R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H T o m V I I I - 1 9 9 8 C Y P R I A N S U C H O C K I L u b l i n M O Ż L I W O Ś C I I S K U T K I Z A W A R C I A M A Ł Ż E Ń S T W A M I M O I S T N I E N I A P R Z E S Z K Ó D W P R A W I E K A N O N I C Z N Y M I P O L S K I M
W z wi ą z k u z art. 10 ust. 1, n. 1 k o n k o r d a t u p o d p i s a n e g o 28 l ipca 1993 r. pr ze z Rząd R z e c z po s p o l i t e j Pol s ki ej , który p o s t a n a w i a : „ O d c hwi l i z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w o k a n o n i c z n e w y w i e r a t akie skut ki , j a k i e p o c i ą g a za s o b ą z a w a r c i e m a ł ż e ń s t w a z go d n i e z p r a w e m p o l s k i m , j e ż e l i m i ę d z y n u p t u r i e n t a m i nie istnieją p r z e sz ko d y w y n i k a j ą c e z p r a w a p o l s k i e g o ” , r o d z i się u k a p ł a n ó w i w s z ys t k i c h z a i n t e r e s o w a n y c h p o r a d n i c t w e m r o d z i n n y m pi l na p o t r z e b a z n a j o mości p r z e sz kó d z p ol s k i e g o K o d e k s u r o d z i n n e g o i o p i e k u ń c z e g o (k.r.o.). Tę pot r z e bę wi ed z y w zakr e s i e p rz e s z k ó d m a ł ż e ń s k i c h w o b u s y s t e m a c h p r a w a k a n o n i c z n e g o i p ol s k i e g o p o d k r e ś l a p o n a d t o ust. 2 t e g o ż a r ty k u ł u, który pos t a n a wi a : „ P r z y g o t o w a n i e do m a ł ż e ń s t w a k a n o n i c z n e g o o b e j m u j e p o u c z e n i e n u p t u r i e nt ó w o n i e r o z er w a l n o ś ci m a ł ż e ń s t w a k a n o n i c z n e g o o r az o p r z e p i s a c h p r a w a p ol s k i e go d o t y c z ą c y c h s k u t k ó w m a ł ż e ń s t w a ” . P o d o b n i e u r z ę d n i c y St a n u C y w i l n e g o , w o b ec k t ó r y c h d o k o n u j e się z a w a r c i e u m o w y m a ł ż e ń s k i e j w y ł ą c z n i e c ywi lne j , wi nni p o s i a da ć o d p o w i e d n i ą w i e d z ę w z a k r e s i e p r z e s z k ó d p r a w a k a n o ni c z n e g o . T y l k o z n a j o m o ś ć p r z e p i s ó w obu s y s t e m ó w p r a w n y c h pr z ed o b y d w i e strony, z a r ó w n o k o ś c i e l n ą j a k i ś w i e c k ą , b ę d ą c e ś w i a d k a m i zgo d y m a ł ż e ń s k i e j n u p t u r i e n t ó w , p o z w o l i u n i k n ą ć n i e p o r o z u m i e ń i z g r z y t ó w w s t o so wa ni u art. 10 k o n k o r d a t u 1.
Jeśli cho d z i o m o ż l i w oś c i z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a n a t e r e ni e p r a w a k o ś c i e l n e go z p r ze s z k o d a m i w z na c z e n i u K P K z 1983 r., to u s t a w o d a w c a z n a i s t os uj e
1 H. M i s /. I a i. P rzed m o w a [w : ] C. S u c h o c k i. P r ze sz k o d y m a łż e ń s k ie ir p ra w ie k a n o n ic zn y m i p o lsk im K o d eksie ro d zin n ym i o p iek u ń czy m . P o r a d n ic tw o ro d z in n e u> a sp e k cie w ym ogów K on ko rd a tu . Lublin 1997 (inps B ib lio tek a K U L ), s. 5.
s z e r eg d y s p e n s c h r o n i ą c y c h n u p t u r i e n t ó w p r z e d e w e n t u a l n y m u s i ł o w a n i e m z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a z p r z e s z k o d a m i ( w i a d o m o , że j e s t o n o n i e w a ż n e od p o c z ą t k u ) . Jeśli c h o d z i o u s t a w o d a w c ę ś w i e c k i e g o , za z e z w o l e n i e m sądu daje on m o ż l i w o ś c i z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a m i m o i st ni eni a p r z e s ł a n e k n e g a t y w n y c h . Z a w a r c i e m a ł ż e ń s t w a m i m o i st n i e j ą c y c h p r z e s z kó d w o b u s y s t e m a c h p r a w n y c h rodzi t eż o d m i e n n e skut ki z w ł a s z c z a w a s p e k c i e j e g o wa ż n o ś c i .
I. D Y S P E N S O W A N I E O D P R Z E S Z K Ó D W P R A W I E K A N O N I C Z N Y M W p r a w i e k a n o n i c z n y m p r z e w i d z i a n o m o ż l i w o ś ć d y s p e n s o w a n i a od p r z e s z k ó d m a ł ż e ń s k i c h . D y s p e n s a to r o z l u ź n i e n i e p r a w a c z ys to k oś c i e l n e g o w p o s z c z e g ó l n y m w y p a d k u 2. M o ż e być o n a u d z i e l o n a p r z e z t ych, kt ór z y p o s i a d a j ą w ł a d z ę w y k o n a w c z ą , w g ra n i c a c h s w o i c h k o m p e t e n c j i , a t a k ż e pr z e z tych, k t ó r y m w y r a ź n i e lub p o śr e d n i o p r z y s ł u g u j e w ł a d z a d y s p e n s o w a n i a , b ą d ź m o cą s a m e g o p r a w a , b ą d ź m o c ą z go d n e j z p r a w e m de l e ga c j i . O d u s t a w o d a w s t w a k o ś c i e l n e g o nie n a le ż y d y s p e n s o w a ć b ez sł usznej i r ac j o n a l n e j p r z y c z yn y, z u w z g l ę d n i e n i e m o ko l i c z n o ś c i p r z y p a d k u i w a ż n o ś c i u s t a w y , od której się d y s p e n s u j e 3. N o w y K P K p r z y z n a j e w z a sa dz i e w ł a d z ę d y s p e n s o w a n i a od u s t a w p o w s z e c h n y c h , j a k i p a r t y k u l a r n y c h , w y d a n y c h p rz e z n a j w y ż s z ą wł a dz ę k oś c i e l ną , b i s k u p o m d i e c e z j a l n y m , z a s t r z e g a j ą c j e d y n i e St ol i cy Apo s t o l s k i e j u d z i e l a n i e d y s p e n s od u s t a w p r o c e s o w y c h lub k a r n y c h o r az tych. o k t ór yc h w y r a ź n i e w z m i a n k u j e się j a k o o r e z e r w a t a c h tejże St ol i cy A p o s t o l s k i e j 4. Gdy
: Kan. 85 KP K: „D y s p e n s a , czyli r o z lu ź n ie n ie pra w a c zys to k o ś c ie ln e g o w p o s z c ze g ó ln y m w y p a d k u , m o że zo stać u d z ie lo n a prz ez tych, k tórz y p o s ia d a ją w ł a d z ę w y k o n a w c z ą w gra nic ach ich k o m p e t e n c j i, a ta k ż e przez tych, k tó r y m w y r a ź n ie lub p o ś re d n io p r z y s łu g u je w ładza d y s p e n s o w a n i a , b ą d ź m o c ą s a m e g o p raw a, b ą d ź m o c ą z godnej z p r a w e m d ele g acji" .
J Kan. 90 § 1 K P K: „Od u s t a w o d a w s t w a k o ś c ie ln e g o nic nale ży d y s p e n s o w a ć bez słusznej i ra cjo n aln e j p r z y c z y n y , z u w z g l ę d n i e n i e m o k o lic z n o ś ci p r z y p a d k u i w a żn o ś ci ustawy, od której się d y sp e n s u je . W p r z e c iw n y m ra zie d y s p e n s a je s t n i e g o d z i w a a także n iew aż n a, chyba że z o stała u d z ie lo n a p r z e z p r a w o d a w c ę lub j e g o p r z e ł o ż o n e g o ” .
§ 2: „ W w ą t p liw o ś c i co d o w y s ta r c z a ln o ś c i p rz y cz y n y , d y s p e n s a jes t u d z ie lo n a w ażnie i g o d z iw ie ” .
4 Kan. 87 § 1 KPK: „ B is k u p d iec ez jaln y m o że d y s p e n s o w a ć w ie r n y c h - ilekroć u z n a to za p o ż y te c z n e dla ich d u c h o w e g o d o b r a - od u s ta w d y s c y p lin a r n y c h , tak p o w s z e c h n y c h , jak i p a rty k u la r n y c h , w y d a n y c h p rz ez n a jw y ż s z ą w ła d zę k o ś c ie ln ą d la j e g o tery to riu m lub dla j e g o p o d w ł a d n y c h , j e d n a k nic od u staw p ro c e s o w y c h lub k a rn y ch ani od k tó ry ch d y sp e n sa jes t s p e c ja ln ie z a r e z e r w o w a n a S tolic y A p o s to lsk ie j lub innej w ł a d z y ” .
