dawnej Polsce wiek XVI-XVIII, t. II, Warszawa 1994.

C i e s i e l s k i T.: Koronacje cudownych obrazów w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, w: Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. A. Jankowski i A. Klonder, Bydgoszcz 2004, s. 195-211.

C h r o s´ c i c k i J. A.: Caritas et artis. Kazania i mowy pogrzebowe jako z´ródo historii sztuki, „Biuletyn Historii Sztuki” 3 (1968), s. 384-405.

C h r o s c i c k i J. A.: O przestrzeni ceremonialnej, w: Artys´ci woscy w Polsce XV-XVIII wiek, red. J. A. Chros´cicki, Warszawa 2004, s. 67–85.

C h r o s´ c i c k i J. A.: Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974, s. 43 n.

D o b r o w o l s k i P. T.: Wincenty Ferrer kaznodzieja ludowy póz´nego s´redniowiecza, Warszawa 1996.

D r o b J. A.: Drukowane kazania franciszkan´skie w XVI i XVII wieku. Próba postawienia problemu, w: Zakony franciszkan´skie w Polsce, Franciszkanie w Polsce XVI-XVIII wieku, t. II, cz. 1, red. J. Koczowski, Niepokalanów 1998, s. 320-338.

D r o b J. A., Obraz s´w. Franciszka w polskich kazaniach drukowanych w XVII w., „Studia Franciszkan´skie” 2 (1986), s. 107-113.

D r o b J. A.: Trzy zegary. Obraz czasu i przestrzeni w polskich kazaniach barokowych, Lublin 1998.

I r i a r t e L.: Historia franciszkanizmu, Kraków 1998.

K  o c z o w s k i J., M ü l l e r o w a L., S k a r b e k J.: Zarys dziejów Kos´cioa katolickiego w Polsce, Kraków 1986.

L i t a k S.: Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje spoeczno--religijne i edukacyjne, Lublin 2004.

L i t a k S.: Ze studiów nad religijnos´ci a nizszych warstw spoecznych w Rzeczypospolitej w XVIII w., „Przegl ad Humanistyczny” 40 (1996), nr 1, s. 163-173.

M a c i u s z k o J.: Symbole w religijnos´ci polskiej doby baroku i kontrreformacji, Warsza-wa 1986.

N e h r i n g P.: Topika wczesnych acin´skich zywotów s´wietych (od „Vita Antonii” do „Vita Augustini”), Torun´ 1999.

Nurt religijny w literaturze polskiego s´redniowiecza i renesansu, red. S. Nieznanowski, J. Pelc, Lublin 1994.

O’C o l l i n s G.: Chrystologia. Jezus Chrystus w ujeciu biblijnym, historycznym i systema-tycznym, Kraków 2008.

P a n u s´ K.: Zarys historii kaznodziejstwa w Kos´ciele katolickim. Czes´c´ druga. Kaznodziej-stwo w Polsce od s´redniowiecza do baroku, Kraków 2001.

P a w l a k W.: Koncept w polskich kazaniach barokowych, Lublin 2005.

P e l c J.: Bohaterowie literaccy a wzorce osobowe, w: Problemy literatury staropolskiej, red. J. Pelc, Warszawa 1978, s. 5-45.

P l a t t D.: Kazania pogrzebowe z przeomu XVI i XVII wieku. Z dziejów prozy staro-polskiej, Wrocaw 1992.

P o l e c r i t t i C. L.: Preaching Peace in Renaissance Italy. Bernardino of Siena and His Audience, Washington 2000.

R o k B.: Z ycie religijne w sanktuariach maryjnych na ziemiach Rzeczypospolitej w czasach saskich, w: Miedzy barokiem a os´wieceniem. Obyczaje czasów saskich, red. K. Stasiewicz i S. Achremczyk, Olsztyn 2000, s. 155-165.

R o t h e n b u h l e r E. W.: Komunikacja rytualna. Od rozmowy do ceremonii medialnej, Kraków 2003.

S a r c e v i c i e n e J.: Bene vixit ideo bene mortua est: s´mierc´ kobiety w kazaniach po-grzebowych Wielkiego Ksiestwa Litewskiego pierwszej poowy XVII wieku, „Barok. Histo-ria – Literatura – Sztuka” 25 (2006), nr 1, s. 49-58.

S k w a r a M.: O dowodzeniu retorycznym w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII w., Szczecin 1999.

S k w a r a M.: Polskie drukowane oracje pogrzebowe XVII w. Bibliografia, Gdan´sk 2009. Sownik polskich pisarzy franciszkan´skich, red. H. E. Wyczawski, Warszawa 1981.

S u c h o j a d H.: Mentalnos´c´ religijna szlachty maopolskiej w drugiej poowie XVII wieku, w: Pamietnik S´wietokrzyski. Studia z dziejów kultury chrzes´cijan´skiej, red. L. Kaczanow-ski, Kielce 1991, s. 123-137.

S z a d y B.: Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II poowie XVIII w., Lublin 2010.

S z u l c A.: Homo religiosus póz´nego s´redniowiecza. Bernardyn´ski model religijnos´ci maso-wej, Poznan´ 2007.

S z u l c A.: Reduc me in memoriam. Wokó nurtu pasyjnego s´redniowiecznych kazan´ bernar-dyn´skich, w: Bernardyni na S´l asku w póz´nym s´redniowieczu, red. J. Kostowski, Wrocaw 2005, s. 157-168.

T a z b i r J.: Wzorce osobowe szlachty polskiej w XVII w., „Kwartalnik Historyczny” 88 (1976), z. 4, s. 784-795.

W i s´ l i c z T.: Religijnos´c´ wiejska w Rzeczpospolitej szlacheckiej: problemy i trzy przybli-zenia, „Barok. Historia  Literatura  Sztuka” 11 (2004), z. 2, s. 97-118.

W i s´ l i c z T.: Zarobic´ na duszne zbawienie. Religijnos´c´ chopów maopolskich od poowy XVI do kon´ca XVIII w., Warszawa 2001.

Z i e l i n´ s k i T.: Kazania pogrzebowe w konwencji sarmackiej pompa funebre, w: Od liryki do retoryki. W kregu sowa, literatury i kultury. Prace ofiarowane profesorom Jadwi-dze i Edmundowi Kotarskim, red. I. Kadulska, R. Grzes´kowiak, Gdan´sk 2004, s. 189–195.

A SYMBOLIC ROLE OF POVERTY

IN FRANCISCAN PREACHING OF THE SAXON EPOCH

S u m m a r y

In the article selected aspects are presented of the functioning of the concept of poverty in the narration of Old Polish Franciscan preaching of the Saxon epoch. Relations are shown between the context formed by Old Polish culture and the role of the idea of poverty in the Franciscan movement. An attempt is made to present the adaptation of the topic that draws on the broadly understood Christian tradition to the needs resulting from the realities of the Polish Republic. In order to do this an analysis was made of the discourse of various types of sermons. The object of the analysis was Sunday and holiday preaching. Most attention, however, was devoted to funeral sermons, whose significance in the Sarmatian culture seems especially great. In the conclusions it is emphasized that the topic connected with poverty played an extremely important role as one of those cultural symbols that defined the place and meaning of charitas in Old Polish culture. It was also necessary for forming various aspects of the social sensitivity of those times.

Translated by Tadeusz Karowicz Sowa klucze: kaznodziejstwo, ubóstwo, miosierdzie, aksjologia, komunikacja spoeczna,

franciszkanizm.