ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 6 – 2014
Agata B r a j e r s k a - M a z u r, Filutka z filigranu paraduje w cudzym losie.
Wisawa Szymborska w anglojzycznym przekadzie Stanisawa
Bara-czaka i Clare Cavanagh, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2012, ss. 368
Filutka z filigranu paraduje w cudzym losie. Wisawa Szymborska w an-glojzycznym przekadzie Stanisawa Baraczaka i Clare Cavanagh Agaty
Brajerskiej-Mazur ukazaa si jako ksika, obejmujca 368 stron druku, w tym 26 stron olbrzymiej bibliografii ujtej w siedem odrbnych dziaów. O skrupulatnoci badawczej Autorki wiadczy liczba przypisów – jest ich w caej pracy blisko tysic. Oczywicie, te dane dotyczce zawartoci ksiki na podstawie jej zewntrznego ogldu nie mog stanowi wiadectwa jej merytorycznej wartoci, przynosz natomiast wstpn informacj o bardzo powanym potraktowaniu przez Brajersk-Mazur jej pracy badawczej.
Podstawowym celem ksiki, o którym Autorka pisze we wstpie, jest jak najwszechstronniejsze zbadanie przekadów poezji Wisawy Szymborskiej, autorstwa Stanisawa Bara czaka i Clare Cavanagh. Tak zamierzona praca ba-dawcza uzyskaa w wykonaniu Brajerskiej-Mazur bardzo szeroki kontekst, na który skadaj si:
– oparte na obszernej literaturze przedmiotu omówienie caej twórczoci Szymborskiej, a zwaszcza tych jej licznych wierszy i ich tumacze , których przekady zostay w caoci zinterpretowane i zanalizowane przez autork
– charakterystyka ogólna tumacze Bara czaka z polskiego na angielski (a take w jakiej mierze z angielskiego na polski) oraz jego prac przekado-znawczych
– omówienie charakteru wspópracy „tandemu” Bara czak/Cavanagh oraz stae porównywanie ich przekadów z innymi znanymi tumaczeniami wierszy Szymborskiej
– obudowanie wiedzy o tych wierszach i ich przekadach sprawozdaniami z bogatej literatury krytycznoliterackiej oraz przekadoznawczej, czasem z ele-mentami polemiki.
Pierwsze trzy rozdziay ksiki powicone s problemom kultury w prze-kadzie wierszy Szymborskiej – radzeniu sobie tumaczy: 1. z problematyk ekfraz, 2. z uniwersalizmami kulturowymi i 3. z elementami charakterystycz-nymi dla kultury polskiej. Kolejne cztery rozdziay dotycz problemów jzy-kowych: 4. sposobu tumaczenia zda bezpodmiotowych (których nie ma w jzyku angielskim), 5. radzenia sobie z rónymi innymi problemami grama-tycznymi (poetyckimi osobliwociami skadniowymi, funkcjami trybu przy-puszczajcego, rónicami rodzaju gramatycznego rzeczowników w jzykach polskim i angielskim, odrónianiem rodzaju gramatycznego w ko cówkach polskich przymiotników i czasowników), 6. ze sposobami wyraania wieloci i rónorakoci, 7. z tumaczeniem innowacji frazeologicznych. Zako czenie zawiera ogóln charakterystyk przekadów wierszy Szymborskiej autorstwa Bara czaka/Cavanagh.
Podzia na cz „kulturow” i jzykow nie oznacza zasadniczych rónic opisywanych wad i zalet przekadów. Tumaczenie wie si zawsze z jzy-kiem. Rónica pomidzy dwiema grupami rozdziaów polega tylko na tym, e w pierwszych trzech wysuwaj si na pierwszy plan elementy treci (i e one si zawsze cz z kultur), w czterech nastpnych – róne problemy jzy-kowe. Natomiast tu i tam jest mowa o formie jzykowej: o potrzebnych lub niepotrzebnych amplifikacjach, uwypuklaniu znacze sów i wyrae lub ich zmienianiu, o niepotrzebnych ujednoznacznieniach tam, gdzie Szymborska wiadomie wprowadza dwuznacznoci, o tumaczeniach przez opis, o rónych sposobach osigania ekwiwalencji wyrae . A zarazem i tu, i tam forma jzy-kowa pozostaje na usugach treci, która wedug Brajerskiej-Mazur (a take Bara czaka) jest tym, co najwaniejsze dla autora oryginau i tumacza.
Stae nawizywanie przez Brajersk-Mazur do krytyki literackiej i prac przekadoznawczych wie si z wczeniej ju opracowan przez ni meto-dologi badawcz, tzw. katen (od ac. catena ‘a cuch’), nawizujc do
katen, tj. zestawie komentarzy biblijnych w literaturze patrystycznej.