§ 2: „Jeże li t ru d n o je s t zw ró cić się do Stolic y Św iętej i ró w n o c z e ś n ie z w ło k a grozi n i e b e z p i e c z e ń s tw e m po w a żn e j szk o d y , ka żd y o r d y n a riu s z m o ż e d y s p e n s o w a ć od tych że ustaw, n a w et j e ż e l i d y s p e n s a z a r e z e r w o w a n a j e s t S tolic y Ś w ię tej, jeś li ty lk o ch o d zi o d y s p e n s ę , której
chodzi o d y s p e n s o w a n i e od p rz e s z k ó d m a ł ż e ń s k i c h , to n a l e ż y w y o d r ę b n i ć trzy n a s t ę p uj ą c e syt uacj e , o k t ór yc h t ra kt uj ą k o l e j n o o d n o ś n e k a n o n y KP K : 1) w y p a d e k z wykł y, 2) n i e b e z p i e c z e ń s t w o ś mi er c i ; 3) w y p a d e k n a g l ą c y . I . D y s p e n s o w a n ie w w y p a d k u z w y k ły m W w y p a d k u z w y k ł y m , w k t ó r y m nie z a c h o d z i ż a d n a n a d z w y c z a j n a o k o li czność d e t e r m i n u j ą c a s yt ua c j ę n u p t u r i e n t ó w , w ł a d z ę d y s p e n s o w a n i a o d p r z e sz k ó d m a ł ż e ń s k i c h p o s i a d a - p o z a S t o l i c ą A p o s t o l s k ą - o r d y n a r i u s z mi e j s c a . M o ż e on d y s p e n s o w a ć s wo i c h p o d w ł a d n y c h , g d z i e k o l w i e k p r z e b y w a j ą c y c h , or az ws z y s t k i c h a k t u a l n i e p r z e b y w a j ą c y c h n a j e g o w ł a s n y m t e r y t o r i u m od ws z ys tk i ch p r z e s z k ó d z p r a w a k o ś c i e l n e g o z w y j ą t k i e m t y c h , od k t ó r y c h d y s p e n s a j e s t z a r e z e r w o w a n a St ol i c y A p o s t o l s k i e j 5. S t ol ic y A p o s t o l s k i e j j es t z a r e z e r w o w a n a d y s p e n s a : 1) od p r z e s z k o d y ś w i ę c e ń; 2) o d p r z e s z k o d y w i e c z y s t e g o śl ubu p u b l i c z n e g o c zy s t oś c i , z ł o ż o n e g o w i ns ty t u c ie z a k o n n y m na p r a wi e p a p i e s k i m; 3) od p r z e s z k o d y w y s t ę p k u 6. O d i n n yc h p r z e s z k ó d p o c h o d z e n i a k o śc i e l n eg o o r dy n a r i u s z m i e j s c a m o ż e d y s p e n s o w a ć 7.
ona w tych sa m y ch ok o lic z n o ścia ch z w y k ła udzie lać, z z a c h o w a n ie m p rz ep is u kan. 291 ". W y p ad a d o d a ć, napisał W. Góralsk i, iż w s p o m n i a n a z m i a n a d o k o n a ł a się j u ż - w zn ac zn e j m ie rze - m o c ą molu proprio P a w ła VI D e E p isc o p o ru m m u n e r ib u s z 15 VI 1966 r.. in sp iro w a n eg o d e k r e t e m V aticani II C liristu s D o m in u s. Zob. W. G ó r a 1 s k i. K o śc ieln e p ra w o m a łże ń sk ie, P łock 1987, s. 29.
? Kan. 1078 § 1 KPK: „ O rd y n ariu sz m ie jsc a m o ż e sw o ic h p o d w ł a d n y c h g d z ie k o lw ie k p rz eb y w a jąc y ch o raz w s zy s tk ic h ak tu a ln ie p r z e b y w a j ą c y c h n a w ł a s n y m j e g o tery to riu m , d y s p e n s o w a ć od w s zy s tk ic h p rz es z k ó d z pra w a k o ś c ie ln e g o , z w y ł ą c z e n i e m tych, od k tó ry ch dy sp en sa jes t z a r e z e r w o w a n a S tolicy A p o s to ls k ie j” .
11 Kan. 1078 § 2 KPK: „St oli cy A pos to lskiej j e s t z a r e z e r w o w a n a d y sp e n sa :
1° od przeszk o d y w ynikają cej ze św ię ceń lub z w ie c z y s te g o śl ubu p u b l ic z n e g o c zys to ś ci, zło ż o n eg o w instytu cie z a k o n n y m na p raw ie p ap ie sk im ;
2° od p rz esz k o d y w y s tę p k u , o której w kan. 1090 ” .
Kan. 134 § I KPK: „P od n a z w ą o rd y n a riu sz r o z u m ian i są w p ra w ie, o p r ó c z B isk u p a R z y m s k ie g o , bisk upi diecezjalni or az inni. któr zy - c h o ć b y ty lk o c z a s o w o - są p r z e ło ż o n y m i Kości oła p a rty k u larn e g o lub w s p ó ln o ty do niego p r z y ró w n a n e j z g o d n ie z p r z e p i s e m kan. 368, ja k rów nież ci, któr zy w nich p o s ia d ają o g ó ln ą w y k o n a w c z ą w ł a d z ę z w y c z a jn ą , m ia n o w i c ie w ik ariu s ze generaln i i bisk upi, a ta kże - d la w ła s n y c h c z ł o n k ó w - wyżsi p rz eło że n i k lery c k ic h in st ytu tów z ak o n n y c h na pr aw ic a p ap ie sk im i k le r y c k ic h s t o w a r z y s z e ń ż y c i a a p o s t o ls k ie g o na prawie p ap ie sk im , którzy p o siad ają p rz y n ajm n ie j z w y c z a jn ą w ł a d z ę w y k o n a w c z ą ” .
§ 2: „Pod n a zw ą o rd y n a riu sz m ie js ca ro z u m ian i są w s z y s c y w y licz en i w § 1. z w y ją tk ie m p rz eło żo n y c h in sty tu tó w z ak o n n y c h i sto w a r z y s z e ń ży cia a p o s t o ls k ie g o ” .
N i e u d z i e l a się n i g d y d y s p e n s y od p r z e s z k o d y p o k r e w i e ń s t w a w linii p r o s tej o r az w d r u g i m s t opni u linii b o c z n e j 8.
2. D y s p e n s o w a n i e w n i e b e z p i e c z e ń s t w i e ś m ie r c i Kan. 1079 § 1 p o st a n a w i a : „ W g r o ż ą c y m n i e b e z p i e c z e ń s t w i e śmierci, o r d y n a r i u s z m i e j s c a m o ż e s wo i c h p o d w ł a d n y c h , g d z i e k o l w i e k p r z e b y w a j ą c yc h, o r a z w s z y s t k i c h p o z o s t a j ą c y c h na w ł a s n y m j e g o t e r yt o r i u m , d y s p e n s o w a ć z a r ó w n o od f o r m y o b o w i ą z u j ą c e j pr zy z a w a r c i u m a ł ż e ń s t w a , j a k od w s z y s t k i c h i p o s z c z e g ó l n y c h p r z e s z k ó d z p r a w a k o ś c i e l ne g o , czy to p u b l i c z n yc h c z y t aj n y c h , z w y j ą t k i e m p r z e s z k o d y w y p ł y w a j ą c e j ze ś w i ę c e ń prezbite- r a t u ” . P r z e z n i e b e z p i e c z e ń s t w o śmi er ci r o z u m i e się syt ua c j ę , w której p r z y n aj mn ie j j e d n e m u z n u p t u r i e n t ó w z a g r a ż a n i e b e z p i e c z e ń s t w o śmi erci , tzn. k i e d y ist ni ej e w i ę k s z e p r a w d o p o d o b i e ń s t w o śmi er c i aniżeli życia. P r a w o k a n o n i c z n e s zer zej r o z u m i e tę o k o l i c z n o ś ć n i e b e z p i e c z e ń s t w a śmi er ci aniżeli s f o r m u ł o w a n e w k.r.o „ n i e b e z p i e c z e ń s t w a g r o ż ą c e g o życi u j e d n e j ze s t r on ”9. D y s p e n s a w p r a wi e k a n o n i c z n y m nie m o ż e być u d z i e l o n a j e d y n i e w p r z y p a d ku p r z e s z k o d y p ł y n ąc ą c ej ze ś w i ę c e ń p r e z b i t e r a t u 10.
