W 90. rocznice odzyskania niepodległości: młodzież podzamojska w 1918 roku: z tradycji rodzinnych

Janusz Jasiński

W 90. rocznice odzyskania

niepodległości: młodzież

podzamojska w 1918 roku: z tradycji

rodzinnych

Echa Przeszłości 9, 303-323

2008

ECHA PRZESZŁOŚCI IX, 2008 PL ISSN 1509-9873

RELACJE I WSPOMNIENIA

Janusz Jasiński

Olsztyn

W 90. ROCZNICĘ ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI

MŁODZIEŻ PODZAM OJSKA W 1918 ROKU.

Z TRADYCJI RODZINNYCH

N a p o c z ą tk u k ilk a słó w o k o r z e n ia c h m ojej M a tk i. J e j d z ia d e k , M a rc in P a c z o s, r z e m ie ś ln ik w ie js k i w p o w iecie b iłg o ra js k im , u c z e s tn ic z y ł w b itw ie - j a k m ó w io n o w ó w cz as - z M o s k a la m i 3 w r z e ś n ia 1863 r. p o d P a n a s ó w k ą koło Z w ie rz y ń c a . I s tn ie je ta m p o m n ik u fu n d o w a n y w o k re s ie m ię d z y w o je n ­ n y m . S y n M a r c in a , M ic h a ł P a c z o s, m ój d z ia d e k , o r g a n is ta w D z ie rz k o w ic a c h koło K r a ś n ik ia , s a m o u k , z a a n g a ż o w a ł się w d z ia ła ln o ś ć n a ro d o w o -u ś w ia d a - m ia ją c ą m iejsco w eg o w ło ś c ia ń s tw a . A re s z to w a n y w 1905 r., k ilk a ty g o d n i o d s ie d z ia ł w ja n o w s k im w ię z ie n iu w ra z z lic z n ą g r u p ą lu b e ls k ic h chłopów . S p o rz ą d z o n e po w y p u s z c z e n iu ic h n a w o ln o ść ta b b le u , z o sta ło o p u b lik o w a n e w 1939 r. w „Tece Z a m o js k ie j”. W id z im y n a n im ta k ż e M ic h a ła P a c z o s a 1. Po w y jśc iu z w ię z ie n ia n ie p r z e s ta ł d z ia ła ln o ś c i p o lity c z n e j i o b y w a te ls k ie j. M .in. d o m a g a ł się z a ło ż e n ia w J a n o w ie L u b e ls k im c z te ro k la s o w e j P o lsk ie j S zk o ły F ilo lo g iczn ej, u p o m in a ł się o p o ls k ą k s ię g a r n ię . W D z ie rz k o w ic a c h s t a n ą ł n a czele k o ła P o lsk ie j M a c ie rz y S z k o ln e j, licząceg o 35 czło n k ó w ; s k u te c z n ie w a l­

1 Z. Klukowski, Proces polityczny włościan gminy Radecznica, pow. zamojskiego w latach 1906-1907, Teka Zamojska, 1939, nr 1, s. 25-35. Jeden z aresztowanych, Piotr Podobiński, organista we Frampolu, po latach także w parafii św. Piotra i Pawła w Lublinie, w następujący sposób dzielił się wspomnieniami: „Większość więźniów została skazana za walkę o język polski w gminie. Jako wspomnienie z więzienia zaznaczam, że zorganizowałem chór, śpiewaliśmy na nabożeństwach w kaplicy nawet pieśni patriotyczne »Boże Ojcze«, »Z dymem pożarów«, czym pobudziliśmy wszystkich do większej jedności i patriotyzmu; naczelnik więzienia na razie nie czynił przeszkód, później zabroniono śpiewać w kaplicy. Życie w więzieniu zostało tak zorganizo­ wane, że światlejsi prowadzili kurs z historii Polski i niektórzy włościanie dowiedzieli się, za co odbywają karę. Każdy włościanin wychodził więcej uświadomiony i utwierdzony w walce o Polskę”.

czył o sp o lsz c z e n ie g m in n y c h w ła d z sa m o rz ą d o w y c h . Z n a jd o w a ł się p o d w p ły ­ w em J ó z e fa N a k o n ie c z n e g o , d z ia ła c z a S tro n n ic tw a D e m o k ra ty c z n o -N a ro d o w e - go, p o s ła do D u m y R o sy jsk iej w 1906 r. i po r a z d ru g i do III D u m y w 1907 r.2 M ojej M a tc e im p o n o w a ł p rz e d e w s z y s tk im z teg o p o w odu, że do t a k w ielk ieg o z n a c z e n ia p o lity czn eg o d o szed ł d ro g ą w ła sn e j p ra c y sa m o k sz ta łc e n io w e j. J e d e n z „p odopiecznych” d z ia d k a , w ó jt z D zierzk o w ic, K a z im ie rz W o jta sz e k , z o sta ł p o słe m do S e jm u U sta w o d a w c z eg o w 1919 r., a le n ie z r a m ie n ia en d e c ji, lecz P S L „W yzw olenie”, z a co w s p e c ja ln y m liście p o d z ię k o w a ł d ziad k o w i. Z r e s z tą i d z ia d e k z m ie n ił poglądy, zbliżył się do P P S i P iłsu d sk ie g o .

P o d k o n ie c 1906 r. p r z e p ro w a d z ił się do m iejsco w o ści S ita n ie c koło Z a m o ­ śc ia , g d zie ta k ż e p e łn ił fu n k c ję o r g a n is ty ; n a le ż a ł ta m do z a ło ż y c ieli Z w ią z k u O rg a n is tó w w d ie c e z ji lu b e ls k ie j. K o n ty n u o w a ł te ż d z ia ła ln o ś ć p a trio ty c z n o - o ś w ia to w ą , n a k t ó r ą k rz y w y m o k ie m p a tr z y ły w ła d z e c a r s k ie . B y ł e n t u z j a s t ą S ie n k ie w ic z a , to te ż sw oje k o re s p o n d e n c je do „Z iem i L u b e ls k ie j” p o d p is y w a ł p s e u d o n im e m W ołodyjow ski. O to je g o r e la c ja o so b ie z o k r e s u sita n ie c k ie g o :

„ O r g a n is ta tu te js z e j p a r a f ii z a ło ż y w sz y c h ó r ś p ie w a c z y z s a m y c h c h ło p ­ ców, m n ie js z y c h i w ię k sz y c h , od p a r u m ie s ię c y k ilk a r a z y w ty g o d n iu , w ieczo ­ r e m o d b y w a le k c je ś p ie w u k o śc ie ln e g o . N ie z a le ż n ie od te g o p rz y ją ł k ilk o ro d zieci do n a u k i c z y ta n ia i p is a n ia . A le n ie p o d o b ało się to p. O sipow ow i, n a c z e ln ik o w i s tr a ż y z ie m sk ie j z Z a m o śc ia , bo około 16 lu te g o [1907] p o s ła ł do o rg a n is ty , tj. n a m ie jsc e z b ro d n i, d la »podpiski« w a c h m is tr z a i s o łty s a , d la c z e ­ go u c z y śp ie w a k ó w re w o lu c y jn y c h p ie ś n i, i n a ja k ie j z a s a d z ie u c z y dzieci. G d y m u w y tłu m a c z o n o , że re w o lu c y jn y c h p ie ś n i n ie uczy, a c z y ta n ia i p is a n ia u czy ć m o że, k a te g o ry c z n ie » p rik a z y w a ł« , że u czy ć n ie w olno. A g d y m u t ł u ­ m ac zo n o , że c z a sy A p u c h tin a m in ę ły i k to in n y te r a z p r a w a w y d a je , a n a t u ­ r a ln ie n ie ta k ie [ja k z a c z a só w A p u c h tin a ], d o m a g a ł się k ilk a k r o tn ie d e k l a r a ­ cji, że u czy ć się n ie b ę d z ie , n a co m u z n o w u p o w ie d z ia n o , że p. n a c z e ln ik n ie j e s t n a c z e ln ik ie m o św iaty , b y m ó g ł z m ie n ia ć lu b n ie u z n a w a ć p ra w , ja k ie w y d a n o d la lu d n o ś c i i s ta n o w c z o o d m ó w io n o w y d a n ia ż ą d a n e j »podpiski«. G o rliw i o p ie k u n o w ie o ś w ia ty n ie z a n ie d b a li »obow iązku«; w k ilk a d n i p ó źn iej zn ó w w p a d li do o rg a n is ty . A le ty m r a z e m d la w ię k sz e j p o w a g i czy s tr a c h u g ro m a d n ie j, bo tr z e c h s tr a ż a k ó w i d w ó ch so łty só w , p e n e tr u ją c y c h u c z ą c e się dzieci, z a p is a w s z y o so b isto śc i z p a s z p o r tu do » n ie b ła g o n a d io ż n o je lico«, znów ż ą d a ją c »podpiski«. A g d y i ty m r a z e m o św iad cz o n o , że d zieci u czy ć się m u s z ą i d e k la r a c ji o d m ó w io n o , p o szli, z o s ta w ia ją c n a p o ż e g n a n ie »czto b u d ie t, n e zn aju « . W ie d z ie liśm y o ty m , że p. O sip o w w c a le się n ie k ry je , że n ie u z n a je ż a d n y c h p ra w , a lb o w ie m n ie d a w n o p o w ie d z ia ł do lu d u , że » tie p ie r n ik a k ic h u k a z o w n ie t« ”3. O s ta te c z n ie P a c z o s n ie z o s ta ł u k a r a n y , bo O sip o w p ro w a d z ił re w iz je g w oli ty lk o z a s tr a s z e n ia , a w b re w p o re w o lu c y jn e m u p ra w u .

2 Z. Łukawski, Nakonieczny Józef (1879-1915). W: Polski słownik biograficzny, t. 22, 1977, s. 474-475.

Młodzież podzamojska w 1918 roku.. 3 0 5

Bracia Antoni i Stanisław Jasińscy. Antoni w 1918 r. wrócił z niewoli austriackiej, w 1920 r. bił się z bolszewikami

Jadwiga Paczosówna, nauczycielka w Majdanie Ruszowskim, następnie w Wysokiem k. Zamo­ ścia; członek POW

W 1914 r. r o d z in a P ac z o só w p r z e n io s ła się do Ł a b u ń , m iejsco w o ści p o ło ­ żonej 10 k m od Z a m o śc ia w k ie r u n k u T o m aszo w a. T a m M ic h a ł P a c z o s o tr z y ­ m a ł p ra c ę m a g a z y n ie r a , n a s tę p n ie b u c h a lte r a w m a j ą t k u h ra b ie g o A le k s a n ­ d r a S z e p ty c k ie g o , b r a t a p ó ź n ie jsz e g o g e n e r a ła S ta n is ła w a i b r a t a m e tro p o lity g re k o k a to lic k ie g o w e L w ow ie, A n d rz e ja . P r z y s z ła w o jn a ; d z ię k i ro z tro p n e j i o d w a ż n e j p o s ta w ie w obec u c ie k a ją c y c h k o zak ó w , n ie d a ł s ie b ie i ro d z in y z a b r a ć do R osji, ja k o tzw . „b ieżeń có w ”.

