Historia dziennikarstwa PRL : (stan-potrzeby-metody badań. Wybrane problemy i tezy)

Alina Słomkowska

Historia dziennikarstwa PRL :

(stan-potrzeby-metody badań.

Wybrane problemy i tezy)

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 24/1, 7-27

R

E

F

E

R

A

T

Y

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej X X IV 1 PL ISSN 0137-2998 ALINA SŁOMKOWSKA

H ISTO RIA DZIENNIK ARSTW A PRL

(Stan — potrzeby — m etod y badań. W ybrane p roblem y i tezy)

I. SPORY WOKÓŁ OKREŚLENIA DYSCYPLINY, JEJ MIEJSCA I ZADAŃ

1. G E N E Z A I R O D O W Ó D B A D A N H IS T O R Y C Z N O P R A S O W Y C H S P O Ś R Ó D N A U K P O M O C N IC Z Y C H

D opiero w P o lsce L udow ej uznano prasę za źródło h istoryczne, co w p łyn ęło na w zrost zapotrzebow ania na badania historycznoprasow e.

Z ainteresow ania prasą jako podm iotem badań zrodziły się w śród sp e­ cjalistów nauk pom ocniczych historii stosu nk ow o późno. N auki pom oc­ nicze h istorii, rozw ijające się od końca X V II w . w e Francji i w ośrod­ kach niem ieckich , oddziałujących n ajsiln iej na n aukę polską, n ie zajm o­ w a ły się p oczątkow o prasą jako źródłem h istoryczn y m 1. R ów nież J. L e­ lew el, k tóry p ołożył p od w a lin y pod nauki pom ocnicze historii w nauce p olsk iej, w y w iera ją c d ecy d u jący w p ły w na ich charakter i dalszy rozw ój, n ie u w zględ n ia ł prasy. Jako źródło h istoryczn e n ie znalazła się prasa w obrębie zain teresow ań h isto ry k ó w w X IX w. W okresie dw udziestolecia m ięd zyw ojen n ego zarów no S. P taszyck i i W. Sem k ow icz zajm u jący się naukam i p om ocniczym i h istorii, jak i M. H andelsm an zajm u jący się m etodologią i teorią poznania h istorycznego n ie uw zględ n iali p rasy jako źródła historycznego; h isto ry cy d ostrzegający ten jej w alor n ależeli do rzadkości2.

N ie w eszła w ięc prasa w obręb zain teresow ań sp ecjalistów z zakresu n auk pom ocniczych i m etod ologów , a także n ie była w yk o rzystyw an a przez h istoryk ów i h istoryk ów literatury. W historiografii tego okresu była na ogół pom ijana i niedoceniana. Tak w ięc brak zainteresow ania ze stron y sp ecjalistów w dziedzinie k ry ty k i źródeł h istorycznych, jak i h i­ storyk ów w y w a rł, oprócz w ielu innych czynników , n eg a ty w n y w p ły w na słab e tem po rozw oju badań nad prasą.

Z apotrzebow anie na badania historycznoprasow e w yw od zi się z kręgu

1 W. S e m k o w i c z , R oz w ó j nauk pomocniczych historii w Polsce, Kraków 1948, s. 6; J. S z y m a ń s k i , Nauki pomocnicze historii, Lublin 1968, s. 17.

u czn iów M. H andelsm ana3. W ok resie d w u d ziestolecia m iędzyw ojennego od ezw a ły się p ierw sze p ojed yn cze g ło sy zw racające uw agę na prasę jako cenn e i n iezw yk le ob fite źródło historyczne; to w arzy szyły tem u postula­ ty podjęcia badań nad prasą w ram ach nauk pom ocniczych historii, ba­ dań zw an ych w ów czas „d zien nik ozn aw stw em ” .