P r a w o d a w c a k o ś c i e l n y idzie t ak d a le k o , że w w y p a d k u , gdy nie m o ż n a się z w r ó c i ć do m i e j s c o w e g o o rd y n a r i u s z a , i d e n t y c z n ą w ł a d z ę daje: 1) p r o b o s z c z o m , 2) k a p ł a n o m lub d i a k o n o m d e l e g o w a n y m do b ł o g o s ł a w i e n i a m a ł ż e ń stwa, 3) k a p ł a n o m lub d i a k o n o m a s y s t u j ą c y m pr z y z a w i e r a n i u m a ł ż e ń s t w a w f o r m i e n a d z w y c z a j n e j " .
* Kan. 1078 § 3 KP K : „N ie u d z ie la się n igdy d y s p e n s y od p r z e s z k o d y po k re w ień stw a w linii prostej o raz w d r u g im s topniu linii b o c zn e j" . Jest to p o w tó r z en ie d y sp o z y c ji kan. 1076
§ 3 d a w n e g o K o d e k s u , w y n ik a ją ce j z d o k try n y K o ś cio ła o n iem o ż liw o ś ci u d z ie len ia dy sp ensy od p r z e s z k o d y p o k r e w i e ń s t w a w całej linii prostej, j a k ró w n ie ż w d ru g im s topniu linii bocznej (r o d z e ń s tw o ) , a to z uw agi na p r a w d o p o d o b i e ń s t w o p o c h o d z e n ia p r z e s z k o d y w tym zakresie z p r a w a n a tu ra ln e g o . N aw et S to lic a A p o s to ls k a nie udzie la w o b y d w u p rz y p ad k a ch dyspens y. Zob. G ó r a l s k i , K o śc ieln e p ra w o m a łże ń sk ie , s. 30.
9 Art. 9 k.r.o.
10 O r d y n a r iu s z m o ż e zatem d y s p e n s o w a ć od p rz es z k o d y w y n ik a ją ce j ze św ię c eń d iakonatu, ale nie m o że d y s p e n s o w a ć od p rz es z k o d y w y n ik a ją ce j ze św ię c eń b isk u p ich .
11 Kan. 1079 § 2 KPK: „W ty ch s a m y c h o k o lic z n o ś cia ch , o jak ic h w § 1, ale tylko w w y p a d k a c h , w k tó ry ch nie m o ż n a się o d n ie ś ć na w et do m ie js c o w e g o o rd y n a riu s za , laką samą w ła d z ę d y s p e n s o w a n i a p o s ia d a p ro b o sz cz , szafarz, o d p o w i e d n io d e le g o w a n y , a ta k ż e kapłan lub d iak o n , a s y s tu ją c y przy z a w ie ran iu m a łż e ń s tw a z g o d n ie z kan. 1116, § 2 ” .
Pr ze z n i e m o ż n o ś ć o d n i e s i e n i a się do m i e j s c o w e g o o r d y n a r i u s z a , w w y p a d ku, o k t ó r y m b y t a m o w a , r o z um i e się s y t u a c j ę, gdy m o ż n a to u c z y n i ć t ylko za p o m o c ą te l egr a f u lub t e l e f o n u 12.
T a k ż e s p o w i e d n i k p os i a d a w ł a d z ę d y s p e n s o w a n i a w n i e b e z p i e c z e ń s t w i e śmierci, lecz w y ł ą c z n i e od p r z e s z k ó d m a ł ż e ń s k i c h t a j n y c h w z a k r e s i e w e w n ę t r z n ym , czy to podczas: s p o w i e d z i , czy p o z a n i ą (nie m a taki ej w ł a d z y d y s p e n s o w a n i a od f o r m y ) 12.
3. D y s p e n s o w a n i e w w y p a d k u n a g lą c y m
P r a w o d a w c a k o ś c i e l n y w kan. 1080 § 1 p o s t a n a w i a : „ I l e kr o ć p r z e s z k o d a zost aj e wy k r yt a , gdy w s z y s t k o j e st j u ż g o t o w e do śl ub u i m a ł ż e ń s t w a ni e da się o dł o ż y ć bez p r a w d o p o d o b n e g o n i e b e z p i e c z e ń s t w a w i e l k i e g o zla, do c z as u u zy sk a ni a d y sp e ns y od k o m p e t e n t n e g o p r z e ł o ż o n e g o , w ł a d z ę d y s p e n s o w a n i a od w s zy s t k i c h p r z e sz kó d, z w y ł ą c z e n i e m t ych, o k t ó r y c h w k a n 1078, § 2. n. 1, mają: o r d y n a r i u s z m i e j s c a oraz, jeśli w y p a d e k j es t t aj ny, w s z y sc y, o któr ych w kan. 1079, §§ 2-3, z z a c h o w a n i e m p r z e p i s a n y c h t a m w a r u n k ó w " .
Z p r z e p i s ó w t ych w y n i k a , że w w y p a d k u n a g l ą c y m ( w s z y s t k o p r z y g o t o w a ne do śl ubu) w ł a d z ę d y s p e n s o w a n i a od w s z y s t k i c h p r z e s z k ó d p o c h o d z e n i a k o ś c i e l n e g o , z w y j ą t k i e m p r z e s z k o d y ś w i ę c e ń o r az w i e c z y s t e g o ś l u b u p u b l i c z n e g o c zy s t oś c i z ł o ż o n e go w i nst yt uci e z a k o n n y m na p r a w i e p a p i e s k i m , p o s i a daj ą n a st ęp uj ą ce osoby: 1) o r d y n a r i u s z mi ej s ca ; 2) p r o b o s z c z ; 3) k a p ł a n lub d i akon o d p o w i e d n i o d e l e g o w a n y do b ł o g o s ł a w i e n i a m a ł ż e ń s t w a ; 4) k a p ł a n lub d i akon a s y s t uj ąc y przy z a wa rc iu m a ł ż e ń s t w a w f o r m i e n a d z w y c z a j n e j ; 5) s p o w i e d ni k - w za kr e s i e w e w n ę t r z n y m , c zy to p o d c z a s s p o wi e d z i , czy po z a nią (kan. 1080 § 1). W y m i e n i o n e j e d n a k w p u n k t a c h 2-5 k a t e g o r i e osób, a wi ę c w s z ys tk i e p o z a o r d y n a r i u s z e m mi e j s c a, p o s i a d a j ą t a k ą w ł a d z ę , g d y
1) nie m o ż n a się o d n i e ś ć n a w e t do m i e j s c o w e g o o r d y n a r i u s z a , 2) j eśl i w y p a dek j es t t a j n y 14.
' ' T a m ż e , ś 4: „Prze/, n iem o ż n o ść o d n ie s ie n ia się do m ie j s c o w e g o o r d y n a ri u s z a , w w y padku, o którym w § 2, ro zum ie się sytuację, g d y m o ż n a to u c z y n ić ty lk o przy p o m o c y telegrafu lub tel efonu" .
13 T a m ż e , | 3: „W n ieb e zp ie cz eń s tw ie śm ierci s p o w ie d n ik m o ż e d y s p e n s o w a ć od p r z e szkód tajny ch w zak resi e w e w n ę tr z n y m czy to p o d c za s s p o w ie d z i, c zy p o z a nią".
14 Pr zez w y p ad ek tajny r o z u m ie m y tutaj p r z e s z k o d ę f a k ty c zn ie tajną. tzn. z n a n ą b a rd zo w ą sk ie m u g ro n u osób, na w et jeśli z. natury sw oje j b y łab y p u b lic z n ą. Zob. G ó r a 1 s k i. K o śc ieln e p ra w o m a łże ń sk ie, s. 31.
U d z i e l e n i e d y s p e n s y w w y p a d k u n a g l ą c y m o b e j m u j e r ó w n i e ż s yt uacj e, w k t ó r y c h c h o dz i o u w a ż n i e n i e (s a na c j ę ) m a ł ż e ń s t w a z a w a r t e g o ni e wa ż n i e , j e ś li z a g r a ż a t a k i e s a m o n i e b e z p i e c z e ń s t w o i ni e m a c z as u na o d n i e s i e n i e się do S t o l i c y A p o s t ol s k i e j , e w e n t u a l n i e do o r d y n a r i u s z a mi e j s c a , gdy chodz i o p r z e s z k o d y , od k t ó r y c h m o ż e d y s p e n s o w a ć 16.
W m y ś l kan. 90 § I od u s t a w o d a w s t w a k o ś c i e l n e g o nie na l eż y d y s p e n s o w a ć bez sł usznej i r a c j on a l n e j p r z y c z yn y, z u w z g l ę d n i e n i e m okol i c z n o ś c i p r z y p a d k u i w a ż n o ś c i u s t a w y , od kt ór ej się d y s p e n s u j e . W p r z e c i w n y m razie — d o d a j e k a n o n - d y s p e n s a j e s t n i e g o d z i w a , a t a k ż e n ie w a ż n a , c hy b a że z o s t a ł a u d z i e l o n a p r z ez p r a w o d a w c ę lub j e g o p r z e ł o ż o n e g o 16.