N a s t ą p i ł a o k u p a c ja a u s tr ia c k a , a z n i ą o ż y w ie n ie ży c ia n a ro d o w e g o , c h o ­ ciaż - je ś li ch o d zi o b u d z e n ie św ia d o m o śc i p o lsk ie j - p r z e d e w s z y s tk im p r z y ­ p o m in a ją c a c h lu b n e p o c z y n a n ia P o la k ó w w obec ro s y jsk ie g o zaborcy. N a p r z y ­ k ła d . W io s n ą 1916 r. p r z y p a d ła 125 ro c z n ic a K o n s ty tu c ji 3 m a ja . C a ła b y ła K o n g re s ó w k a o rg a n iz o w a ła p a tr io ty c z n e a k a d e m ie i obchody. P o d o b n ie d z ia ­ ło się i w Ł a b u n ia c h . G łó w n y r e f e r a t o z n a c z e n iu k o n s ty tu c ji w y g ło sił M ic h a ł P a c z o s; w c z a sie a k a d e m ii M a tk a s p r z e d a w a ła „ ce g iełk i” n a cele o św ia to w e . N ie b a w e m z o s ta ł o g ło szo n y s ły n n y a k t 5 lis to p a d a 1916 r., n a d a ją c y P o lsce p s e u d o n ie p o d le g ło ś ć . C h o c ia ż ś w ia tłe k r ę g i p o ls k ie o d n io s ły s ię do o b u p a ń s tw n ie m ie c k ic h z u z a s a d n io n ą n ie u fn o ś c ią , to je d n a k w y k o rz y s ta ły s z a n ­ sę d la k r z e w ie n ia d u c h a n a ro d o w e g o , w ięcej, ta k ż e d la z in te n s y f ik o w a n ia

d z i a ł a ń z m i e r z a j ą c y c h d o o d z y s k a n i a n i e p o d l e g ł o ś c i . T e g o r o d z a j u p o s t ę p o w a ­ n i e m o ż n a b y ł o z a o b s e r w o w a ć r ó w n i e ż w Ł a b u n i a c h i w i n n y c h m i e j s c o w o ­ ś c i a c h p o w i a t u .

Helena Paczosówna (z lewej) i Maria Jasińska Peowiacy w Łabuniach. U dołu od lewej: Fran-były pielęgniarkami w Szpitalu Wojskowym ciszek Jasiński, Stanisław Paczos. Stoją od le­ w Zamościu (1918-1919) wej: Stanisław Bajankiewicz, Stefan Paczos

W Ł a b u n i a c h o r g a n i s t ą b y ł m ó j d r u g i d z i a d e k , S t a n i s ł a w J a s i ń s k i ( 1 8 6 1 ­ - 1 9 4 2 ) , m a j ą c y g r o m a d k ę d z i e c i w y c h o w a n ą r ó w n i e ż w d u c h u p a t r i o t y c z ­ n y m . M ło d z i e ż z o b u r o d z i n , J a s i ń s k i c h i P a c z o s ó w , u m u z y k a l n i o n a , r o z ś p i e ­ w a n a , n i c z y m m a g n e s p r z y c i ą g a ł a b l i ż s z y c h i d a l s z y c h s ą s i a d ó w , z n a j o m y c h , p r z y j a c i ó ł . U r z ą d z a n o w s p ó l n e w y c i e c z k i , m a j ó w k i , p r y w a t n e k o n c e r t y , w c z a s i e k t ó r y c h ś p i e w a n o p i e ś n i p a t r i o t y c z n e , l u d o w e , p r z y g o d o w e . J e d n o ­ c z e ś n i e r o z w i j a ł o s i ę ż y c i e p o l s k i e b a r d z ie j z o r g a n i z o w a n e . D w a j m ł o d s i b r a ­ c i a m o j e j M a t k i , S t a n i s ł a w i S t e f a n P a c z o s o w i e , b y l i u c z n i a m i S z k o ł y L u b e l ­ s k i e j , p ó ź n ie j p r z e m i a n o w a n e j n a G i m n a z j u m S t e f a n a B a t o r e g o . T a m u d z i e ­ l a l i s i ę w O r g a n i z a c j i M ł o d z i e ż y N a r o d o w e j , p o w s t a ł e j z i n s p i r a c j i P O W , a n a s t ę p n i e w s a m y m P O W . N a p r z y k ł a d 1 0 p a ź d z i e r n i k a 1 9 1 6 r. w r a z z o g ó ł e m m ł o d z i e ż y s z k o ln e j w z i ę l i u d z i a ł w u r o c z y s t o ś c i e k s h u m a c j i s z c z ą t ­ k ó w p o w s t a ń c ó w 1 8 6 3 r. z m i e j s c a s t r a c e ń z a k o s z a r a m i n a c m e n t a r z p r z y

Młodzież podzamojska w 1918 roku. 3 0 7 u l. L i p o w e j 4 . W s t y c z n i u 1 9 1 7 r. m ł o d z i e ż s z k o l n a m a n i f e s t o w a ł a n a r z e c z P O W ; w s t u l e t n i ą r o c z n ic ę ś m i e r c i K o ś c i u s z k i ( 5 X 1 9 1 7 ) c a ł y L u b l i n c i e s z y ł s i ę , ż e u l . G u b e r n a t o r s k a z o s t a ł a p r z e m i a n o w a n a n a a l. R a c ł a w i c k i e 5 . O b a j b r a c i a P a c z o s o w i e o d w i e d z a j ą c d o m r o d z i n n y w Ł a b u n i a c h , p r z y w o z i l i z s o b ą m a t e r i a ł y p e o w i a c k i e , a t a k ż e n o w e p i e ś n i l e g i o n o w e . N i c d z i w n e g o , ż e s t a r ­ s z y b r a t S t a n i s ł a w , k i p i ą c y e n e r g i ą , z a ł o ż y ł r y c h ł o w Ł a b u n i a c h p l a c ó w k ę P O W , p e ł n i ą c f u n k c j ę d o w ó d c y ( p s . „ K ło n ic a ”), j e g o z a s t ę p c ą z o s t a ł m ó j O j c ie c ( p s . „ K w i a t k o w s k i ”). D o P O W n a l e ż a ł a t a k ż e M a t k a ( p s . „ J a g i e n k a ”), j e j s i o s t r a J a d w i g a i p r z y p u s z c z a l n i e s i o s t r a O jc a , M a r ia . O j c ie c w ż y c i o r y s i e z 1 9 3 7 r. p i s a ł: „ P r a c a m o j a p o l e g a ł a n a o r g a n i z o w a n i u w e s p ó ł z w y m i e n i o ­ n y m w y ż e j S t a n i s ł a w e m P a c z o s e m , k t ó r e g o b y ł e m z a s t ę p c ą j a k o k o m e n d a n t a p l a c ó w k i , w u c z e s t n i c z e n i u i p r o w a d z e n i u ć w i c z e ń p r a k t y c z n y c h i w y k ł a d ó w z d z i e d z i n y w o j s k o w e j , u ś w i a d a m i a n i u i a g i t a c j i p o ł ą c z o n e j z w e r b u n k i e m d l a p l a c ó w k i w Ł a b u n i a c h i o k o l i c z n y c h w s i a c h : M a j d a n R u s z o w s k i , R u s z ó w , W ie r z b ie , Ł a b u ń k i . W z w i ą z k u z t y m p r o w a d z i ł e m n a u c z a n i e c z y t a n i a , p i s a ­ n i a , h i s t o r i i o P o l s c e , z a s a d n i c z e w i a d o m o ś c i o p i s a r z a c h p o l s k i c h , t r a k t u j ą c t o j a k o p o m o c n ic z y c z y n n i k u ś w i a d a m i a n i a o b y w a t e l s k i e g o . W o k r e s i e o b ­ o s t r z o n e g o k u r s u o k u p a c j i a u s t r i a c k i e j , r e k w i z y c j i , r o z l e p i a l i ś m y u l o t k i p r o ­ p a g a n d o w e , p o l e c a j ą c e p r z e c i w s t a w i a n i e s i ę o k u p a n t o w i . W z w i ą z k u z p a r o ­ k r o t n y m w y j a z d e m d o W a r s z a w y w c e l u u t r z y m a n i a k o n t a k t u z K o n s e r w a t o ­ r i u m M u z y c z n y m [ o j c ie c b y ł j e g o s t u d e n t e m ] , p r z e w o z i ł e m k a ż d o r a z o w o k s i ą ż k i , p o d r ę c z n i k i w o j s k o w e o r a z t a j n e d r u k i i u l o t k i p r o p a g a n d o w e , p r z y c z y m r a z n a s t a c j i w Z a m o ś c i u z o s t a ł e m a r e s z t o w a n y . M a t e r i a ł , k t ó r y m i a ­ ł e m , z o s t a ł m i s k o n f i s k o w a n y i t y l k o d z i ę k i o s o b i s t e j z n a j o m o ś c i O j c a m e g o z k o m e n d a n t e m p o s t e r u n k u ż a n d a r m e r i i w Ł a b u n i a c h , w a c h m i s t r z e m S c h o d k i e m , z o s t a ł e m z a r e s z t u z w o l n i o n y ”6 . S z k o l e n i e w o j s k o w e w P O W p r o w a d z o n e b y ł o w t e r e n i e p o d p o z o r e m ć w i c z e ń O c h o t n ic z e j S t r a ż y P o ż a r n e j . P e w n e g o r a z u ż a n d a r m e r i a a u s t r i a c k a z Z a m o ś c i a p r z e p r o w a d z i ł a w m i e s z k a n i u P a c z o s ó w d o k ł a d n ą r e w i z j ę , a l e d z i ę k i p r z y t o m n o ś c i u m y s ł u M a t k i , n i c n i e z n a l a z ł a 7 . O p r ó c z P O W d z i a ł a ł y w Ł a b u n i a c h t a k ż e i n n e o r g a n iz a c j e : P o l s k a M a c ie r z S z k o l n a , Z w i ą z e k M ł o d z i e ­ ż y , K ó łk o R o l n ic z e i S t r a ż K r e s o w a . K o ł a te j o s t a t n i e j i s t n i a ł y w w i e l u g m i ­ n a c h p o w i a t u z a m o j s k ie g o . R e p r e z e n t a n t e m g m i n y ł a b u ń s k i e j b y ł d z i a d e k M ic h a ł P a c z o s , k t ó r y n a z j e ź d z i e w Z a m o ś c i u u p o m n i a ł s i ę o o ż y w i e n i e d z i a ­ ł a l n o ś c i o ś w i a t o w e j , o s t y p e n d i a d l a u c z ą c e j s i ę m ł o d z ie ż y , p o n a d t o o p o m o c f i n a n s o w ą d l a n a u c z y c i e l i 8 .