Na łam ach „K w artalnika H istoryczn ego” z roku 1929 w artykule pt. 0 p o tr z e b ie sp e c ja ln e j m eto d o lo g ii dla historii n o w o ż y tn e j i n o w y c h n auk pom ocn iczyc h skonstatow an o, że nauki pom ocnicze zw iązane z ba­ daniam i m ed iew isty czn y m i są n iew ystarczające do analiz i studiów nad historią now ożytn ą. D om agając się badań „dziennikoznaw czych” na po­ trzeb y h istoryk ów , form ułow ano p ostu la ty skrom ne i w zasadzie ogra­ n iczające się do grom adzenia d anych bibliograficznych o dziennikach 1 redaktorach. Jed n ocześnie zalecano stosow an ie m etod y statystycznej. P odkreślano, że idzie głów n ie o to, ab y pom óc uczonym w korzystaniu Z p rasy jako n iezbędnego źródła h istoryczn ego4. P o stu la ty te i rozważa­ nia n ie sp o w o d o w ały określonych sk u tk ów ani dyskusji.

P o II w ojn ie św iatow ej, gd y — jak w spom niano — w p rzeciw ieństw ie do okresu dw u dziestolecia m ięd zy w ojen n eg o nauki pom ocnicze u zn a ły w a­ lo ry prasy jako p ełnow artościow ego źródła historycznego, specjaliści z dzie­ d ziny n auk pom ocniczych zaczęli dom agać się odrębnych studiów nad prasą jak o n ieod zow n ym źródłem dla historyka, badań w konw encji d y scy p lin y u słu gow ej. Stop niow o także w śród h istoryk ów upow szechnia się zapotrzebow anie na badania nad prasą jako źródłem . N iew ątp liw y w p ły w na środow isko h istory k ó w i sp ecja listó w w zakresie nauk po­ m ocniczych w y w arła w ty m w zględ zie praca H. Jabłońskiego Opinia — P a r la m e n t — Prasa (w ydana w 1947 r.). R ów nież straty i zniszczenia czasu w o jn y i okupacji, które o b jęły archiw a i biblioteki, przyczyn iły się do w zrostu rangi prasy jako źródła.

W 1948 r. A. G ieysztor dom aga się badań historycznoprasow ych — „d zien nik ozn aw stw a”, w ram ach nauk pom ocniczych historii, dla badań d ziejów n ow oży tn y ch 5. N astępn ie w zestaw ie nauk pom ocniczych historii p ojaw ia się i stosu je term in „p rasoznaw stw o” (I. Ihnatow icz, J. S zym ań ­ ski, W. Sladkow ski) w od niesieniu do badań historycznoprasow ych, któ­ re w y m ien ia n e jest jako nauka pom ocnicza historii. W sekcji nauk po­ m ocniczych VIII Zjazdu P ow szech n ego H istoryk ów Polskich I. Ihnato- w icz w referacie „Zakres i zadania nauk pom ocniczych historii now o­ żytn ej i n ajn ow szej” stw ierd ził, że h istoryk ow i now ożytn ik ow i potrzebne są badania historycznoprasow e — „prasoznaw stw o”. W skazyw ał, że pro­ w adzić je i podejm ow ać p ow in n y ośrodki naukow e w ysp ecjalizow an e i po­

* J . S z y m a ń s k i , Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1983, s. 20.

4 A. Z a n d, O potrzebie specjalnej metodologii dla historii now ożytnej i no­

w y c h nauk pomocniczych, „Kwartalnik Historyczny”, 1929, z. 3, s. 206—209.