II. U D Z I E L A N I E P O Z W O L E Ń P R Z E Z S Ą D Y N A Z A W A R C I E M A Ł Ż E Ń S T W A W K . R . O
P r o b l e m tak z w a n y c h „ d y s p e n s ” w k.r.o d o t y c z y w ę ż s z e g o z a k r es u aniżeli d y s p e n s o w a n i a w p r a w i e k a n o n i c z n y m . W k. r . o w y m a g a się p o z w o l e n i a sądu n a z a w a r c i e z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e g o m i m o i st ni e ni a p r z e s z k ó d . S ą d czyni to w p o s t ę p o w a n i u n i e p r o c e s o w y m na w n i o s e k o s o b y z a mi e r z a j ą c e j z a wr ze ć
15 Kan. 1080 § 2 KP K: „Ta w ła d za r o z ciąg a się ta kże na u w a ż n ie n ie m ałż eń s tw a , jeśli z a g r a ż a takie s a m o n i e b e z p i e c z e ń s tw o i nie m a czasu na o d n ies ie n ie się d o S tolic y A p o s to l skiej, e w e n t u a ln i e do o r d y n a ri u s z a mie jsc a, gdy ch o d zi o p r z e s z k o d y , od których może d y s p e n s o w a ć ” . W a r to j e s z c z e p rz y to c zy ć cen n e uwagi W. G ó ra lsk ieg o : „ M ó w ią c o w ypadku n a g lą c y m , s a n k c jo n o w a n y m w kan. 1080, nale ży j e s z c z e zw ró cić u w a g ę na d y s p o z y c je kan. 87 § 2 z n o rm o g ó ln y c h , p o z o s ta ją c ą w relacji z t y m ż e kan. 1080. O t ó ż kan. 87 S 2 sta no wi, iż |eżcli t ru d n o j e s t z w r ó c ić się do S tolic y Św ię tej (o d y s p e n s ę jej z a r e z e r w o w a n ą ) i r ó w n o cze śn ie z w ł o k a grozi n i e b e z p i e c z e ń s tw e m po w a żn e j szk o d y , ka żd y o r d y n a riu s z m o ż e d y s p e n s o wać od u s ta w p o w s z e c h n y c h i p a rty k u larn y c h w y d a n y c h przez St olic ę A p o s to ls k ą , na w et jeśli d y s p e n s a j e s t jej z a r e z e r w o w a n a , b y leb y ty lk o c h o d ziło o d y s p e n s ę , kt órej s a m a Stolica A p o s to l s k a w ty ch s a m y c h o k o lic z n o ś c ia c h z w y k ł a ud z ie lać , z w y ją tk ie m d y s p e n s y od celibatu.
A zatem , nic ty lk o w w y p a d k u n a g lą cy m w ro z u m i e n i u kan. 1080 § I („ o m n i a sunt parała ad n u p t ia s ” ), lec z także w w y p a d k u n a g lą c y m u k a z a n y m w kan. 87 § 2 o r d y n a riu s z ma w ładzę d y s p e n s o w a n i a m.in. od p rz es z k ó d m a łż e ń s k ic h , n a w et z a r e z e r w o w a n y c h Stolic y Aposto lsk iej, z z a c h o w a n ie m w s z a k ż e kl au zul teg o ż k a n o n u ” (zob. M a łżeń stw o , (w:) K o m e n ta rz d o K odeksu P ra w a K a n o n icz n eg o , t. 111: K się g a IV: U św ię c a ją c e za d a n ie K o ścio ła , Lubli n 1986, s. 238).
Kan. 9 0 § KP K : „ O d u s t a w o d a w s t w a k o ś c ieln eg o nie n a le ży d y s p e n s o w a ć bez słusznej i r acjo n aln ej p r z y c z y n y , z u w z g l ę d n i e n i e m o k o lic z n o ści p r z y p a d k u i w a żn o ś ci ust aw y, od której się d y sp e n s u je . W p r z e c iw n y m razie d y s p e n s a j e s t n ieg o d z iw a, a także n iew aż n a, chyba że z o s ta ła u d z ie l o n a przez p r a w o d a w c ę lub j e g o p rz eło żo n e g o " .
§ 2: „W w ą tp liw o ś ci co do w y s ta rcz a ln o ś ci p rz y cz y n y , d y s p e n s a je s t ud z ie lo n a w ażnie i g o d z i w i e ” .
m a ł ż e ń s t w o 17. Pr z e d w y d a n i e m p o s t a n o w i e n i a sąd w i n i e n w y s ł u c h a ć w n i o s k o d a w c ę or az osobę , z kt ó r ą m a ł ż e ń s t w o m a b y ć z a w a r t e , a w razie p o t r z e b y r ówn i e ż o s oby bliskie p r z y s z ł y c h m a ł ż o n k ó w ; j e ż e l i z aś c h o d z i o o so b y d o t knięte c h or o b ą p s y c h i c z n ą lub n i e d o r o z w o j e m u m y s ł o w y m , sąd w i n i e n t a kż e z a s i ę g n ą ć opinii b i e gł eg o l ekarza, w m i a r ę m o ż n o ś c i p s y c h i a t r y . Z a c h o d z i tu p e w n a a na l o g i a z p r a w e m k a n o n i c z n y m , kt ór e do u d z i e l e n i a d y s p e n s w y m a g a o d p o wi ed n i e j „ p r z y c z y n y ” 18. Z e z w o l e n i e sądu m o ż e m i e ć m i e j s c e t yl ko w trzech p r z y p a dk a ch : 1) w b r a k u o s i ą g n i ę c i a w y m a g a n e g o p r z e z u s t a w ę wi eku, 2) przy c h o r o b i e u m y s ł o w e j a l bo n i e d o r o z w o j u p s y c h i c z n y m n u p t u - rienta. 3) przy p rz e s z ko d z i e p o w i n o w a c t w a w linii pr ost ej .
1. ,,D y s p e n s o w a n i e " o d p r z e s z k o d y w ie k u
W p rz yp a dk u br a k u w y m a g a n e g o pr z e z u s t a w ę w i e k u są d m o ż e z e z w o l i ć na zawa r c i e m a ł ż e ń s t w a m ę ż c z y ź n i e , kt ór y u k o ń c z y ł lat o s i e m n a ś c i e , albo kobi eci e, która u k o ń c z y ł a lat s z e s n a ś c i e, j eż e l i z o k o l i c z n o ś c i w y n i k a , że z a m i e r z o n e m a ł ż e ń s t w o b ę dz ie z g o d n e z d o b r e m z a ł o ż o n e j p r z e z nie r o d z i n y or az z i n t e r es e m s p o ł e c z n y m or a z j e ż e l i i st ni e j ą w a ż n e p o w o d y u d z i e l e n i a z e z w o l e n i a 19. Nie m o ż n a j e d n a k u n i e w a ż n i ć m a ł ż e ń s t w a z p o w o d u b ra ku p r z e p i s a n e g o wi eku, jeżel i m a ł ż o n e k p r z e d w y t o c z e n i e m p o w ó d z t w a ten wi e k osiągnął. Jeżeli ż o n a za s z ł a w ci ążę, u n i e w a ż n i e n i e m a ł ż e ń s t w a z p o w o d u braku p r z e p i s a n e g o wi e k u m o ż e na s t ą pi ć t y i k o n a jej ż ą d a n i e 20. U d z i e l e ni e z a t e m z e z w o l e n i a pr ze z sąd na z a w a r c i e m a ł ż e ń s t w a p r z e z m ę ż c z y z n ę , któr y nie u k o ń c z ył łat o s i em n a s t u , albo p r z e z k ob i e t ę , k t ó r a nie u k o ń c z y ł a lat s z e s nastu, b ył o b y b ez s k u t e c z n e.
2. Z e z w o le n ie s ą d u m im o c h o r o b y p s y c h i c z n e j n u p t u r i e n t a
Jeżeli stan z d r o w i a lub u m y s ł u o s ó b d o t k n i ę t y c h c h o r o b ą p s y c h i c z n ą lub n i e d o r o z w o j e m u m y s ł o w y m , a nie u b e z w ł a s n o w o l n i o n y c h c a ł k o w i c i e nie z a gr aż a m a ł ż e ń s t w u ani z d r o wi u p r z y s z ł e g o p o t o m s t w a , sąd m o ż e udz i e l ić z e z wo l e ni a na z a wa r c i e m a ł ż e ń s t w a 21. Br ak „ z a g r o ż e n i a m a ł ż e ń s t w u ” nie sięga aż do „ d o br a z a ł o ż o n e j r o d z i n y ” or a z „ i nt er es u s p o ł e c z n e g o ” , l ec z m a
17 Zob. art. 561 § 1 i 2 k.p.c. ,s Art. 561 § 3 zd. 1 k.p.c. |l' Art. 10 §2 (drugie zdanie) k.r.o. 2,1 Art. 10 | 3 k.r.o.
n a w z g l ę d z i e j e d y n i e s t os unki m i ę d z y m a ł ż o n k a m i . Ni e w y m a g a się p o na dt o „ w a ż n y c h p o w o d ó w ” . N a l e ż y n a t o m i a s t m i e ć na w z g l ę d z i e „ z d r o w i e p r z y s z ł e go p o t o m s t w a ” 22. 3. Z e z w o l e n i a na m a ł ż e ń s t w o m i ę d z y p o w i n o w a t y m i w linii p r o s te j Z e z w o l e n i e sądu w t y m p r z y p a d k u z os t a ł o u z a l e ż n i o n e od „ w a ż n y c h p o w o d ó w ” 2’. S ą d z a t e m j e d y n i e p r z e p r o w a d z a b a d a n i e , czy p o w o d y istnieją, o r az d o k o n u j e o c e n y ich w a ż n o śc i . C h o d z i tu o p r z y c z y n y s kł a ni a j ą c e osoby u b i e g a j ą c e się o z e z w o l e n i e do z a w a r c i a z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e g o . Ż a d n e inne w z g l ę d y nie m a j ą tu z na c z en i a . J e d n a k ż e o c e n a t ych p r z y c z y n n a le ż y w y ł ą c z nie do s ą d u ' 4.