4 Archiwum Państwowe w Lublinie, C. i K. Komenda Powiatowa w Lublinie, 242, sygn. 719. Raport policji z 11 X 1916 r.

5 Ibidem, raport policji z 6X 1917 r.

6 Archiwum rodzinne Janusza Jasińskiego w Olsztynie.

7 J. Jasiński, Czas odległy i bliski. Paczosowie i Jasińscy w XIX i X X wieku, Olsztyn 1998, s. 31.

Paszport Heleny Paczosówny wystawiony przez komendanturę austriacką w Zamościu w 1917 r.

Młodzież podzamojska w 1918 roku.. 3 0 9

Ułan Franciszek Jasiński w Rydze 1 kwietnia 1920 r.

Dowództwo 7 Pułku Ułanów Lubelskich odznaczyło Franciszka Jasińskiego 12 lutego 1921 r. Krzyżem Walecznych

W ł a ś n i e p r o b le m o ś w i a t y w l a t a c h 1 9 1 6 - 1 9 1 8 b o d a j ż e n a j b a r d z i e j z a ­ p r z ą t a ł u w a g ę p o l s k i c h o r g a n i z a c j i w p o w i e c i e z a m o j s k i m . O i l e p r z e d w y b u ­ c h e m I w o j n y ś w i a t o w e j i s t n i a ł o w p o w i e c i e z a l e d w i e 4 0 s z k ó ł l u d o w y c h , to j u ż n a p o c z ą t k u 1 9 1 8 r. 1 6 4 , z a t r u d n i a j ą c e 1 9 0 n a u c z y c i e l i . W M a j d a n ie R u s z o w s k i m n a u c z y c i e l k ą b y ł a M a r i a P a c z o s ó w n a , c ó r k a M i c h a ł a , a p o je j r y c h łe j ś m i e r c i o b o w i ą z k i n a u c z y c i e l k i p r z e j ę ł a s i o s t r a J a d w i g a P a c z o s ó w n a . W e d ł u g w s p o m n i e ń s p r z e d I I w o j n y ś w i a t o w e j S t e f a n a P o m a r a ń s k i e g o , n a ­ u c z y c i e l k ą w Ł a b u n i a c h b y ł a m o j a M a t k a . C i o t k a J a d w i g a P a c z o s ó w n a p i s a ł a w 1 9 1 8 r ., ż e s z k o ł a l u d o w a w M a j d a n ie R u s z o w s k i m d z i a ł a o d d w ó c h l a t , l i c z y 8 0 d z i e c i9, z o r g a n i z o w a ł a t r z y p r z e d s t a w i e n i a t e a t r a l n e z u d z i a ł e m d z i a t w y s z k o ln e j i m ł o d z i e ż y d o r o s ł e j10. O p i s a ł a t e ż d z i a ł a l n o ś ć o ś w i a t o w ą w p o b l is k ie j m i e j s c o w o ś c i W ie r z b ie : „O t r z y w i o r s t y o d Ł a b u ń , w ś r ó d ł ą k i r o z c i ą g n i ę t y c h p a s t w i s k , l e ż y d o ś ć m a ł a l e c z b a r d z o m i ł a i s y m p a t y c z n a w i o s k a W ie r z b ie , n a l e ż ą c a d o p a r a f i i i g m i n y Ł a b u n i e . D o g m i n y t e j n a l e ż ą t r z y w i o s k i , s p o ś r ó d k t ó r y c h W ie r z b ie z a c z y n a s i ę w y r ó ż n i a ć c o r a z ż y w s z y m d ą ż e n i e m d o o ś w i a t y . W s a m y m W ie r z b iu n i e m a w p r a w d z i e k o ł a P o ls k i e j M a c i e r z y S z k o ln e j a n i K o ł a R o l n i c z e g o , a n i t e ż S t r a ż y O g n i o w e j , a l e w i e l u m i e s z k a ń c ó w t e j w i o s k i n a l e ż y d o k o ł a P o l s k i e j M a c i e r z y S z k o ln e j i K o ł a R o l n ic z e g o p o b l i s k i c h Ł a b u ń , a m ł o d z i e ż m ę s k a n a l e ż y d o S t r a ż y O g n i o w e j . O d t r z e c h m i e s i ę c y i s t n i e j e k o ł o Z w i ą z k u M ło d z i e ż y , d o k t ó r e g o n a l e ż y w s z y s t k a m ł o d z i e ż t e j w i o s k i . M ło d z i e ż t a o k a z u j e s i ę b a r d z o c h ę t n a w te j p r a c y , z b i e r a s i ę n a n a z n a c z o n e z e b r a n i a i w y c i e c z k i z a w s z e l i c z n i e . P r a c ą t ą k i e r u j e n a u c z y c i e l k a m i e j s c o w a p . J ó z e f a Z i m k ó w n a , k t ó r a c h ę t n i e p o ś w i ę c a c a ł y s w ó j w o l n y c z a s t y m z a j ę c i o m . Z a je j s t a r a n i e m , p r z y c h ę t n e j p o m o c y m ł o d z ie ż y , o d b y ło s i ę n i e d a w n o p r z e d s t a w i e n i e a m a t o r s k i e . G r a n o » W e s e le Z o s i« , a m a t o r z y w y w i ą z a l i s i ę z e s w e g o z a d a n i a z n a k o m i c i e , s z c z e g ó l n i e z a ś d o b r z e w y k o n a n e b y ł y r o le W a lk a , M a c ie j a i m a t k i Z o s i. U r o z m a i c o n y b y ł t e n w ie c z ó r d e k la m a c j a m i i ś p i e w a m i c h ó r a ln y m i, w k t ó r y c h w z i ą ł u d z i a ł c a ły Z w ią ­ z e k [M ło d z ie ż y ]. C z y s t y d o c h ó d p r z e z n a c z o n o n a b ib li o t e k ę m ie j s c o w ą . Z a ło ż o n o t u o c h r o n k ę n a c z a s l e t n i . O c h r o n i a n k ą j e s t m i e j s c o w a n a u c z y c i e l k a ”11. P o l s k a M a c ie r z S z k o l n a p r o w a d z i ł a l i c z n e k u r s y n a u c z y c i e l s k i e m . in . t r z y t y g o d n i o w y w s i e r p n i u 1 9 1 8 r. w p i e l g r z y m k o w e j m i e j s c o w o ś c i R a d e c z n i ­ c a . W y k ła d a l i p e d a g o d z y z Z a m o ś c ia , L u b l i n a , a n a w e t z W a r s z a w y12. N a w c z e ś n i e j s z y k u r s z g ł o s i ł a s i ę t a k ż e M e l a n i a B u r d y ń s k a z Ł a b u n i e k , p r z y s z ł a ż o n a m e g o s t r y j a A n t o n i e g o J a s i ń s k i e g o . O to j e j p o d a n ie : „ D o Ś w i e t n e j C . i K . K o m e n d y O b w o d o w e j w Z a m o ś c iu . P o d p i s a n a , t y m c z a s o w a n a u c z y c i e l k a s z k o ł y l u d o w e j w Ł a b u ń k a c h , g m i n a Ł a b u n i e , u p r z e j m i e p r o s i o p r z y j ę c ie n a k u r s n a u c z y c i e l s k i . O d n o ś n i e d o z a w i a d o m i e n i a z a z n a c z a m , ż e c h c ę u c z ę s z ­ c z a ć n a j ę z y k p o l s k i , h i s t o r i ę P o l s k i , a r y t m e t y k ę , g e o g r a f i ę i r y s u n e k . Ł a b u ń - k i, 1 5 k w i e t n i a 1 9 1 7 r o k u ”13.

9 S. Pomarański, Wspomnienia sprzed lat dwudziestu, Teka Zamojska, 1938, nr 1, s. 46-47. 10 Kronika Powiatu Zamojskiego, 1918, nr 9.

11 Ibidem.

12 Ibidem, 1918, nr 14.

Młodzież podzamojska w 1918 roku.. 3 1 1

Helena Paczosówna, peowiaczka, działacz- Ppor. Stanisław Paczos poległ w połowie sierp-ka oświatowa w Łabuniach (1916-1918) nia 1920 r. koło Lwowa w walkach z armią Bu­

dionnego K o ło M a c i e r z y S z k o ln e j w Ł a b u n i a c h p o w s t a ł o 1 0 g r u d n i a 1 9 1 6 r ., p r z e ­ w o d n i c z ą c y m z o s t a ł p r o b o s z c z W a l e n t y G o l i ń s k i ( s t r y j p ó ź n i e j s z e g o b i s k u p a l u b e l s k i e g o Z b i g n i e w a G o l i ń s k i e g o , 1 9 0 8 - 1 9 6 3 ) , s e k r e t a r z e m m o j a M a t k a . W c i ą g u d w ó c h l a t , d z i ę k i e n e r g i c z n e j d z i a ł a l n o ś c i , k o ł o d y s p o n o w a ł o w ł a s n ą b i b l i o t e k ą , c z y t e l n i ą , p r e n u m e r o w a ł o c z a s o p i s m a , o r g a n i z o w a ł o o d c z y t y i p o - g a d a n k i 1 4 . W s z y s t k i e p o l s k i e s t o w a r z y s z e n i a w w a ż n i e j s z y c h u r o c z y s t o ś c i a c h p a t r i o t y c z n y c h ś c i ś l e z e s o b ą w s p ó ł p r a c o w a ł y , t y m b a r d z ie j ż e i c h c z ł o n k o w i e n a l e ż e l i b a r d z o c z ę s t o d o t y c h s a m y c h o r g a n iz a c j i . W Ł a b u n i a c h p o r a z t r z e c i d u ż ą u r o c z y s t o ś ć t r z e c i o m a j o w ą p r z y g o t o w a ­ n o w 1 9 1 8 r. N a p o c z ą t k u p r o b o s z c z G o l i ń s k i w y g ł o s i ł p a t r i o t y c z n e k a z a ­ n i e w k o ś c i e l e . „ P o [ je g o ] p r z e m ó w i e n i u r u s z y ł p o c h ó d z e s z t a n d a r e m n a r o ­ d o w y m n a c z e le . W p o c h o d z ie s z ł y s z k o ł y w s z y s t k i e z e s w y m i s z t a n d a r a ­ m i , S t r a ż O g n i o w a [ t z n . P O W ] ł a b u ń s k a , Z w i ą z k i M ło d z i e ż y , c h ó r p a r a f i a l n y l u d ś p i e w a j ą c p i e ś n i p a t r i o t y c z n e i r e l i g i j n e . P o c h ó d p o d ą ż y ł d o k r z y ż a p a m i ą t k o w e g o , w z n i e s i o n e g o i p o ś w i ę c o n e g o w u b i e g ł y m r o k u p o d c z a s o b ­ c h o d u 3 - g o m a j a ” . W ó w c z a s j e s z c z e r a z p r z e m ó w i ł k s . G o l i ń s k i i n i e j a k i S z u l c , n a s t ę p n i e o d ś p i e w a n o „ R o t ę ” , p o c z y m p o c h ó d w r ó c i ł d o k o ś c i o ł a 1 5 .