5 A. G i e y s z t o r , Z arys nauk pomocniczych historii, Warszawa 1948, t. 1, s. 9, t. 2, s. 317—322.

H IS T O R I A D Z IE N N IK A R S T W A P R L ₉ św ięcające się w yłą czn ie badaniom h istorycznop rasow ym 6. I. Ihnatow icz n ie zajm ow ał się dlatego analizą i oceną prasy jako źródła, choć sy g n a ­ lizow ał, że stan ow ią one sp raw y d y sk u syjn e i sporne w śród h isto ryk ów 7. J. Szym ań sk i, k tóry w śród nauk pom ocniczych h istorii także w y m ien ia p rasozn aw stw o, n ie zajm u je się nim w ostatnim w yd an iu sw ojej k siążki pt. N auki pom ocn icze historii (W arszawa 1983). W. Sladkow ski w pod­ ręczniku nauk pom ocniczych, w rozdziale zatytu łow an ym „Prasoznaw - stw o ”, podkreśla w ażność prasy jako źródła dla historyka n ajn ow szych czasów; traktuje prasoznaw stw o jako odrębną d yscyp lin ę i stw ierdza, że g łów n ym jej trzonem jest historia p rasy spełniająca funkcję nauki pom ocniczej h istorii8. Trzeba nadm ienić, że w literaturze dotyczącej nauk pom ocniczych (poza W. S ladkow skim w łaśn ie) n ie w y stęp u je o k reślen ie „historia p rasy ”. U gruntow ało się w okresie PRL uznanie i zrozu m ien ie dla prasy jako źródła oraz pow stało zapotrzebow anie na badania h isto - rycznoprasow e. Jed n ocześnie przesądzono, że historycznoprasow e ba­ dania prow adzone będą phzez w yod ręb n ion e ośrodki i sp ecjalistów , a n ie w ram ach nauk pom ocniczych, choć jako nauka pom ocnicza historii i n ie ­ zbędna h istorykom .

Z apotrzebow anie na badania historycznoprasow e n ie znajduje dosta­ teczn ego oddźw ięku w historiografii, a zw łaszcza w dziedzinie tak n ie ­ odzownej historykom , jak analiza i k ry tyk a prasy jako źródła.

N ie rozw in ęły się badania m etod yczn e nad prasą jako źródłem h isto­ rycznym . Na tem at prasy jako źródła historycznego w y p ow iad ali się m .in. M. Tyrowicz,. W. K ula, J. M yśliń sk i, B. K rzyw obłocka, głó w n ie jedn ak w odniesieniu do epok w cześn iejszych , a n ie w pow iązaniu z okresem PRL9. Prasa PRL jako źródło do badań nad dziejam i n ajn o w ­ szym i czeka na opracow anie. Z apotrzebow anie w yw od zące się z nauk po­

6 I. I h n a t o w i c z : 1) Zakres i zadania nauk pomocniczych historii n o w o ż y t­

nej i najnowszej, [w:] Pamiętn ik VIII Powszechnego Zja zdu H is toryków Polskich w K ra k o w ie 14—17 września 1958, t. 1, W arszawa 1958, s. 295 [lub w :l VIII Po­ wszechn y Zjazd H is to ryk ó w Polskich, [w:] Nauki pomocnicze historii, t. IX, War­

szawa 1960, s. 102; 2) Dorobek nauk pomocniczy ch historii X I X i X X w i e k u w

św ietle n owych potrzeb, „Studia Źródłoznawcze”, t. 7: 1963, s. 12.

7 I. I h n a t o w i c z : 1) Nauki pomocnicze historii a spraw a warsztatu histo­

ry k a czasów najnowszych, „Dzieje N ajnow sze”, 1969, z. 4, s. 116—122; 2) W p ł y w n ow szy ch źródeł na kształtowanie się m e to d badawczych historii, [w:] Pamiętn ik X II Powszechnego Z ja zdu H istoryków Polskich 17—20 września 1979, t. 1, K atow i­

ce 1979, s. 84—90.

8 W. S l a d k o w s k i , Prasoznawstwo, [w:] J. S z y m a ń s k i , Nauki pom oc­

nicze historii, Lublin 1968, s. 351—391.

9 J. M y ś l i ń s k i , Uwagi o prasie polskiej przełomu X I X i X X w. jako źró d ­

le historycznym , „Rocznik Historii Czasopiśm iennictwa Polskiego” (dalej: RHCP),

t. 14: 1974, z. 1, s. 5—26; B. K r z y w o b ł o c k a : 1) Prasa jako źródło historyczne, „Kwartalnik Prasoznawczy”, 1957, nr 3, s. 38—51; 2) Prasa jako źródło history czne, [w:] Metody i techniki badawcze w prasozn aw stw ie, t. 3, Warszawa 1971, s. 60—80'. W. K u l a , Problemy i m e to d y historii gospodarczej, W arszawa 1963, s. 148 i n.

m ocniczych historii n ie w yczerp u je zam ów ienia sp ołeczn ego na badania historycznoprasow e, które szczególn ie obecnie daje znać o sobie, m .in. w śród studentów .