Znajo-mo wszystkich liczcych si prac krytycznoliterackich, które dotycz po-szczególnych wierszy Szymborskiej, pozwala Autorce ustala, zgodnie z jej stosowan ju we wczeniejszych pracach zasad, „cechy najwaniejsze” i „cechy wane” analizowanych wierszy, a przede wszystkim ich gówne myli, nazywane te przez ni „ogólnym sensem”, „ogólnym przesaniem” czy te – za artykuami przekadoznawczymi Bara czaka – „dominant semantyczn”. Jest to ten element treci wiersza, który powinien by przede wszystkim zachowywany w przekadzie. Tote jeli nawet Brajerska-Mazur znajduje w tumaczeniu danego utworu zachowujcego dominant semantyczn
rónego typu potknicia Bara czaka/Cavanagh, to skonna jest je im wy-baczy (obniajc jednak ogóln ocen tego przekadu). Dotyczy to np. wier-szy takich, jak Nad Styksem, Pejza czy te Miniatura redniowieczna.
W proponowanej metodzie na uwag zasuguje szacunek do tekstu wyj-ciowego i ustalona hierarchia wanoci, której nie kryje badaczka, przedka-dajc orygina nad tumaczenie. Wedug niej pierwowzór powinien by dla translatorów najistotniejszy, a wierno wobec niego stanowi podstawowe za-danie tumaczenia, które ma odzwierciedli warto oryginau. Katena wspiera równie oddanie polisemicznoci tumaczonych utworów, poniewa wedug zasad tej metody przekad nie powinien by jednostronn propozycj odczytania oryginau czy te przekazaniem tylko jednej z jego wielu interpretacji. Ma za to dawa odbiorcom tumaczenia tak sam moliwo wielorakiego odczytania tekstu, jak mieli czytelnicy pierwowzoru. Std take wynika suebna rola przekadu wobec oryginau i wymóg zawarcia w tumaczeniu jak najwikszej iloci cech dostrzeganych przez komentatorów w tekcie wyjciowym.
Posugiwanie si metodologi kateny nie oznacza cakowitego podporzd-kowania Autorki referowanym sdom krytyków, a zwaszcza wyznaczanemu przez nich zakresowi analiz poszczególnych wierszy. Nie oznacza te uzna-wania za suszn goszonej przez Bara czaka (oraz cz krytyków literackich i przekadoznawców) w teorii i realizowanej przez niego w praktyce zasady bezwzgldnego „przyswajania” tumaczonych utworów, co w wykonaniu Ba-ra czaka/Cavanagh równa si ich kulturowej amerykanizacji take wtedy, kiedy wie si to z zacieraniem wanych dla wiersza ladów polskiej kultury (jak np. w wierszach Gos w sprawie pornografii, Dom wielkiego czowieka czy te Dzieci epoki). Autorka zarzuca natomiast parze tumaczy przekadanie wprost z tekstu polskiego fragmentów zawierajcych uniwersalistyczne poj-cia kultury; wedug niej lepiej jest (jak to czyni cz tumaczy) posugiwa si w tych wypadkach wyraeniami uywanymi w jzyku docelowym – wtedy uniwersalizm ich jest bardziej czytelny. Dotyczy to np. fragmentu Ody do
ra-doci w wierszu Pokój samobójcy (s. 107-108) czy te odpowiednika znanej
myli Sartre’a: „Jestemy sami, nic nas nie usprawiedliwi” w wierszu Pod
jedn gwiazdk (s. 109).
Przekady Bara czaka/Cavanagh pokazywane s przez Brajersk-Mazur na tle innych, oceniane w porównaniu z nimi. Nie zawsze porównania wypadaj na korzy tumacze translatorskiego tandemu. Autorka ceni wysoko wier-no przekadu i zawsze przyznaje wyszo tym tumaczeniom, które nie zmieniaj elementów treci oryginau (w tym take punktu widzenia i per-spektywy narracyjnej autora oryginau), jak to uczynili Bara czak/Cavanagh
np. w przekadzie zdania z zako czenia Miniatury redniowiecznej: „Och, to si rozumiao // arcysamo przez si” na: “Oh yes, all that went without // even the silentest of sayings” (s. 175-176). Bardzo wiele dodatkowych elementów wprowadzili tumacze do angielskiego tekstu wiersza Album (s. 206). Tote za lepsze pod wzgldem wiernoci oryginaowi uznaa Brajerska-Mazur prze-kady tych obu wierszy autorstwa Kry skiego i Maguire’a.
W Zakoczeniu, którego podtytu stanowi cytat z wiersza Szymborskiej
Wszystko si na pozór zgadza, Autorka, przypominajc podkrelane przez ni
wczeniej zalety przekadów Bara czaka/Cavanagh, przede wszystkim jednak wraca do swoich podstawowych zarzutów wobec sposobów tumaczenia po-ezji Filutki z filigranu przez ten tandem:
– przesadne „udomowianie”, tj. amerykanizacj
– stosowanie dewizy: „tumacz dobr poezj na lepsz”; suy temu nad-miar amplifikacji, przede wszystkim dodatkowych gier jzykowych
– upraszczanie przekazu mylowego Szymborskiej przez opieranie si na wasnej interpretacji jej czsto gbszych, czsto te wieloznacznych poetyc-kich wypowiedzi.