14 Kronika Ziemi Zamojskiej, 1918, nr 3-4. 15 Ibidem, nr 5-6.

N a j w i ę k s z y m p o w o d z e n i e m c i e s z y ł y s i ę p r z e d s t a w i e n i a a m a t o r s k i e , ł ą ­ c z o n e z r e g u ł y z c h ó r a l n y m i ś p i e w a m i . Z e s p o ł y ł a b u ń s k i e z o s t a ł y z a p r o s z o n e l a t e m 1 9 1 8 r. n a g o ś c i n n e w y s t ę p y d o Z a m o ś c ia . G łó w n y m o r g a n i z a t o r e m b y ł Z w i ą z e k M ło d z ie ż y . W s a l i „ O a z a ” g o ś c i e z a j ę l i w s z y s t k i e m i e j s c a . R e ż y s e r e m p r z e d s t a w i e ń a m a t o r s k i c h U r lo p n ik i U lic z n ik w a r s z a w s k i b y ł J . R o j e w s k i . W p i e r w s z e j s z t u c e g r a l i O j c ie c i j e g o b r a t A n t o n i , M a t k a i je j b r a t S t e f a n ( l u b S t a n i s ł a w ) , p o n a d t o J a n F r a n c z a k , B a j a n k i e w i c z ; w d r u g ie j k t ó r a ś z s i ó s t r O j c a i i n n i m i e s z k a ń c y Ł a b u ń , j a k A . C y c o r a z B i n d u g a . W s z y s c y „ w y k a z a li s i ę c a ł y m s z e r e g i e m z a l e t w g r a n i u ”. W y s t ą p i ł t e ż c h ó r Z w i ą z k u M ł o d z i e ż y z p i e ś n i a m i l u d o w y m i , d y r y g o w a n y p r z e z O jc a . N a z a k o ń c z e n i e c a ł a s a l a o d ś p i e w a ł a N ie r z u c im z ie m i. S p r a w o z d a w c a u r o c z y s t o ś c i w y r a z i ł ż y c z e n i e : „ B o d a j Z a m o ś ć m ó g ł c z ę ś c i e j p r z y j m o w a ć t a k m i ł y c h g o ś c i ”16 . P o ­ d o b n ą d z i a ł a l n o ś ć p a t r i o t y c z n o - o ś w i a t o w ą p r o w a d z o n o w S t a r y m Z a m o ś c iu ; t a m s k u p i a ł a s i ę o n a w o k ó ł z n a n e g o m u z y k a , t w ó r c y k a p e l i w ł o ś c i a ń s k i e j , K a r o l a N a m y s ł o w s k i e g o i j e g o ż o n y L u d m i ły . Z w i ą z e k M ł o d z i e ż y p o w s t a ł r ó w n i e ż w S i t a ń c u ; w o d p u s t ś w . B a r t ł o m i e j a ( 2 4 s i e r p n i a ) w y s t ą p i ł z d w o m a p r z e d s t a w i e n i a m i B z ik m o je j z o n y i W ierz tu ko b iecie. W s i t a n i e c k i m r u c h u p a t r i o t y c z n y m u c z e s t n i c z y ł m .i n . W a l e n t y W a ś k o , z a k i l k a l a t m ą ż J a d w i g i P a c z o s ó w n y , k t ó r ą z M a j d a n u R u s z o w s k i e g o s k i e r o w a n o n a p o s a d ę n a u c z y ­ c i e l k i d o p o d z a m o j s k i e g o W y s o k i e g o 1 7 . D o d a j m y , ż e r o z p o c z ę t ą w 1 9 1 8 r. p a ­ t r i o t y c z n ą d z i a ł a l n o ś ć W a l e n t y W a ś k o p r z y p i e c z ę t o w a ł m ę c z e ń s k ą ś m i e r c i ą w O ś w i ę c i m i u ( 1 9 4 1 ) . N a d e s z ł a j e s i e ń 1 9 1 8 r o k u . A t m o s f e r a p o l it y c z n a w a u s t r i a c k i m g e n e r a ł - g u - b e r n a t o r s t w i e s t a w a ł a s i ę c o r a z b a r d z ie j g o r ą c a . R ó ż n e o r g a n i z a c j e p o l s k i e d o m a g a ł y s i ę p o w r o t u P i ł s u d s k i e g o z M a g d e b u r g a ; 1 5 p a ź d z i e r n i k a 1 9 1 8 r. P O W w Z a m o ś c i u o p u b l i k o w a ł a n a s t ę p u j ą c ą o d e z w ę : „ P o t ę g i o k u p a n t ó w z d e p t a ć j e s z c z e n i e z d o ł a ł y n a r o d y F r a n c j i , A n g l i i i A m e r y k i . S t a ć s i ę m o ż e , ż e n a p o l a c h w a l k i w e F r a n c j i f o r t u n a z n o w u p o s ł u ż y N i e m c o m , i ż e w ó w c z a s p r z e c i w n i c y i c h p o d e j m ą u k ł a d y , b y t a r g o w a ć s i ę p r z e d e w s z y s t k i m o s w o j e . A m y p o z o s t a n i e m y s a m i s o b i e , b ę d z i e m y m i e l i n i e p o d l e g ł o ś ć n a p a p i e r z e , j a k d o t ą d b y w a ł o i b r u t a l n y b u t p r u s k i n a p i e r s i , b a r d z ie j j e s z c z e n i e p e w n i o s t a t n i e g o k ę s a c h l e b a , p o k t ó r y s i ę g n ą b e z w z g l ę d ­ n e r e k w i z y c j e o k u p a n t ó w . N a d t o n a w s c h o d z i e n i e p r z y j a z n e n a m , u t w o r z o n e p r z e z N i e m c ó w p a ń s t w o u k r a i ń s k i e , p o ż ą d a z i e m p o l s k i c h i z a g r a ż a n a m o d e b r a n i e m C h e ł m s z c z y z n y i P o d l a s i a . B y t a k s i ę n i e s t a ł o , m u s i m y w z n o w i ć p r a c e k o m e n d a n t a P i ł s u d s k i e g o n a d u t w o r z e n i e m a r m i i p o l s k ie j . B y t a k s i ę n i e s t a ł o , w z y w a m y m ł o d z i e ż , a p r z e d e w s z y s t k i m b y ł y c h l e g i o n i s t ó w i i n ­ n y c h w o j s k o w y c h d o b r o n i, z a n i m r z ą d w a r s z a w s k i [ R a d a R e g e n c y j n a ] b ę d z i e s i ę c z u ł n a s i ł a c h u t w o r z y ć r e g u l a r n ą a r m i ę p o l s k ą z w o d z e m n a c z e l n y m J ó z e f e m P i ł s u d s k i m . K a d r a m i z a ś z b r o j n e j s i ł y p o l s k ie j s ą P o l s k i e O r g a n i z a ­ c je W o j s k o w e d z i a ł a j ą c e w k a ż d y m p o w i e c i e . P o la c y ! P a m i ę t a j m y , ż e n a r ó d , 16 Ibidem, nr 12. 17 Ibidem, nr 3-4, 9, 14.