J eż el i są d udzi el i z e z w o l e n i a w j e d n y m z o w y c h t r ze ch p r z y p a d k ó w , nie m a ż a d n e g o z n a c z e n i a t r a f n o ś ć i s ł u s z n o ś ć s t o s o w a n i a d a l s z y c h p r zes ł anek, a w i ę c o c e n a z g o d n o ś c i m a ł ż e ń s t w a z d o b r e m z a ł o ż on e j r od z i n y i z i nt e r e s e m s p o ł e c z n y m , n i e z a g r a ż a n i a p r z e z stan z d r o w i a lub u m y s ł u m a ł ż e ń s t w u i z dr o wiu p r z y s z ł e g o p o t o m s t w a o r a z w a ż n o ś c i p o w o d ó w . D o p u s z c z a l n o ś ć i s k u t e c z no ś ć u d z i e l e n i a z e z w o l e n i a ex p o s t, czyli j u ż po z a w a r c i u m a ł ż e ń s t w a lub n a w e t w t o k u p o s t ę p o w a n i a z m i e r z a j ą c e g o do u n i e w a ż n i e n i a t eg o m a ł ż e ń s t w a , j e s t s por na . W y d a j e się j e d n a k , że nie m a ż a d n y c h u z a s a d n i o n y c h pr zy c z y n , by k w e s t i o n o w a ć d o p u s z c z a l n o ś ć i s k u t e c z n o ś ć z e z w o l e n i a u d z i e l o n e g o ex
">S p o s t - .
III. S K U T K I Z A W A R C I A M A Ł Ż E Ń S T W A M I M O I S T N I E N I A P R Z E S Z K Ó D
Z a s a d n i c z ą r ó ż ni c ą w r o z u m i e n i u p r z e s z k ó d w obu s y s t e m a c h p r a w a ( k a n o n i c z n e g o i ś w i e c k i e g o ) j e s t ich w p ł y w na w a ż n o ś ć m a ł ż e ń s t w a . I ten aspekt nas g ł ó w n i e i nt er esuj e. W p r a w i e k a n o n i c z n y m „ p r z e s z k o d ą m a ł ż e ń s k ą w s e n sie ś c i s ł y m j e s t o k o l i c z n o ś ć d o t y c z ą c a o s o b y z aw i e r a j ąc e j m a ł ż e ń s t w o , która z m o c y p r a w a B o s k i e g o lub l ud z k i e g o cz y n i d a n ą o s o b ę n i e z d o l n ą do j e g o
S. G r z y b o w s k i. P ra w o ro d zin n e . Z a r y s w ykłada. W a r s z a w a 1980, s. 63. 23 Arl. 14 § 1 k.r.o. (d rugie z danie).
"4 S. G rz y b o w s k i (dz. cyt., s. 63 ) radzi są d o m s t o s o w a n ie lib e ralizm u w o c en ie istnienia i w a ż n o ś c i p o w o d ó w .
K o d e k s m ó w i o z e z w o le n iu „na z a w a r c ie m a ł ż e ń s t w a ” , ale czyni tak - zd an iem S. G r z y b o w s k ie g o ( tam że ) - zc w z g lęd u na p o trzeb ę p r z e d s ta w ie n ia z e z w o le n ia k ierow nik ow i U rz ęd u S tanu C y w i l n e g o d o k u m e n tu z a w ie r a ją c e g o to zez w o len ie .
z a w a r c i a 26. O b e c n i e zn a n e są tu j e d y n i e p r z e s z k o d y t zw. z r y w a j ą c e , tj. wy wo ł u j ą c e skutki n i e z a i s tn i e n i a m a ł ż e ń s t w a od p o c z ą t k u , a z a t e m m i ę d zy o s ob a mi z a w i e r a j ą c y mi m a ł ż e ń s t w o z p r z e s z k o d ą z r y w a j ą c ą , w e d ł u g p r a w a k a no ni c z n e g o , jeśli nie u d z i e l o n o od niej d y s p e n s y , m a ł ż e ń s t w o nie z a istniało w ogól e. J ed n o ś ć i n i e r o z e r w a l n o ś ć n a l e ż ą d o i s t o t n y c h p r z y m i o t ó w m a ł ż e ń s t w a j a k o s a k r a m e n t u 27. Stąd c ał a p r o c e d u r a s ą d ó w k o ś c i e l n y c h z racji z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a z p r z e s z k o d a m i z r y w a j ą c y m i z m i e r z a „ ni e do u n i e w a ż n i e n i a ma łż e ń s t w a , ale do o r z e c z e n i a j e g o n i e w a ż n o ś c i od p o c z ą t k u " 28. Do k t r y n ę Koś c i oł a na t e m a t n i e r o z e r w a l n o ś c i z w i ą z k u m a ł ż e ń ski ego od p o c z ą t k u w y p o w i e d z i a ł a na n o w o K o n g r e g a c j a N a u k i W i a r y w p i śmi e z I 1 k wi e t n i a 1973 r.29 P o s t ę p o w a n i e p r z e d s ą d a m i k o ś c i e l n y m i w spr a wi e o r z ec z e n i a n i e w a ż n o ś c i m a ł ż e ń s t w a j e s t s z c z e g ó ł o w o u n o r m o w a n e w K P K 30. N a t o m i a s t w k.r.o m a m y d o c z y n i e n i a z a u t e n t y c z n y m u n i e w a ż n i e n i e m z w i ą z ku m a ł ż e ń s k i e g o w p r z y p a d k a c h j e g o z a w a r c i a z o m ó w i o n y m i wyż e j p r z e s ł a n ka mi n e g a t y w n y m i w a ż no śc i m a ł ż e ń s t w a . M a ł ż e ń s t w o m o ż e być u n i e w a ż n i o n e t ylko z t ych p o w o d ó w , z k t ó r ymi p r z e p i s y n i n i e j s z e g o dz i ał u łączą r yg o r n i ewa ż n o ś c i (art. 17). A r t y k uł y 10-16 w y l i c z a j ą t a k s a t y w n i e ( w y c z e r p u j ą c o ) z akazy, z p o w o d u k t ó r yc h m o ż n a u n i e w a ż n i ć m a ł ż e ń s t w o . Nie m o ż n a u n i e w a ż n i ć m a ł ż e ń s t w a po j e g o ust ani u. N i e d o t y c z y to j e d n a k u n i e w a ż n i e n i a z p o w o d u p o k r e w i e ń s t w a m i ę d z y m a ł ż o n k a m i o r a z z p o w o d u p o z o s t a w a n i a pr zez j e d n e g o z m a ł ż o n k ó w w ch wi l i z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a w z a w a r t y m p o p r z e dn i o z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i m . Jeżel i j e d e n z m a ł ż o n k ó w wyt oczy! p o w ó d z t w o o u n i e w a ż n i e n i e m a ł ż e ń s t w a , m o ż e o n o n a s t ą p i ć t a kż e po śmierci d r u g i e g o ma ł ż on ka , w k t ó r e g o m i e j s c e na p r o c e s i e w y s t ę p u j e k u r at o r u s t a n o w i o n y pr ze z sąd. W r azie śmi e r c i m a ł ż o n k a , kt ór y w y t o c z y ł p o w ó d z t w o o u n i e w a ż n i e n i e m a ł ż e ń s t w a , u n i e w a ż n i e n i a m o g ą d o c h o d z i ć j e g o z s t ę p n i 31. O r z e k a j ą c u n i e w a ż n i e n i e m a ł ż e ń s t w a , sąd o r z e k a t akże , czy Kan. 1073 KPK: „ P r z e s z k o d a z r y w a ją c a czyni o s o b ę n i e z d o l n ą d o w a ż n e g o z a w a r c ia m ałżeństw a".