2. S P O R Y O O K R E Ś L E N IE M I E J S C A B A D A N H IS T O R Y C Z N O P R A S O W Y C H W S R O D i w o b e c i n n y c h d y s c y p l i n

Na przełom ie lat sześćd ziesiąty ch i sied em d ziesiątych podjęto próby określenia m iejsca badań historycznop rasow ych w ob ec praso znaw stw a. W tej k w estii w yp ow iad ali się m .in. V. K lim eś, M. K afel, I. T etelow ska. W ty m czasie także, odw ołując się do I. T etelow skiej i rozw ijając jej m yśli, J. S zew czyk zaatakow ał badania historycznoprasow e na łam ach „Z eszytów P rasoznaw czych ”10. O dpow iedzieli M. T yrow icz, B. Gołka i A. F. Grabski, podnosząc znaczenie i rolę tych badań11. Z tych kon­ trow ersji w y ło n iły się, obok sp raw zw iązanych z ok reślen iem m iejsca badań historycznop rasow ych w ob ec prasoznaw stw a, tak że i k w estie zw ią­ zane z zadaniam i tych badań i prob lem y m etod ologiczn e12. W sporach tych jednak na ogół n ie brano pod u w agę prasy z okresu PRL.

N ie rozstrzygnięty pozostał spór, czy historia prasy jest sam odzielną dyscyp lin ą naukow ą cz y nauką pom ocniczą? N iezbędne w y d a je się jednak obecnie n ie ty le rozstrzygnięcie ty ch przedstaw ionych sp orów i określe­ n ie m iejsca badań h istorycznop rasow ych w obec in n y ch d yscyplin, lecz raczej d ysk u sje i reflek sje m etod ologiczn e w p ow iązaniu z prasą okresu PR L. O kreślenie „historia p rasy” w odniesieniu do PRL pow inno być raczej zastąpione nazw ą „historia d zien nik arstw a”.

Św iadom ość gen ezy, zapotrzebow ania, m iejsca badań historycznopra­ so w y ch w śród innych d yscyp lin pow inna pomóc przy form u łow aniu za­ dań w zakresie doboru i stosow an ia m etod naukow ych.

3. D Y S K U S J E w o k o ł m e t o d h i s t o r y c z n o p r a s o w y c h

W ostatnim d ziesięcioleciu k w estie m etod ologiczne badań h istorycz- n op rasow ych p odejm ow ali m .in. M. T yrow icz, J. Jarow iecki, S. L ew an ­ dow ska, J. M yśliński, J. R atajew sk i, A. P aczkow ski, W. W ładyka13, kon­ centrując się przew ażnie na prasie znacznie poprzedzającej okres PRL. A n alizę ilościow ą i statystyczn ą zaw artości prasy PRL zastosow ali w

10 J. S z e w c z y k , Uwagi o historii i historiozofii polskiej prasy, „Zeszyty Prasoznawcze”, 1968, nr 4(38), s. 19—26.

11 B. G o ł k a , A. F. G r a b s k i , M. T y r o w i c z , O historii polskiej prasy, tamże, 1969, nr 4(42), s. 71—76.

12 M. T y r o w i c z , Historia prasy — je j zadania, źródła i m e to d y badań, [w:]

M eto dy i techniki badawcze w prasoznawstw ie, t. 1, W arszawa 1969, s. 166 i n.;

T. B u t k i e w i c z , Z problem ów badań historycznoprasowych, tamże, t. 3, s. 38—51; V. K l i m e ś , Zagadnienie metodologii badań nad historią prasy, tamże, s. 52—59. 13 J. R a t a j e w s k i : 1) Próba zastosowania m e to d y sta ty sty c z n e j analizy z a ­

H I S T O R I A D Z I E N N IK A R S T W A P R L ₁₁

sw oich badaniach m .in. J. Natanson, J. Załubiski, B. Ł ukaszew icz, M. C hrzanow ski14.