Młodzież podzamojska w 1918 roku. 3 1 3 k t ó r y n i e c h c e b r o n ić s w o j e j O j c z y z n y , m u s i p ó j ś ć w n i e w o l ę o b c y c h i g i n ą ć w s z e r e g a c h n i e p r z y j a c i e l s k i c h z a i c h s p r a w y . D o b r o n i w ię c ! D o s z e r e g ó w P o ls k i e j O r g a n i z a c j i W o j s k o w e j ”1 8 . N a r a z i e w Z a m o ś c i u j u ż 1 7 p a ź d z i e r n i k a p o w o ła n o p o l s k ą S t r a ż O b y w a ­ t e l s k ą p o d k o m e n d ą p p o r . p i e c h o t y S t e f a n a P o m a r a ń s k i e g o , k t ó r y z a ż ą d a ł o d a u s t r i a c k i e g o d o w ó d c y 3 0 P u ł k u P ie c h o t y , p p ł k . F i s c h e r a w y d a n i a b r o n i i z a k a z u r e k w i z y c j i w p o w i e c i e . W Ł a b u n i a c h c z y m p r ę d z e j d o b r o w o ln i e o p o d a t k o w a n o s i ę n a p o t r z e b y S t r a ż y O b y w a t e l s k i e j . K o m ó r k i S t r a ż y O b y ­ w a t e l s k i e j z a c z ę ł y p o w s t a w a ć n i e m a l w e w s z y s t k i c h w i ę k s z y c h m i e j s c o w o ­ ś c i a c h Z a m o j s z c z y z n y , m . i n . w S t a r y m Z a m o ś c iu , S u c h o w o l i , Z w ie r z y ń c u , N i e l i s z u , W y s o k i e m , M o k r e m . P p o r . P o m a r a ń s k i 2 1 p a ź d z i e r n i k a z a r z ą d z i ł m o b il iz a c j ę z d o l n y c h d o n o s z e n i a b r o n i. G d y p p łk . F i s c h e r n i e c h c i a ł p r z e k a ­ z a ć w ł a d z y w Z a m o ś c iu , p e o w i a c y r o z b r o i li ż o ł n i e r z y 3 0 P u ł k u P i e c h o t y ( w r o z b r a j a n iu u c z e s t n i c z y ł w s p o m n i a n y W a l e n t y W a ś k o z S i t a ń c a z b r a t e m Z y g m u n t e m ) . J e d n a k ż e U k r a i ń c y w c h o d z ą c y w s k ł ą d 3 0 P u ł k u P i e c h o t y s t a ­ w i a l i o p ó r . P o n e g o c j a c j a c h p o z w o l o n o i m z b r o n i ą o d e j ś ć w k i e r u n k u L w o ­ w a 1 9 . B y ł a t o d u ż a g r u p a , l i c z ą c a m .i n . 5 0 k a w a l e r z y s t ó w n a k o n i a c h . P r z e ­ m a s z e r o w a l i p r z e z Ł a b u n i e , a l e p o d K o m a r o w e m , d z i ę k i o d w a d z e i r o z w a d z e o d d z i a ł u P O W z p o w i a t u t o m a s z o w s k i e g o , b e z s p r z e c i w u o d d a li u z b r o j e n i e 1 k o n i e . P o n i e w a ż S t a n i s ł a w P a c z o s n a p r z e ł o m i e p a ź d z i e r n i k a i l i s t o p a d a p r z e b y w a ł w L u b l i n i e , a j e g o z a s t ę p c a F r a n c i s z e k J a s i ń s k i w W a r s z a w i e , p o s t e r u n e k a u s t r i a c k i w Ł a b u n i a c h , l i c z ą c y 7 ż a n d a r m ó w , z o s t a ł r o z b r o j o n y p r z e z m i e j s c o w ą k o m ó r k ę P O W p o d d o w ó d z t w e m J a n a F r a n c z a k a , p ó ź n i e j ­ s z e g o b u r m i s t r z a S z c z e b r z e s z y n a . T y m c z a s o w o w ł a d z ę p r z e j ę l i n o w i p o l s c y p o l ic j a n c i p o d k o m e n d ą n i e j a k i e g o P i e t r z y k a . C z e r w o n i a g i t a t o r z y p r ó b o w a li n a k ł o n i ć s ł u ż b ę f o l w a r c z n ą d o p a r c e la c j i m a j ą t k u h r a b i e g o S z e p t y c k i e g o , a l e „ r e w o lu c j a ” r o z e s z ł a s i ę p o k o ś c i a c h 2 0 . P o l s k a O r g a n i z a c j a W o j s k o w a z o s t a ł a r o z w i ą z a n a n a Z a m o j s z c z y ź n i e 2 l i s t o p a d a 1 9 1 8 r. N a s t ą p i ł o c h o t n i c z y w e r b u n e k d o r e g u l a r n e g o w o j s k a p o l s k i e g o . W Z a m o ś c i u z a c z ą ł s i ę t w o r z y ć 3 5 P u ł k P ie c h o t y , a n i e z a l e ż n i e o d n i e g o 7 P u ł k U ł a n ó w L u b e l s k i c h , k t ó r e g o p o s z c z e g ó l n e s z w a d r o n y f o r m o w a ł y s i ę w Z a m o ś c iu , L u b l i n i e , K r a ś n i k u i T o m a s z o w i e . R o d z i n y J a s i ń s k i c h i P a - c z o s ó w , j a k r ó w n i e ż i c h w i e l u p r z y j a c i ó ł , n i e t y l k o c z ł o n k o w i e P O W , n i e z a ­ w io d ły . M o j a M a t k a i s i o s t r a O j c a , M a r i a J a s i ń s k a , z g ł o s i ł y s i ę d o S z p i t a l a W o j s k o w e g o w Z a m o ś c iu . M a r ię J a s i ń s k ą w i d z i m y p ó ź n ie j n a p o c i ą g u p a n c e r ­ n y m „ M ś c ic ie l ” , o p e r u j ą c y m w c z a s i e b i t w y w a r s z a w s k i e j ( s i e r p i e ń 1 9 2 0 ) w o k o l i c a c h M i ń s k a M a z o w i e c k i e g o . J e j b r a t A n t o n i J a s i ń s k i , k t ó r y w 1 9 1 8 r. w r ó c i ł z n i e w o l i a u s t r i a c k i e j , u c z e s t n i c z y ł p r z y n a j m n i e j w t r z e c h b i t w a c h z b o l s z e w i k a m i . P p o r . S t e f a n P a c z o s , k t ó r y z g i n ą ł b o h a t e r s k ą ś m i e r c i ą p o d 18 Ibidem, nr 18.

19 P. Stawecki, Pomarański Stefan. W: Polski słownik biograficzny, t. 27, 1983, s. 375-377; Kronika Powiatu Zamojskiego, 1918, nr 19.

L w o w e m w k r w a w y m b o j u z k o z a k a m i B u d i o n n e g o , z o s t a ł p o ś m i e r t n i e o d ­ z n a c z o n y k r z y ż e m V i r t u t i M i l i t a r i . J e g o b r a t S t e f a n , u c z e ń S z k o ł y L u b e l ­ s k i e j , w a l c z y ł k r ó t k o n a P o d l a s i u w s i e r p n i u 1 9 2 0 r. E p o p e i w o j e n n e j m e g o O j c a w l a t a c h 1 9 1 9 - 1 9 2 0 p o ś w i ę c i ł e m w k s i ą ż c e „ r o d z in n e j ” o b s z e r n y r o z d z ia ł. T y lk o r a z w c i ą g u d w ó c h l a t , g d y p r z e m i e r z a ł s z l a k i n a p ó ł n o c n e j B i a ł o r u s i , s k o r z y s t a ł z k r ó t k i e g o u r lo p u . O t r z y m a ł K r z y ż W a le c z n y c h , p o z a t y m d o w ó d z t w o d y w i z j i ( g e n . R o j a ) z ło ż y ł o w n i o s e k o o d ­ z n a c z e n i e g o k r z y ż e m V i r t u t i M i l i t a r i , n i e s t e t y n i e o t r z y m a ł g o , p o n i e w a ż z a b r a k ło n a p u ł k d o s t a t e c z n e g o l i m i t u 2 1 . G d y m o j a k s i ą ż k a r o z e s z ł a s i ę n a Z a m o j s z c z y ź n i e , o t r z y m a ł e m o d m i ł o ś n i c z k i Z w ie r z y ń c a , p . H a l i n y M a t ł a w - s k i e j , w y c i n k i w s p o m n i e ń o w o j n ie p o l s k o - b o l s z e w i c k i e j I g n a c e g o K u r z ę p y . B y ł o n d ł u g o l e t n i m o r g a n i s t ą w Z w ie r z y ń c u , p r z y j a ź n i ł s i ę z m o i m O j c e m , r a z e m z n i m o d s a m e g o p o c z ą t k u w a l c z y ł w t y m s a m y m p l u t o n i e , r a m i ę w r a m i ę , p r z e z c a ł e d w a l a t a . S ą d z ę , ż e K u r z ę p a p r o w a d z ił d z ie n n ik , p o n i e ­ w a ż j e g o r e la c j e s ą b a r d z o d o k ł a d n e i n a o g ó ł z g o d n e z i n n y m i ź r ó d ła m i. P a m i ę t a m p a n a K u r z ę p ę , c z a s e m o d w i e d z a ł O jc a w L u b li n ie p o 1 9 4 4 r. O b e c ­ n i e o d w o ła m s i ę j e d y n i e d o j e g o o p i s u s p o t k a n i a z P i ł s u d s k i m w c z a s i e W ig i li i 1 9 1 8 r. w W a r s z a w i e , o p i s u , k t ó r e g o n i e z n a ł e m w c z a s i e z b i e r a n i a m a t e r i a ł ó w d o k s i ą ż k i . 7 P u ł k U ł a n ó w L u b e l s k i c h s t a c j o n o w a ł w k o s z a r a c h ł a z i e n k o w ­ s k i c h , d o w ó d c ą b y ł m j r J a n u s z G ł u c h o w s k i . P i s z e K u r z ę p a : „ W ię k s z o ś ć n a s z y c h ż o ł n i e r z y b y ł a u m u z y k a l n i o n a , z w ł a s z c z a w n a s z y m 4 - t y m p l u t o n i e . F r a n i o J a s i ń s k i s k o ń c z y ł K o n s e r w a t o r i u m w W a r s z a w i e [ w r z e c z y w i s t o ś c i j e s z c z e s t u d i o w a ł ] , j a b y ł e m u c z n i e m S z k o ł y M u z y c z n e j [ w L u b l i n i e ] , T a d z io G r u s z c z y ń s k i [z Ł a b u ń ] m i a ł p i ę k n y g ł o s i u c h o m u z y ­ k a l n e , S a n d e c k i g r a ł n a t r ą b c e i m i a ł w y s o k i t e n o r , S t a c h u l a i H o ł o w i ń s k i m i e l i w s p a n i a ł e b a s y i s a m o r z u t n i e z a c z ę l i ś m y ś p i e w a ć p i o s e n k i w o j s k o w e i r e w o l u c y j n e . P o t e m d o w ó d c a z a p r o p o n o w a ł J a s i ń s k i e m u , b y z o r g a n i z o w a ł c h ó r , p r z e z t r z y d n i w t y g o d n i u ć w i c z y l i ś m y p i e ś n i . I t a k p o w s t a ł c h ó r w o j ­ s k o w y , z n a n y i s ł y n n y n i e t y l k o w n a s z e j b r y g a d z i e . P r z e d ś w i ę t a m i B o ż e g o N a r o d z e n i a w 1 9 1 8 r o k u r o z e s z ł a s i ę w i e ś ć , ż e n a W i g i l i ę o d w i e d z i n a s z p u ł k P i ł s u d s k i . Z a s z c z y t t o d l a n a s w i e l k i i r a d o ś ć b e z m ia r y . T e n W ó d z , z w a n y p r z e z n a s D z i a d k i e m , b ę d z i e s i ę z n a m i d z i e l i ł o p ł a t k i e m ! Z a p a ł b y ł o g r o m n y , w s z y s t k o c z y ś c i l i ś m y i s p r z ą t a l i ś m y , a c h ó r z a p a m i ę t a l e ć w i c z y ł k o l ę d y i i n n e p i e ś n i . P r z y w i e z i o n o c h o i n k ę , u d e k o r o w a n o d w i e p r z y l e g ł e d o s i e b i e n a j w i ę k ­ s z e s a l e i n i e c i e r p l i w i e o c z e k i w a l i ś m y ś w i ą t . W W i g i l i ę o w y z n a c z o n e j g o d z i ­ n i e u s t a w i l i ś m y s i ę d w o m a s z e r e g a m i w z d ł u ż p r z e j ś c i a . O f ic e r d y ż u r n y o c z e ­ k i w a ł g o ś c i n a p r o g u n a s z y c h k o s z a r i c o r a z t o w p a d a ł d o n a s s p r a w d z i ć , c z y w s z y s t k o w p o r z ą d k u . P o k r ó t k i e j c h w i l i u s ł y s z e l i ś m y b r z ę k o s t r ó g i t u p o t w k o r y t a r z u , a o f i c e r d y ż u r n y z a w o ł a ł : » b a c z n o ś ć « . W y p r o s t o w a n i j a k s t r u n a s k i e r o w a l i ś m y w z r o k w s t r o n ę d r z w i i n a c h w i l ę w s t r z y m a l i ś m y o d d e c h . P i e r w s z y w s z e d ł d o w ó d c a p u ł k u m a j o r J a n u s z G ł u c h o w s k i , b y s t r y m s p o j r z e ­ n i e m o g a r n ą ł n a s i w i d a ć , ż e b y ł z a d o w o lo n y , b o t w a r z s i ę r o z j a ś n i ł a i o d w r ó ­