' Kan. 1056 KPK: „Ist otn ym i p rz y m io tam i m a ł ż e ń s t w a są j e d n o ś ć i n ie r o z e r w a ln o ś ć , które w m ałż eń s tw ie c h rze ś c ija ń s k im n a b ie rają sz c ze g ó ln e j m o cy z racji s a k r a m e n tu " .
Zob. szerzej na ten lemat: T. P a w i u k. P rze sła n k i n ie r o z e r w a ln o ś c i m a łże ń stw a , „ P ra w o K a n o n icz n e ” , 2 6 (1 9 8 3 ), nr 1-2, s. 21 nn.
29 Zob. P o so b o ro w e p ra w o d a w s tw o k o ścieln e, zebra! i p r z e t łu m a c z y ł E. S z l a l r o w s k i, l. VII, z. 2, W ars z a w a 1977 s. 197-199.
" Księga VII: P ro cesy, cz. III, tytuł I: P ro c e s y m a łż e ń s k ie , kan. 1671-1 6 9 1 . 51 Art. 18 i 19 k.r.o.
i kt ó r y z m a ł ż o n k ó w z a w ar ł m a ł ż e ń s t w o w złej w i e r z e 3'1. W y r o k u n i e w a ż n i a j ą c y m a ł ż e ń s t w o j e s t o r z e c z e n i e m k o n s t y t u t y w n y m , p o n i e w a ż kształtuje n o w y stan p ra wn y. U n i e w a ż n i e n i e m a ł ż e ń s t w a n i w e c z y m a ł ż e ń s t w o z m o c ą w s t e c z n ą - ex tunc. N a t o m i a s t r o z w ó d n i w e c z y m a ł ż e ń s t w o w ch wi l i j e g o o r z e c z e n i a - ex n u n c . M i m o m o c y ws te c z n e j u n i e w a ż n i e n i a m a ł ż e ń s t w a dwie d z i e d z i n y s t o s u n k ó w p r a w n y c h , j a k to wy ż e j p o w i e d z i a n o , są w y j ę te spod o g ó l n e j r eg u ł y . S ą to r el acj e m a j ą t k o w e m i ę d z y m a ł ż o n k a m i o r a z s tos une k d o w s p ó l n y c h dzi eci . P r z y o k re ś l e n i u t ych s t o s u n k ó w ( r o z d z i a ł maj ąt ku, a l i m e n t a c j a ) n a l e ży s t o s o w a ć te s a m e p r z e p i s y , co p r z y o r z e k a n i u r oz wodu. W s z y s t k i e i nne s t o s u n k i p r a w n e z o s t aj ą u n i c e s t w i o n e . W k o n s e k w e n c j i oboj e m a ł ż o n k o w i e w r a c a j ą do st a nu c y w i l n e g o s pr z e d z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a , k o b i e t a p o w r a c a do p o p r z e d n i e g o n a z w i s k a , k t ó r y m p o s ł u g i w a ł a się w m o m e n cie z a w i e r a n i a m a ł ż e ń s t w a n i e w a ż n e g o , ust aj e s t o s u n e k p o w i n o w a c t w a 33. P r a w o do w n i e s i e n i a p o w ó d z t w a o u n i e w a ż n i e n i e m a ł ż e ń s t w a z t yt uł ów u z n a n y c h p r z e z k.r.o. m a j ą o b o j e m a ł ż o n k o w i e z w y j ą t k i e m w y p a d k u z a w i e r a n i a m a ł ż e ń s t w a p r ze z p e ł n o m o c n i k a - wt ed y p o w ó d z t w o m o ż e w ni e ś ć tylko m o c o d a w c a - o r a z c i ą ż y o s o by niel et ni ej , g d y ż k o d e k s t y l k o j ej daj e p r awo w n i e s i e n i a p o w ó d z t w a . W w y p a d k u u n i e w a ż n i e n i a m a ł ż e ń s t w a z t ytułu wę z ł a m a ł ż e ń s k i e g o i p o k r e w i e ń s t w a , p r ó c z m a ł ż o n k ó w p o w ó d z t w o m o ż e wni eść k a ż d y, kt o m a interes p r a wn y . W r e s z c i e w e w s z y s t ki c h w y p a d k a c h p o w ó d z t w o m o ż e w ni e ś ć z u r z ę d u p r o k u r a t o r 34. W s p r a w a c h wi ęc o u n i e w a ż n i en i e lub o u s t al en i e i st ni eni a lub n i ei s t n i e n i a m a ł ż e ń s t w a od p i s p o z wu d o r ę c z a się z a w s z e p r o k u r a t o r o w i i z a w i a d a m i a się go o t e r mi na c h r o z p r a w y 35.
32 - Z a b ę d ą c e g o w złej wierze u w a ża się m ałż o n k a, który w chw ili z a w a rc ia m ałżeństw a w ie d ział o o k o lic z n o ś ci s tan o w iącej p o d s ta w ę j e g o u n iew aż n ie n ia. Je żeli m ałż o n ek lub m a ł ż o n k o w i e dow ie d zieli się o p r z e s z k o d z ie po z aw a r c iu m ałż eń s tw a , nie stają się winni złej w ia ry w myśl z as ad y « m a la fides s u p e rv en ie n s non nocet» . D o s k u tk ó w uniew aż n ie n ia m a ł ż e ń s t w a w zak re sie s to su n k u m a ł ż o n k ó w do w s p ó ln y c h dzieci o raz w zak re sie stosunków m a j ą tk o w y c h m ię d z y m a łż o n k a m i s to su je się o d p o w i e d n io p rz ep is y o ro z w o d zie , przy czym m a ł ż o n e k , kt óry z a w a r ł m a łż e ń s tw o w zlej w ierze, t r a k to w a n y j e s t tak. j a k m a łż o n e k w inny r o z k ła d u p o ż y c ia m a ł ż e ń s k i e g o ” (zob. J. G r z y w a c z. W p ro w a d zen ie do K odeksu r o d z in n e g o i o p ie k u ń c z e g o , [w:] J. G r z y w a c z, H. M i s z t a 1, W p ro w a d zen ie do K o d e k s u ro d z in n e g o i o p ie k u ń cz e g o . P o stęp o w a n ie a d m in istra c yjn e . Lubli n 1974, s. 21).
13 T a m ż e , s. 20-21. 34 Art. 22 k.r.o.
35 Art. 449 § 1 k.p.c. „Jeżeli p o w ó d z t w o o u n ie w a ż n ie n ie m a ł ż e ń s t w a w y ta cz a prokurat or, p o z y w a on o b o j e m a łż o n k ó w , a w w y p a d k u śm ierci j e d n e g o z nich - k u r a to r a u sta n o w io n eg o na m ie jsc e z m a r łe g o m a ł ż o n k a ” (art. 4 4 8 § 1 k.p.c).
R e a s u m u j ą c st wi e r dz i ć m o ż e m y , że z a r ó w n o w p r a w i e k a n o n i c z n y m , j a k i ś wi e c ki m p r a w o d a w c a chr on i m a ł ż e ń s t w o p r z e d z a w a r c i e m g o z p r z e s z k o d a mi. W p r a w i e k a n o n i c z n y m są s t o s o w a n e r ó ż n e g o r o d z a j u d y s p e n s y , a w p r a wie ś w i e c k i m sąd mo ż e u c hy l a ć n ie k t ó r e p r z e s z k o d y i z e z w a l a ć na z a w a r c i e u m o w y m a ł ż e ń s ki ej w o k r e ś l o n y c h w a r u n k a c h m i m o i s t n i e n i a „ p r z e s ł a n e k n e g a t y w n y c h w a ż n o ś c i ” . S p r a w ą ist ot ną są skutki z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a m i m o i s t n i en ia p r z e s z k ó d . W p r a w i e k a n o n i c z n y m m a m y do c z y n i e n i a z n i e w a ż n o ś c i ą od p o c z ą t k u t ego z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e go , który zo s t ał z a w a r t y z p r z e s z k o d ą z r y w a j ą c ą . N a t o miast w p o l s k i m p r awi e r o d z i n n y m i o p i e k u ń c z y m z a c h o d z i j e d y n i e m o ż l i wość j e g o z a s ak a r ża ln o ś c i, a w k o n s e k w e n c j i u n i e w a ż n i e n i a u m o w y m a ł ż e ń ski ej 36. IV. W N I O S K I K O Ń C O W E A n a l i z a s a m e g o p oj ę c i a p r z e s z k o d y m a ł ż e ń s k i e j p o z w a l a n a w y c i ą g n i ę c i e r ozl ic z n y c h w n i o s k ó w : 1) S a m a n a z w a „ p r z e s z k o d a ” f u n k c j o n u j e w o b u s y s t e m a c h p r a w n y c h , ale ma i nne z n a c z e n i e w p r awi e k a n o n i c z n y m ( p o w o d u j e n i e w a ż n o ś ć m a ł ż e ń s t w a od poc z ą t ku) , a w p r a wi e ś w i e c k i m f u n k c j o n u j e j a k o t z w. „ p r z e s z k o d a ” lub „ p r z e sł a n k a n e g a t y w a n a w a ż n o ś c i ” , a lb o „ o k o l i c z n o ś ć w y k l u c z a j ą c a z a w ar c i e m a ł ż e ń s t w a ” , a n a we t „ z a ka z z a w i e r a n i a m a ł ż e ń s t w a ” . 2) W p r a wi e k a n o n i c z n y m m a m y do c z y n i e n i a z p r z e s z k o d a m i z r y w a j ą c y mi, czyli p o w o d u j ą c y m i n i e w a ż n o ś ć z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e g o od p o c z ąt k u , n a t o mi a s t w p o l s k i m p r aw i e r o d z i n n y m p r z e s z k o d y s a m e z s i e b i e nie p o w o d u j ą n i e wa ż n o ś c i m a ł ż e ń s t w a , m o g ą być j e d n a k p o d s t a w ą d o z a s k a r ż e n i a j e g o wa żności . 3) W p r a wi e k a n o n i c z n y m nie jest z n a n a i n s t y t u c j a u n i e w a ż n i e n i a m a ł ż e ń s t wa (poza d y s p e n s ą od m a ł ż e ń s t w a n i e d o p e ł n i o n e g o , p r z y w i l e j e m P a w i o w y m
36 Nic w chodzi w z akre s p r z e d m io to w y pracy s z c z e g ó ło w e o m ó w i e n i e s k u t k ó w o rz e c z e n ia ni ew aż nośc i m ałż eń s tw a w p ra w ie k a n o n ic z n y m czy też p r a w n y c h s k u t k ó w u n i e w a ż n ie n i a w p olskim prawie r o d z in n y m . Je st to z a g a d n ie n i e s z e ro k ie i w y m a g a ł o b y o s o b n e g o s tudium w tym przedm io cie.