Std taki podtytu Zakoczenia, raz jeszcze powtórzony w zamykajcym tekst cytacie.
Cao ksiki Brajerskiej-Mazur charakteryzuje si uderzajc wrcz wni-kliwoci i rzetelnoci. Kada interpretacja i kada ocena opiera si na jasno przedstawionych dowodach, przy tym z wyra n trosk o czytelnika, o umo-liwienie mu rozumienia niejednokrotnie skomplikowanych zjawisk i komenta-rzy. Warto zaznaczy, e Autorka nie ma adnych trudnoci z terminologi jzykoznawcz i jzykoznawczymi okreleniami konkretnych elementów oraz manewrów tekstowych; wykazuje si perfekcyjn znajomoci jzyka angiel-skiego, a take wietnym wyczuciem stylów i mowy nie wprost, zarówno w polszczy nie, jak i w tekstach angielskich.
Zwraca uwag godna uznania bezkompromisowo polemik i ocen Autorki – w tej ksice dotyczca przede wszystkim tumacze Bara czaka i Cava-nagh1 – ocen z punktu widzenia celów, jakie przed autorami optymalnych przekadów stawia Autorka (nie jest dla mnie jasne, czy te ogólne zaoenia opiera take na danych swojej kateny).
1
Wczeniej, w rozprawie o przekadach utworów Norwida na angielski (A. B r a j e r s k a-M a z u r, O angielskich tumaczeniach utworów Norwida, Lublin: TN KUL 2002), taka po-stawa przejawiaa si np. w polemikach Brajerskiej z Adamem Czerniawskim (m.in. zwiza-nych z jego tumaczeniami aforyzmów Norwida) i Arentem van Nieukerkenem (dotyczcych rodzajów utworów Norwida najczciej – wedug niego – przekadanych na angielski).
Sama metoda moe budzi zastrzeenia wród tych, którzy swobodnie pod-chodz do procesu przekadu, bowiem nie dozwala na tworzenie tumacze proponujcych jego nowe interpretacje, a wykluczajcych te dostrzeone przez krytyków i czytelników w tekcie wyjciowym. Wedug kateny tuma-czenie ma by moliwie jak najwierniejszym (take pod wzgldem artystycz-nym) odbiciem pierwowzoru. Strzegc zachowania tosamoci oryginau, metoda narzuca ograniczenia swobodzie translatorskiej, wymaga od tumaczy gbokiej wiedzy zarówno o przekadanym tekcie, jak i samym autorze. Strzee tego, co stanowi istot oryginau, moe wic spotka si z krytyk zwolenników dekonstrukcji czy te funkcjonalizmu w przekadzie (zreszt Brajerska-Mazur nie ukrywa w zako czeniu, i tym dwóm nurtom translator-skim spodobayby si wszelkie tumaczenia Bara czaka/Cavanagh, które zdy-skredytowaa katena). W ksice Filutka z filigranu paraduje w cudzym losie ta metoda spenia jednak swoje zadanie – pokazaa, co dzieje si z tekstem oryginau w przekadzie oraz uwypuklia kulturowe i jzykowe problemy translatorskie.
Logika i rzetelno charakteryzujce cay tok wywodów Autorki wydaj si na pierwszy rzut oka kóci ze sposobem tytuowania i caej ksiki, i poszczegól-nych rozdziaów. Jednake – jak sdz – Brajerska-Mazur chciaa za pomoc tego rodzaju tytuów zapowiada ozdobno, metaforyczno, artobliwo stylu Szymborskiej, cechy samej Autorce chyba bliskie. Jej ksika czy w sobie za-lety powanej rozprawy naukowej z lekkim stylem krytyki literackiej. Bardzo drobiazgowe analizy przekadów czyta si dziki temu bez sprzeciwu, z zaintere-sowaniem i satysfakcj penego rozumienia problemu, a zarazem niejednokrotnie – doznaniem estetycznym, zawdziczanym nie tylko wierszom Szymborskiej i ich przekadom, ale i – czasem równie „filuternemu” i „filigranowemu” – stylowi komentarzy Autorki omawianej przeze mnie ksiki.
W ksice tej Brajerska-Mazur daje si zatem pozna jako rasowy filolog, dobrze zorientowany zarówno w problematyce literaturoznawczej, jak i jzy-koznawczej, jako uczona stronica od cisego kierowania si metodami zwi-zanymi z poszczególnymi teoriami lingwistyki i literaturoznawstwa. Jest ona badaczem opierajcym si na empirii i opisach naukowych posugujcych si wyra nie zdefiniowan terminologi, formuowanych w sposób prosty, do-stpny take dla czytelników bez przygotowania profesjonalnego.