Młodzież podzamojska w 1918 roku. 3 1 5

cił się w s tr o n ę , z k tó re j w y ło n iła się p o s ta ć , t a k d o b rz e n a m z n a n a z p o r t r e ­ tów . D o w ó d c a p u łk u złożył r a p o r t, P iłs u d s k i p o d z ię k o w a ł i za w o ła ł: »czołem u ła n i« , a m y g rz m o tn ę liś m y z c a ły c h sił: »czołem P a n ie K o m e n d a n c ie « , co w y szło j a k s a lw a a r m a t n i a . P o te m K o m e n d a n t p rz e s z e d ł w z d łu ż sz e re g ó w i z a tr z y m a ł się n a h o n o ro w y m m ie jsc u . C h ó r z a ś p ie w a ł » Je szcze P o ls k a n ie z g in ęła« , a p o te m » P ie rw s z ą B ry g ad ę« . P iłs u d s k i w y s łu c h a ł ś p ie w u sto ją c , a p o te m p rz e m ó w ił do n a s k ilk a słów, k tó r e z a w ie r a ły w s z y stk o : m iło ść i p o św ię c e n ie się d la O jczyzny, g otow ość n ie s ie n ia w s z e lk ic h o fia r i tr u d ó w d la N iej, z u t r a t ą ż y c ia w łą c z n ie . W te d y b y ła u n a s j e d n a m y śl, j e d n a w o la i b iło je d n o se rc e . P o p r z e m ó w ie n iu P iłs u d s k i p o d z ie lił się o p ła tk ie m z d o ­ w ó d c ą p u łk u i d o w ó d cam i sz w a d ro n ó w , po czy m p o d sz e d ł do n a jm n ie j p o k a ź ­ n eg o u ła n a , słu ż ą c e g o w ta b o r a c h , o n a z w is k u B o ro w iec i z n im p o d z ie lił się o p ła tk ie m . B o ro w iec w z ru s z o n y n ie s p o d z ie w a n y m w y ró ż n ie n ie m zro b ił ru c h , ja k b y c h c ia ł p o c a ło w a ć P iłs u d s k ie g o w r ę k ę , a le t e n w z ią ł go w r a m io n a i u c a ło w a ł. E n tu z ja z m o g a r n ą ł w s z y s tk ic h , k rz y c z e liśm y : » N iech żyje n a s z W ódz, n ie c h żyje n a s z D z ia d e k « itp . G d y u c isz y ło się, P iłs u d s k i zw ró cił się do w s z y s tk ic h ż o łn ie rz y m n ie j w ięcej ty m i sło w a m i: »W oso b ie te g o u ł a n a w id zę W as w s z y s tk ic h i w s z y s tk ic h p rz y c is k a m do s e rc a . D z ie lę się z W a m i ty m , co n a jw a ż n ie js z e - o p ła tk ie m , k tó r y j e s t sy m b o le m m iło śc i i b r a te r s tw a « . P o te m o ficero w ie i d e le g a c i z k a ż d e g o s z w a d r o n u c z ę s to w a li się la m p k a m i w in a , c h ó r z a ś z a ś p ie w a ł k ilk a k o lę d i p ie ś n i p a trio ty c z n y c h . W te d y P iłs u d s k i p o d ­ sz e d ł do F r a n i a J a s iń s k ie g o , p o d z ię k o w a ł m u z a p ię k n y śp ie w i w y sz e d ł o d p ro w a d z o n y p rz e z oficerów . P o ic h p o w ro cie z a s ie d liś m y do w ieczerzy. B o ­ h a t e r e m d n ia b y ł B o ro w iec, w szy scy s k ła d a li m u ż y c z e n ia i g r a tu la c je ”22.

* * *

W ra c a m je s z c z e do Ł a b u ń , do o k r e s u c h a r a k te ry z u ją c e g o się w zm o ż o n y m ży c iem sp o łe c z n y m , o b y w a te ls k im i p a trio ty c z n o -re lig ijn y m .

W p a p ie r a c h r o d z in n y c h z a c h o w a ły się d w a rę k o p is y m ojej M a tk i. S ą to r e f e r a t y p rz y g o to w a n e d la m ie jsc o w y c h o rg a n iz a c ji. P ie r w s z y z n ic h p t. O o b o w ią z k u i p e łn ie n iu je g o w y g ło siła M a tk a p r z y p u s z c z a ln ie w 1917 r. d la cz ło n k ó w Z w ią z k u M łodzieży. W id ać, że g łęb o k o go p r z e m y ś la ła , c a łk ie m m o ż liw e, iż p r z y s z e d ł je j z p o m o cą , je ś li ch o d zi o część te o lo g ic z n ą , m ie jsc o w y p ro b o szcz W a le n ty G o liń sk i, s k ą d in ą d p re z e s ła b u ń s k ie g o k o ła P o lsk ie j M a ­ c ie rz y S z k o ln e j. D a ls z e p a r t i e r e f e r a t u m a j ą c h a r a k t e r - m o ż n a b y rz e c - re k o le k c ji, bo m ó w ią o o b o w ią z k u ż y c ia zg o d n eg o z p r z y k a z a n ia m i b o ży m i, p rz y czym A u to r k a , a b y je j n a p o m n ie n ia n ie z a w is ły w p ró ż n i, c y tu je n ie d o ­ b r e p r z y k ła d y z c o d z ie n n e g o ży cia. D o p iero n a ty m tle m ó w i o p o w in n o śc i b y c ia w z o ro w y m P o la k ie m . Sw oje n a u k i w p r o s t w b ija w głow y s łu c h a c z y i to k ilk a k r o tn ie . C z a s e m w p a d a w d a le k o id ą c y r a d y k a liz m , g d y s tw ie r d z a , że

22 I. Kurzępa, Pierwsi żołnierze Niepodległej Polski, Gazeta Zamojska, 1990, nr 32; H. Matławska, Wigilia z Wodzem, Gazeta Zamojska, 1999, nr 51.

o b y w a t e l a p o s t ę p u j ą c e g o n i e g o d n i e „ m o ż e s i ę O j c z y z n a w y p r z e ć ”, n a p r z y ­ k ł a d g d y P o l a k P o l a k a z a d e n u n c j u j e o k u p a n t o w i : „ L e c z c h y b a n a j g o r s z y m z t y c h w s z y s t k i c h [ o s o b n ik ó w ] , o k t ó r y c h m ó w i ł a m , t o j e s t t a k i , c o t o p ó j d z i e z j ę z y k i e m i p o w i e d o w r o g a n a s z e j O j c z y z n y g o s p o d a r u j ą c e g o w n a s z y m k r a j u j a k w e w ł a s n y m , w y c i s k a j ą c e g o z n a s k a ż d ą ż y ł ę , a lb o , ż e t e n t o a t o n a W a s p o w i e d z i a ł ” [ d o n ió s ł ] . P r o b le m d o t y c z y ł w i e l k i e j b o l ą c z k i m i e j s c o w y c h r o l n i k ó w z p o w o d u b e z w z g l ę d n e g o w y b i e r a n i a p r z e z A u s t r i a k ó w k o n t y n g e n ­ t ó w c e l e m a p r o w i z a c j i i c h a r m i i. M y ś l e n i e , ż e P o l s k a j e s t t a k a , j a k i m i s ą P o l a c y w c o d z i e n n y m ż y c i u i n i e t y l k o , b y ło w ó w c z a s p o w s z e c h n e . O t o n a d a l e k i e j p ó łn o c y , w a r m i ń s k i c h ło p F r a n c i s z e k K w a s , n i e m a l w i d e n t y c z n y s p o s ó b p i s a ł : ”[... ] i s ą d z ę z t e g o , ż e g d z i e k o l w i e k P o l a k a l o s p o s t a w i , p o w i ­ n i e n o n b y ć i ż y ć j a k n i e s k a z i t e l n y c z ł o w i e k [ p o d k r e ś l. J . J . ] , g d y ż R z e c z p o s p o l i t a P o l s k a j e s t w i e l k a R z e c z , l e c z s k ł a d a s i ę n i e t y l k o z z i e m i , l e c z i z l u d z i , o b y w a t e l i , a ż e P o l s k a m u s i b y ć p r a w o r z ą d n y m p a ń s t w e m , t a k p o w i n i e n i k a ż d y P o l a k b y ć p r a w o r z ą d n y , g d y ż g d z i e k o l w i e k P o l a k j e s t , p r z e d s t a w i a o n P o l s k ę ” [ p o d k r e ś l. J . J . ] 2 3 . R ó w n i e ż M a t k a s t a w i a ł a w y s o k ą p o p r z e c z k ę P o l a k o w i . B y ć n i m w ó w c z a s , w d o b ie n i e d o l i , to n i e t y l k o w a l c z y ć , l u b w i n n y s p o s ó b d o m a g a ć s i ę n i e p o d l e g ł o ś c i O j c z y z n y , a l e t a k ż e w y k a z y w a ć c a ł ą s w o j ą p o s t a w ą w ż y c i u c o d z i e n n y m i w w a ż n y c h c h w i ­ l a c h n a r o d o w y c h ; d a l e j , w o b e c B o g a i k a ż d e g o c z ł o w i e k a , u d o w a d n i a ć w y s o ­ k i m e t o s e m , ż e j e s t s i ę g o d n y m t e g o m i a n a . M a t k a n i e c h o d z i ł a d o s z k o ły , u c z y ł j ą o j c ie c . W b r e w ó w s z e s n e j o p i n i i , n i e u t o ż s a m i a ł a P o l a k a z k a t o l i k i e m , n i e w ą t p l i w i e d l a t e g o , iż s t o s u n k o w o d o b r z e z n a ł a h i s t o r i ę P o l s k i , m .i n . d z ie j e Ś l ą s k a C i e s z y ń s k i e g o . B y ć m o ż e o b e c n ie r e f l e k s j e H e l e n y P a c z o s ó w n y w y d a d z ą s ię z b y t n a i w n e c z y „ b o g o o j c z y ź n ia n e ” - j a k to s ię d z is ia j c z ę s t o ir o n iz u j e - lu b n a d m ie r n ie w y i d e a li z o w a n e , k ł a d ą c e n a c is k , z g o d n ie z t y t u ł e m r e f e r a t u , n a s a m e o b o w ią z k i. P a m i ę t a j m y j e d n a k , ż e b y ł to ó w c z e s n y s p o s ó b m y ś l e n i e w i ę k s z o ś c i ś w i a d o m y c h P o la k ó w . O s t a t e c z n ie to o n i w y w a lc z y li n i e p o d le g ło ś ć P o ls k i i j ą o b r o n ili. D r u g i r e f e r a t , b e z t y t u ł u , n a p i s a ł a M a t k a , p r z y p u s z c z a m , w p o ł o w i e p a ź ­ d z i e r n i k a 1 9 1 8 r., g d y p a ń s t w a c e n t r a l n e w o j n ę j u ż p r z e g r a ły , g d y w y ł a n i a ł a s i ę P o l s k a . W y s t ą p i e n i e A u t o r k i b y ł o k r ó t k i e , m a m w r a ż e n i e , ż e p i s a n e w p o ś p i e c h u , b o w ł a ś n i e z a m o j s k i e d o w ó d z t w o P o l s k i e j O r g a n i z a c j i W o j s k o ­ w e j w z y w a ł o d o b r o n i. O i l e w p o p r z e d n i m r e f e r a c i e M a t k a u p o m i n a ł a s i ę o o ś w i a t ę , r e a l i z u j ą c w t e n s p o s ó b h a s ł a p r a c y o r g a n i c z n e j , t o w z m i e n i o n e j s y t u a c j i p o l i t y c z n e j p r z y p o m n i a ł a t r a d y c j ę c z y n u z b r o j n e g o ( „ c z a s y w o j e n o w o l n o ś ć , p o w s t a ń c o k i l k a n a ś c i e l a t ”). O t a c z a ł a w i e l k i m k u l t e m p o w s t a n i e s t y c z n i o w e , m . i n . z u w a g i n a p a m i ę ć d z i a d k a . T o t e ż g d y S t a n i s ł a w S t o m m a w s t u l e t n i ą r o c z n i c ę p o w s t a n i a n a ł a m a c h „ T y g o d n ik a P o w s z e c h n e g o ” o s t r o o c e n i ł p o l i t y c z n y w y m i a r r o k u 1 8 6 3 , M a t k a b y ł a o b u r z o n a a j e d n o c z e ś n i e p o c z u ł a s i ę p r z e z „ T y g o d n ik P o w s z e c h n y ” n i e m a l z d r a d z o n a . N i e o z n a c z a t o , ż e p r z e s t a ł a g o c z y t a ć .