i p r z y w i l e j e m w i a r y ) 37, n a t o m i a s t w p r a w i e p o l s k i m t a k a i ns t yt ucj a f u n k c j o n uj e ( ch oć różni się od r oz wo du ).
4) S i e d e m p r z e s z k ó d f u n k c j o n u j ą c y c h na t e r e ni e p r a w a k a n o n i c z n e g o nie w y s t ę p u j e w p r a w i e ś w i e c ki m: p r z e s z k o d a n i e m o c y p ł ci ow e j, r óż n o ś c i religii, ś w i ę c e ń , p r of e s j i z a ko nn e j , u p r o w a d z e n i a , p r z e s z k o d a w y s t ę p k u i p r z y z w o i tości p u b l i c z ne j ( w y n i k a j ą o n e b e z p o ś r e d n i o b ą d ź z p r a w a n at u r a l n e g o albo p o z y t y w n e g o p r a w a k o ś c i e l n e g o ) - w Ka to li c k i c h K o ś c i o ł a c h W s c h o d n i c h ma m i e j s c e p o n a d t o p r z e s z k o d a p o k r e w i e ń s t w a d u c h o w e g o w y n i k a j ą c e g o z c hr z t u. 5) D w i e p r z e s z k o d y w y s t ę p u j ą w y ł ą c z n i e w p r a w i e ś w i e c k i m , tj. u b e z w ł a s n o w o l n i e n i e c a ł k o w i t e i c h o r o b a p s y c h i c z n a lub n i e d o r o z w ó j u m y s ł o w y ; w p r a w d z i e ni e w y s t ę p u j ą w p r o s t j a k o p r z e s z k o d y w p r a w i e k a n o n i c z n y m , to j e d n a k f u n k c j o n u j ą j a k o br a ki w ł a ś c i w e j z g o d y m a ł ż e ń s k i e j 38. 6) P i ęć p r z e s z k ó d f u n k c j o n u j e w o bu s y s t e m a c h p r a w n y c h : w i e ku , węzł a m a ł ż e ń s k i e g o , p o k r e w i e ń s t w a , p o w i n o w a c t w a , p o k r e w i e ń s t w a p r a w n e g o (z adopc j i ) . P r z e s z k o d a wi e k u c o d o z a k r e s u lat - 21 dl a m ę ż c z y z n y i 18 dla k o b i e t y - p o k r y w a się z w i e k i e m w y m a g a n y m w k o ś c i e l n y m p r a w i e pol s ki m, ale t y l k o do g o d z i w o ś c i (do w a ż n o ś c i w y m a g a n e j e st 18 i 14 lat).
17 P o ję c ia le f u n k c jo n u ją w K P K (zob. kan. 11 41-1150). O to w y b r a n e teksty:
Kan. 1141: „ M a łż e ń s tw o z aw a rte i d o p e łn i o n e nie m o ż e być r o z w ią z a n e ż ad n ą ludzką w ła d z ą i z żadne j p r z y cz y n y , o p ró c z śmierci".
Kan. 1142: „ M a łż e ń s tw o n ied o p e łn io n e , zaw a rte przez o c h r z c z o n y c h lub m ię d zy stroną o c h r z c z o n ą i s tro n ą n ie o c h r z c z o n ą , m o ż e być ze słusz nej p rz y cz y n y ro z w ią z a n e przez Biskupa R z y m s k ie g o , na p ro ś b ę o b y d w u stron lub ty lk o j e d n e j , c h o ć b y d r u g a się nic zg ad zała".
Kan. 1143 § 1: „ M a łż e ń s tw o zaw a rte przez d w i e o so b y nie o c h r z c z o n e zost aje ro zw iązan e na m o cy p r z y w ile ju p a w ł o w e g o dla d o b ra w iary strony, która p rzyję ła chrzest , p rz ez sam fakt z a w a r c ia n o w e g o m a ł ż e ń s t w a przez stro n ę o c h rzc zo n ą , jeś li strona n i e o c h r z c z o n ą odeszła ".
§ 2: „ U w a ż a się, że s tro n a n i e o c h r z c z o n ą o d c h o d zi, jeż eli nie c h ce m ie s z k ać ze st roną o c h r z c z o n ą lub m ie s z k a ć z nią w z g o d zie bez o b razy S tw ó rc y , c h y b a że stro n a o c h r z c z o n a po p rz y ję ciu chrztu d ała sł u szn y p o w ó d o d e jś c i a ” .
Kan. 1144: § 1 „ A b y strona o c h r z c z o n a w a ż n ie z a w a r ła n o w e m a łż e ń s tw o , nale ży zaw sze z ap y tać str o n ę n ie o c h r z c z o n ą ” :
1“ c zy i o n a c h c i a ł a b y p rzyją ć chr ze st;
2° czy p rz y n ajm n ie j c h c i a ł a b y z g o d n ie m ie s z k a ć ze st ro ną o c h r z c z o n ą , bez obrazy S t w ó r c y ” .
Kan. 1148 § 1: „ N ie o c h r z c z o n y , k tó ry miał ró w n o c z e ś n ie p rzed c h rztem kilka żon n i e o c h r z c z o n y c h , po p rz y ję ciu chrztu w K o ś cie le k a to lick im , jeś li m u trudno pozostać z p i e r w s z ą żoną, m o ż e z a tr z y m a ć j e d n ą z nich, o d d a la jąc pozostałe. T o s a m o od n o si się do k o b ie ty n ie o e h r z c z o n e j, k tó ra m ia ła ró w n o c z e ś n ie kilk u m ę ż ó w n ie o c h r z c z o n y c h ” .
P r z e s z k o d a w ę z ł a m a ł ż e ń s k i e g o w y w o d z i się z d i a m e t r a l n i e r ó ż n y c h z a ł o żeń: w p r a w i e k a n o n i c z n y m z a w s z e w a ż n e j e s t m a ł ż e ń s t w o p i e r w s z e , j e ś li nie zos t a ł a o r z e c z o n a j e g o n i e w a ż n o ś ć , n a t o m i a s t w p r a w i e ś w i e c k i m u s t a w o d a w ca stanął na s t a n o w i s k u w a ż n o ś c i m a ł ż e ń s t w a d r u g i e g o , ale dał m o ż l i w o ś ć za sk a r ż en i a wa ż n o ś c i m a ł ż e ń s t w a b i g a m i c z n e g o (z d w o m a o m ó w i o n y m i w y j ąt ka mi ) .
P r z e s z k o d a p o k r e w i e ń s t w a m a inny zakr es: w linii pr o s t e j w s z y s t k i c h stopni w obu s y s t e m a c h p r a w n y c h , n a t o m i a s t w b o c z n e j - do 4 s t o p n i a w p r a wi e k a n o n i c z n y m i tyl ko 2 s t o p n i a w p r a w i e p o l s k i m .
P r z e s z k o d a p o w i n o w a c t w a w p r a wi e k a n o n i c z n y m z a c h o d z i w e w s z y s t k i c h st opni a c h linii prostej i do 2 s t o p n i a w linii b oc z n e j (s z e r z e j j e s t w p r a w i e k a n o n i c z n y m K a to l i ck i c h K o ś c i o ł ó w W s c h o d n i c h ) , n a t o m i a s t w ś w i e c k i m tyl ko w linii prost ej , ale i tu m o ż n a d y s p e n s o w a ć „z w a ż n y c h p o w o d ó w ” .