Młodzież podzamojska w 1918 roku. 3 1 7

J a k w y n ik a z d ru g ie g o r e f e r a tu , ł a b u ń s k a d z ia ła c z k a c ie s z y ła się, że i Ś lą s k po 600 l a t a c h w ró ci do P o lsk i. O W a rm ii i M a z u r a c h je s i e n i ą 1918 r. p is a n o je s z c z e n ie w ie le . W ro d z in ie m ojej z a in te r e s o w a n o się n im i żyw iej d o p ie ro po u k a z a n i u się k s ią ż k i W a ń k o w ic z a N a tro p a c h S m ę tk a . D zieło to, p a m ię ta m , le ż a ło n a b i u r k u m eg o O jca.

ANEKS

1.

O o b o w ią z k u i p e łn ie n iu je g o [1917]

C e le m k a ż d e g o c z ło w ie k a j e s t zdobycie szc z ę śc ia. N ie k a ż d y w p ra w d z ie je d n a k o w o to szczęście p o jm u je i n ie k a ż d y je d n e g o i te g o s a m e g o p ra g n ie , a le k a ż d y z d a je so b ie z te g o s p ra w ę , że je ż e li n ie m a te g o , czego b y ch c ia ł, j e s t m u w te d y s m u tn o ; c ie rp i w te d y te n , że n ie j e s t szczęśliw y. I w te d y s t a r a m y się t a k ro b ić, a b y to zdobyć, czego n a m b r a k , sło w e m , d ą ż y m y do szcz ęścia.

L ecz sp o m ię d z y ró ż n y c h ro d z a jó w sz c z ę śc ia, to n a jw ię k s z y m j e s t sz c z ę ­ ście p o s ia d a n ia B o g a ju ż n a z ie m i, tz n . że z B o g iem m óc obcow ać, czyli ro z m a w ia ć z N im , z z a u f a n ie m ta k im , j a k się m a do ja k ie jś b lis k ie j osoby. N a tu r a l n i e ro z m o w ę t a k ą p ro w a d z i n a s z a d u s z a . D a le j, p o s ia d a ć B o g a, tz n . w id z ie ć w k a ż d e j rz e c z y d z ia ła ln o ś ć b o s k ą , ro z u m ie ć n a co P a n B ó g k a ż d ą rz e c z p rz e z n a c z y ł, itd . A le ta k ie sz częście p o s ia d a n ia B o g a m a ło k to z n a s m a . A ż eb y ta k ie szczę ście zdobyć, tr z e b a się u d o s k o n a lić ; tr z e b a , a b y B o g a p o sią ść , tr z e b a s ta ć M u się p o d o b n y m w m y ś l teg o , o czy m w k a te c h iz m ie się uczy, że „ k a ż d y czło w iek j e s t stw o rz o n y n a o b ra z i p o d o b ie ń stw o b o ż e ”. A w ięc d ą ż m y do teg o . P o z n a jm y n a jp ie r w sw oje o b o w ią z k i, bo n ie s ta n ie m y się „ p o d o b n y m i B o g u ” i te g o sz c z ę śc ia n a jle p s z e g o n ie zd o b ęd ziem y , je ż e li obo­ w ią z k ó w w y p e łn ia ć n ie b ę d ziem y . A le c z ęsto n ie je d e n , choć c h c ia łb y w y p e ł­ n ia ć o b o w ią z k i d o b rz e , je d n a k n ie w y p e łn ia , bo d o b rz e n ie w ie ja k , bo ty c h o b o w iązk ó w n ie z n a .

J a w k r ó tk ic h sło w a c h c h c ia ła b y m o ty c h o b o w ią z k a c h o p o w ied zieć. Co to j e s t o b o w iąz ek ? N im o d p o w ie m n a to , z ro b ię p r z e d ty m j e d n ą u w a g ę : k a ż d y m y ś lą c y c z ło w iek za u w a ż y , że k a ż d a rz e c z j e s t w ja k im ś c e lu z ro b io n a , w s k u ­ t e k p o trz e b y , iż k a ż d y j a k i ś w y p a d e k w y d a rz y ł się w s k u te k p rzy czy n y , że k to ś z o s ta ł u k a r a n y , bo źle u c z y n ił, alb o z o s ta ł p o ch w alo n y , czy n a g ro d z o n y , bo sw o im p o s tę p k ie m n a to z a słu ż y ł. T a k i ju ż p o rz ą d e k w św iecie, że k a ż d a

r z e c z m a s w ó j u ż y t e k , k a ż d y w y p a d e k m a s w o j ą p r z y c z y n ę , k a ż d y z ł y c z y n m a s w ą k a r ę , a k a ż d y d o b r y n a g r o d ę . A w i ę c , ż e b y ś m y o t r z y m a l i s z c z ę ś c i e , m u s i m y n a t o z a s ł u ż y ć , m u s i m y w y p e ł n i a ć o b o w i ą z k i . O b o w i ą z e k w i ę c j e s t t o p r a w o s p r a w i e d l i w o ś c i , j e s t t o n a k a z b o ż y , a b y ś m y o d d a l i c o b o s k i e B o g u , c o l u d z k i e l u d z i o m , j e s t t o k o n i e c z n o ś ć m o r a l n a , p r z y m u s m o r a ln y , k t ó r y n a m p r a w o n a k ł a d a . J e s t t o k o n i e c z n o ś ć c z y n i e n i a d o b r a a u n i k a n i e z ła . O b o w i ą z e k j e s t t o t e n t r u d , p r a c a , a s t r ó ż e m j e g o j e s t s u m i e n i e . O b o w i ą ­ z e k d z i e l i m y n a t r z y r o d z a j e g ł ó w n e : o b o w i ą z e k w z g l ę d e m B o g a , w z g l ę d e m O j c z y z n y i b l i ź n i c h , c h o ć b y ś m y j e d n e g o n i e s p e ł n i l i , n a p r z y k ł a d o b o w i ą ­ z k u w z g l ę d e m O j c z y z n y , a l b o w z g l ę d e m b l i ź n i c h , t o j u ż p r z e t o n i e w y p e ł n i ­ l i b y ś m y n a k a z u b o ż e g o , a w i ę c w z g l ę d e m B o g a b y ł b y n i e s p e ł n i o n y o b o ­ w i ą z e k . T a k , a l e j e s t s p e c j a ln y , o d d z i e l n y j e s z c z e o b o w i ą z e k w z g l ę d e m B o g a . O t ó ż t a k i: w i e r z y ć s i l n i e , n i e w d a w a ć s i ę w z n a j o m o ś c i i r o z m o w y z t y m i , k t ó r z y m o g l i b y t ę w i a r ę n a s z ą z m n i e j s z y ć , a l b o c a ł k i e m z n i s z c z y ć . K o n i e c z n i e w ś w i ę t a i n i e d z i e l e b y ć n a M s z y ś w ., a lb o n a S u m ie ; o i l e m o ż l i w e s t a r a ć s i ę E w a n g e l i ę u s ł y s z e ć . C o d z i e ń r a n o i w i e c z ó r p o m o d l ić s i ę b a r d z o u w a ż n i e ; j e ż e l i n i e m a k t o ś c z a s u , a lb o n i e m o ż e u w a ż n i e i d ł u g o s i ę m o d li ć , n i e c h m o d l i s i ę k r ó t k o . G d y p r z y n a s k t o ś p o w i e p r z e c i w k o B o g u , p r z e c i w k o w i e r z e , m a m y o b o w i ą z e k - j e ż e l i t y l k o t o j e s t m o ż l i w e , j e ż e l i m a m y p r a w o - z a p r z e ­ c z y ć i n i e p o z w o l ić d ł u ż e j m ó w ić . I w o g ó le s t a r a ć s i ę j a k n a j w ię c e j p o k o c h a ć B o g a i z a u f a ć M u . Ś c i ś l e , j a k m ó w i ł a m j u ż , z t y m i o b o w i ą z k a m i s ą o b o w i ą z k i w z g l ę d e m O j c z y z n y i b l i ź n i c h . J a k i e ż t o o b o w i ą z k i c i ą ż ą n a n a s w z g l ę d e m O j c z y z n y , te j n a s z e j b i e d n e j , n ę k a n e j , t y l e r a z y k r w i ą n a s z y c h o j c ó w z l a n e j , t y l e r a z y n o g a m i w r o g a d e p t a n e j , s m u t n e j , a p r z e c i e ż t a k ś li c z n e j . B o c z y ż n i e p i ę k n a j e s t , z i e l e n i ą s w y c h ł ą k , p ó l i l a s ó w n a w i o s n ę , z ł o t e m i s r e b r e m z b ó ż l a t e m a r ó ż n y m i b a r w a m i z p r z e w a g ą ż ó ł t e g o l a s ó w i s a d ó w j e s i e n i ą , t o z n o w u w y g l ą d a j ą c a n i b y p u s t y n i a b e z b r z e ż n a , g d y ś n i e g j ą p o k r y w a w z i m i e . C z y ż n i e u d e r z a w n a s m o c n ie j s e r c e w t e d y , g d y w p a t r z y m y s i ę w p i ę k n o ś ć te j n a s z e j z i e m i c y i m y ś l i m y , ż e t a p i ę k n a z i e m i a , t o n a s z a w ł a s n a , r o d z o n a , a d a l e j , g d y p o m y ś l im y , c z y t a n a s z a r o d z o n a j e s t s z c z ę ś l i w a , g d y d o t y c h p i ę k n o ś c i , d o t y c h g a j ó w b r z o z o w y c h , d o t y c h b o r ó w s o s n o w y c h , s z u m i ą c y c h t a k d ź w i ę c z n i e , d o t y c h p ó l k o ł y s z ą c y c h s i ę j a k f a l e w o d y , n i k t n i e m a p r a w a , c z y ż z b ó l u n i e ś c i ś n i e s i ę s e r c e w t e d y ? B o p r z e c i e ż o d p o w ie m y : n i e s t e t y , n i e m y t u p a n a m i . O t ó ż w z g l ę d e m O j c z y z n y m a m y t a k i e o b o w i ą z k i - c i e s z y ć s i ę j e j k r a s ą , j e j w e s e l e m , a s m u c i ć s i ę j e j n i e d o l ą . L e c z t y l k o s m u c i ć s i ę , g d y w i d z i m y je j n i e d o l ę , t o m a ło , t r z e b a s t a r a ć s i ę t e j n i e d o l i u l ż y ć . A w i ę c m y m ł o d z i e ż , m y Z w ią z e k , b ę d z i e m y s i ę s t a r a ć , a b y t e j n i e d o l i u l ż y ć , p r a w d a ? A l e j a k u lż y ć ? O t o , g d y b ę d z i e m y d o b r y m i, m ą d r y m i i z h o n o r e m . Z c h w i l ą , g d y d o c h o d z im y d o r o z u m u , m a m y p o l a t 1 8 - 2 0 i w t e d y p o w i n n i ś m y s i ę j u ż c z u ć o b y w a t e l a m i p o ls k ie j z ie m i . A l e c ó ż t o z a o b y w a t e l, c z y o n u j m u j e c ie r p i e ń O j c z y ź n ie , j e ż e l i s p ę d z a w i e c z o r y w k a r c z m i e , b y w a c z ę s t o n i e t r z e ź w y o d w ó d k i a lb o p i w a ,

Młodzież podzamojska w 1918 roku. 3 1 9 z a t r u w a j ą c w t e n s p o s ó b d u s z e , u m y s ł i c ia ł o , z a b ij a o n w s o b ie t a k i m p r z e s i a ­ d y w a n i e m w k a r c z m i e w s z e l k ą d o b r ą m y ś l , k a ż d ą a k c j ę , t a k i e g o o b y w a t e l a m o ż e s i ę O j c z y z n a z a p r z e ć . A t a k i m o b y w a t e l e m , k t ó r y c a ł e w i e c z o r y s p ę d z a p r z y k a r t a c h z p a p i e r o s e m w u s t a c h , a lb o p r z y p ł o c i e n a p u s t e j , a m o ż e n i e s k r o m n e j r o z m o w i e z p ł o c h ą d z i e w c z y n ą , c z y m o ż e c i e s z y ć s i ę M a t k a O j c z y z n a ? O , n i e b ę d z i e s i ę c i e s z y ł a . D o t a k i e g o t a k ż e t r u d n o s i ę je j b ę d z i e p r z y z n a ć . A lb o , g d y p ó j d z i e c h ł o p i e c i w y p a s i e w n o c y c u d z ą ł ą k ę , w e j d z i e d o c u d z e g o s a d u i j a b ł k a o b e r w ie i t d . C z y m o ż e t a k i c h ł o p i e c p o w i e d z i e ć , ż e o n t a k ż e j e s t o b y w a t e l e m k r a j u , o n t a k ż e c h c e u l ż y ć O j c z y ź n ie , oj t y l k o n i e t a k i m i c z y n a m i ! L e c z c h y b a n a j g o r s z y m z t y c h w s z y s t k i c h , o k t ó r y c h t u m ó w i ł a m , t o j e s t t a k i , c o t o p ó j d z i e z j ę z y k i e m i p o w i e d o w r o g a n a s z e j O j c z y z n y g o s p o d a r u j ą ­ c e g o w n a s z y m k r a j u j a k w e w ł a s n y m , w y c i s k a j ą c e g o z n a s k a ż d ą ż y łę , p ó j d z i e i p o w i e , ż e t e n t a m s c h o w a ł z b o ż e , k r o w ę , a l b o , ż e t e n t o a t o n a W a s p o w i e d z i a ł [ d o n ió s ł - J . J .] . W ie r z c i e m i , ż e k t o t a k i e r z e c z y u m i e r o b ić , t e g o n i e m o ż n a n a z w a ć n a w e t c z ł o w i e k i e m , n i e t y l k o o b y w a t e l e m k r a j u . T a k i n ę d z n i k w i e m , ż e s i ę m i ę d z y n a m i n i e z n a j d u j e , a l e m ó w i ę d l a t e g o , ż e b y W a m p o w i e d z i e ć , c o o t a k i m c z ł o w i e k u s ą d z ę . A d z i e w c z ę t a ? C z y b ę d z i e t a d o b r a o b y w a t e l k a , k t ó r a c a ł e w ie c z o r y , a c z ę s t o i c a ł e k a w a ł y d n i n a p u s t y c h r o z m o w a c h z k o l e ż a n k a m i , c z ę s t o n a p l o t k a c h i o b m a w i a n i u d r u g i c h s p ę d z a . A t a , c o t o c i ą g l e t y l k o m y ś l i o s t r o j a c h i t r w o n i c z a s n a t a k i e m y ś l i , a p i e n i ą d z e n a k u p n o t y c h s t r o j ó w , c z y m o ż e b y ć p o c i e c h ą M a t k i O j c z y z n y ? N i e . A t a c o m y ś l i , a b y s i ę w s z y s t k i m c h ło p c o m p o d o b a ć , c z y g o d n ą s z a c u n k u b ę d z i e k o b i e t ą ? A n a j g o r z e j z n ó w c h y b a w y p a d n i e n a m p o w i e d z i e ć o te j l e k k o m y ś l n e j i n i e s k r o m n e j d z i e w c z y n i e , c o t o n i e r a z d o p ó ł n o c y z c h ło p c a m i c z a s s p ę d z a . O t y m s a m a a ż s i ę w s t y d z ę m ó w ić , a l e m u s z ę , b o j e ż e l i b y c z a s e m m i ę d z y n a m i , a lb o m i ę d z y n a s z y m i z n a j o m y m i , k t ó r a w Z w i ą z k u s i ę t r a f i ł a , t a k ą t r z e b a u p o m n i e ć , a ż e b y s i ę p o p r a w i ła . A w i ę c n a j ś w i ę t s z y m n a s z y m o b o w i ą z k i e m j e s t w z g l ę d e m O j c z y z n y z t y c h w a d s i ę l e c z y ć i t o k o n i e c z n i e , k o n i e c z n i e . P o w i e d z i a ł n a s z w i e l k i p o e t a A d a m M ic k ie w i c z : „ O i l e p o w i ę k s z ą s i ę d u s z e w a s z e , o t y l e p o w i ę k s z ą s i ę g r a n i c e ”. A w i ę c n i e w o l n o c h o d z ić c h ło p c o m d o k a r c z m y i t r u ć d u s z ę i c ia ł o a l k o h o l e m i c z a s t a k d r o g i d l a n a s , d l a n a s z y c h m ł o d y c h l a t , d l a n a s z e j O j c z y z n y t r w o n i ć , n i e w o l n o c h ło p c o m h o n o r p l a m i ć p r z e z c z y n i e n i e k o m u ­ k o l w i e k s z k o d y a l b o m o ż e w z i ę c i e k o m u ś j a k i e j r z e c z y . N i e w o l n o c z a s u t r w o n i ć n a k a r t a c h , n a w a ł ę s a n i u s i ę w i e c z o r a m i . N i e w o l n o d z i e w c z y n i e P o lc e m y ś l e ć t y l k o o s t r o j a c h , o p o d o b a n i u s i ę , o p l o t k a c h , o o b m a w i a n i u , n i e w o l n o je j z a z d r o ś c i ć p o w o d z e n i a , u r o d y , c z y m a j ą t k u k o m u ś . A j u ż n a j w ię c e j z a b r a n i a s i ę d z i e w c z y n i e P o lc e , d z i e w c z y n i e n a l e ż ą c e j d o Z w i ą z k u n a s z e g o s p ę d z a n i a w i e c z o r ó w g d z i e ś t a m i n i e w i a d o m o j a k . T e g o w s z y s t k i e g o w y m a g a n a s z a O j c z y z n a , z n i ą r a z e m w y m a g a B ó g . Z t e g o w y n i k a , ż e o b o w i ą z e k w z g l ę d e m O j c z y z n y k a ż e n a m b y ć p o r z ą d ­ n y m i l u d ź m i , a l e t o n i e k o n i e c n a t y m . P o t r z e b a b y ć t a k ż e ś w i a t ł y m i , m ą d r y ­ m i. A ż e b y s t a ć s i ę t a k i m i , c o p o t r z e b a r o b ić ? P o t r z e b a p r z e d e w s z y s t k i m