P r z e s z k o d a p o k r e w i e ń s t w a p r a w n e g o (z a d o pc j i ) w p r a w i e k a n o n i c z n y m za c hodz i we w s z y s t k i c h s t o p n i ac h linii prostej i d o 2 s t o p n i a w linii b o c z n e j , n a t o m i a s t w p r a wi e p o l s k i m t y l k o do 2 s t o p n i a w linii pr o s t e j (tj. m i ę d z y p r z y s p o s a b i a j ą c y m i p r z y s p o s o b i o n y m ) .
7) Ko ś c i ó ł stosuj e w d u ż o s z e r s z y m z ak r e s i e s y s t e m d y s p e n s , n a t o m i a s t u s t a w o d a w c a świ ecki o g r a n i c z a p o z w o l e n i a s ą d u d o t r ze c h p r z y p a d k ó w . K o ś ciół katolicki, stojąc na s t a n o w i s k u n i e r o z e r w a l n o ś c i z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e g o , chroni jej pr ze z d o m n i e m a n i e p r a w n e w a ż n o ś c i z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e g o , o ile zost ał o o n o z a wa r te z g od ni e z p r z e p i s a m i p r a w a w.
8) P o r ó w n u j ą c poj ęc i e i treść p r z e s z k o d y w o b u s y s t e m a c h p r a w n y c h , m o ż n a z c ał ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą w y c i ą g n ą ć b a r d z o i s t ot ny w n i o s e k , że p r a w o k a n o n i c z n e p o p r z e z s y s t e m p r z e s z k ó d z r y w a j ą c y c h , c a ł ą k o n s t r u k c j ę „ z a b e z p i e c z e ń ” n i e r oz e r w a l n oś c i z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i e g o , d o m n i e m a n i e w a ż ności z w i ą z ku z doł ał o na wi e l e lat p r z e d u s t a w o d a w s t w e m p a ń s t w o w y m
39 Kan. 1060 KPK: „ M a łż e ń s tw o cie szy się p r z y c h y l n o ś c ią p raw a, d la te g o w w ą tp liw o ś ci należy u w a ża ć j e z a w ażne, dopóki nie u d o w o d n i się c ze g o ś p r z e c i w n e g o ” .
u p o d m i o t o w i ć r o d z i n ę 40. P o l s ki e p r a w o r o d z i n n e i o p i e k u ń c z e nie u p o d m i o t o w i ł o d o t y c h c z a s r o d z i n y i ni e n a d a ło jej o s o b o w o ś c i p r a w n e j " . 9) P o rat yf i ka c j i k o n k o r d a t u o s ob y o d p o w i e d z i a l n e za ba d a n i e p r z e d ś l ub n e n a r z e c z o n y c h n a f o r u m k o ś c i e l n y m or az o s o by p r a c u j ą c e w p o r a d n i c twi e r o d z i n n y m w i n n y z na ć p r z e s z k o d y p o l s k i e g o p r a w a r o d z i n n e g o i o p i e k u ń c z e g o , d o c z e g o są z o b o w i ą z a n e art. 10. W r a z z w e j ś c i e m w życi e k o n k o r d a t u z a c z ą ł o b o w i ą z y w a ć d o d a t k o w y z a k a z b ł o g o s ł a w i e n i a m a ł ż e ń s t w k a n o n i c z n y c h , j e ś li m i ę d z y n u p t u r i e n t a m i z a c h o d z ą p r z e s z k o d y wy n i k a j ą c e z p o l s k i e g o p r a w a r o d z i n n e g o i o p i e k u ń c z e g o . Z a k a z ten nie rodzi s k u t k ów p r a w n y c h p o d o b n y c h d o p r z e s z k o d y z r yw a j ą c ej , g d y ż nie p o w o d u j e n i e w a ż n o ś ci m a ł ż e ń s t w a o d p oc z ą t k u. J est to j e d n a k za k a z , k tó r e g o n i e z a c h o w an i e s p o w o d u j e o k r e ś l o n e sk u t k i a d m i n i s t r a c y j n o - k a r n e , o k r e ś l o n e u s t a w ą okoł o- k o n k o r d a t o w ą . P o d o b n i e p r a c o w n i c y U r z ę d ó w St a n u C y w i l n e g o wi nni z a p o z n a ć się z p r z e s z k o d a m i w p r a w i e k a n o n i c z n y m , aby n a z a s a d z i e p o m o c n i c z o ś c i u ł a t w i a ć l u d z i o m w i e r z ą c y m z a c h o w a n i e p r a w a i c h r o n i ć wol noś ć s u m i e n i a i w y z n a n i a o so b y l udzki ej .
40 Z o b . J o a n n e s P a u l u s II, A d h o r ta tio A p o s tó lica F a m itia ris c o n s o r tio , 22 XI 1981, A A S 7 4 ( 1 9 8 2 ) s. 81-191; Zob. K a rta p r a w ro d zin y , J. L a s k o w s k i , Noyra in stru k c ja E p is k o p a tu P o ls ki o p rz y g o to w a n iu d o m a łże ń stw a w św ie tle p ra w p sy c h o lo g ii-so c jo - logii, „ P r a w o K a n o n i c z n e ” , 19(197 6), nr 3-4, s. 53-63; t e n / , e. U w a ru n ko w a n ia trw a ło ści m a łż e ń s tw a c h rze śc ija ń s k ie g o . S tu d iu m z s o c jo lo g ii p ra w a , W a r s z a w a 1984; T eo lo g ia m a łż e ń stw a i ro d zin y, red. K. M a jd ań s k i, t. I, W a r s z a w a 1980; R. S z t y c h m i I c r. D oktryna S o b o ru W a tyk a ń sk ie g o II o c ela ch m a łże ń stw a i j e j re c ep c ja w K o d e k s ie P ra w a K a n o n iczn eg o z ro ku 1983, L u b lin 1993.
41 J. W i n i a r z, P ra w o ro d zin n e , wyd. 3, W a r s z a w a 1980, s. 14. Zob. też: H. M i s z l a 1, P o ls kie p ra w o w yzn a n io w e, L u b lin 1996. Nic w i d a ć też ta kich p erspektyw w n o w e j K o n s ty tu cji RP. Z j e g o ogólnej d e kla racji w art. 18: „ M a łż e ń s tw o j a k o zw iązek k o b iety i m ę ż c z y z n y , ro dzin a, m a c ie r z y ń s tw o i ro d z ic ie ls tw o z n a jd u ją się pod o c h ro n ą i o p iek ą R z e c z y p o s p o lite j P o l s k i e j ” nie w y n i k a z a p o w i e d ź zm ia n w k.r.o. P o d o b n y c h nadziei nie m ożna op ier a ć na art. 23 o g o s p o d a r s tw ie ro d z in n y m czy a rty k u łac h d o ty c z ą c y c h w o ln o śc i religijnej (25 i 53 ł ąc zn ie z art. 48).
T H E P O S S I B I L I T I E S A N D E F F E C T S O F E S T A B L I S H I N G M A R R I A G E D E S P I T E O B S T A C L E S I N T H E C A N O N I C A L A N D P O L I S H L A W S u m m a r y R e s p o n d i n g to ih e s o c i a l n e e d to k n o w t h e s y s t e m o f t h e c a n o n i c a l a n d P o l i s h lay law in v i e w o f th e c o n c o r d a t o f J u l y 28, 1 9 9 3 , th e a u t h o r s h o w o n e o f th e e s s e n t i a l i s s u e s i m p l i e d by art. 10 o f th e at d o c u m e n t , ie t h e i n f l u e n c e o f m a r i t a l o b s t a c l e s o n t h e v a l i d i ty o f s a c r a m e n t a l m a r r i a g e a n d th e v a li d i t y o f m a r i t a l c o n t r a c t in t h e P o l i s h law . Pie d i s c u s s e s th e s y s t e m o f d i s p e n s a t i o n s in t h e C a n o n i c a l l a w a n d l e g a l p e r m i t s in th e P o l i s h law , th e p e r m i t s w h i c h r e p e a l t h e o b s t a c l e s m a k i n g it ( t h e C a n o n i c a l l a w ) v a l i d o r n o n - a c t i o n a b l e ( t h e P o l i s h l a w ) . M o r e o v e r , t h e lis t o f o b s t a c l e s in t h e t w o l e g a l s y s t e m s is o f v a lu e , e s p e c i a l l y it is o f g r e a t c o g n i t i v e i m p o r t a n c e t h a t t h e a u t h o r h a s c o m p a r e d th e e f f e c ts o f e s t a b l i s h i n g m a r r i a g e d e s p i t e t h e b r e a k i n g o f f o b s t a c l e s o r n e g a t i v e p r e m i s s e s o f m a r r i a g e e s t a b l i s h m e n t . T r a n s la te d b y J a n K ło s