W h istoriografii pośw ięconej prasie zdecydow anie dom inują tra d ycy j­ ne m etod y opisow e w układach chronologicznych. Przew aża faktografia. Brakuje u jęć sy n tety zu ją cy ch i k om paratystyki. P od ejm ow ane próby za­ stosow ania m etod ilościow ej an alizy zaw artości w badaniach h istoryczn o- prasow ych w y w o łu ją zw y k le kontrow ersje, ale jednocześnie zyskują co­ raz w ięcej zw olenników .

II. ROZBUDZENIE ZAINTERESOWAŃ I ZAPOTRZEBOWANIE NA NAJNOWSZĄ HISTORIĘ

W ostatnich pięciu latach w idocznie w zrastało zainteresow anie spo­ łeczne najnow szą historią. P rzy czy n iły się do tego obchody rocznic od­ zyskania n iep od ległości i w yb u ch w ojn y. W latach 1980— 1981 szczególn ie rozbudzone zo sta ły zainteresow ania sp ołeczn e dziejam i PRL.

W rozm aitej form ie i w różnych okolicznościach form u łow ane b y ły w tym czasie p ostu laty w sp raw ie publikacji na tem at n ajn ow szych dzie­ jów P olski. Żądania tak ie w y su w a li u czn iow ie, nauczyciele, studenci, uczeni, p olitycy. P oja w ia ły się one na forum sejm ow ym , na p osiedze­ niach A kadem ii Nauk, podczas spotkań i w iec ó w o charakterze p olitycz­ nym , na sp ecjaln ie organizow anych u liczn ych dem onstracjach, a także na łam ach prasy zarówno kontrolow anej, jak i w yd aw an ej poza cenzurą. Źródła i p rzyczyn y dezyd eratów w spraw ie h istorii PR L b y ły różnorod­ ne. Na ogół jednak górow ały em ocje p o lityczn e nad racjam i n aukow ym i. N aprzeciw zapotrzebow aniu czy zam ów ien iu społecznem u w y sz ły pra­ sa, organizacje i pojedyncze osoby. R ozw inęła się p ub licystyk a rozra­ chunkowa. Nie tylk o zaw odow i h istorycy w e ry fik o w a li i k om en tow ali nasze dzieje. I n ie tylko rein terp retow an o h istorię. Podnoszone b y ły te ­ m aty dotąd przem ilczane lub niedopow iedziane. A nalizow ano także m e­ chanizm y spraw ow ania w ładzy. U pow szechniane b y ły i u jaw n iane róż­ ne spraw y personalne z k ulu arów p olityki, czy n aw et alkow y. Z asięg tego rodzaju w yp ow ied zi jeszcze bardziej rozbudził i u pow szech n ił za­ interesow ania najnow szą historią. I n ie w ą tp liw ie ten w zrost zain tereso­

z. 2, s. 214—226; 2) O trudnościach badań histo rycznoprasow ych historii prasy pol­

skiej na Śląsku w X I X i na początku X X w., „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej”

(dalej: KHPP), t. 16, z. 3; A. P a c z k o w s k i , Badania historycznoprasowe w za ­

stosowaniu do badań nad dzieja m i m yśli politycznej, [w:] Na warsztatach h istory­ ków polskiej m y śli politycznej, W rocław 1980, s. 9—21; W. W ł a d y k a , Stan badań nad historią prasy a badania dziejów polskiej m y ś li politycznej, tamże, s. 23—36.

14 J. Z a ł u b s k i, Wielkopolska prasa i je j tw ó r c y w latach 1945—1955, War­ szawa—Poznań 1972; B. Ł u k a s z e w i c z , Prasa informacyjno-polityczna Warm ii

i Mazur 1945—1957, Warszawa 1982; M. C h r z a n o w s k i , Zycie literackie w la­ tach 1951—1980, Kraków 1983.

w ania naszą przeszłością jest zjaw iskiem p ozytyw n ym . A le na tej „ fa li” także w y stą p iły o b ja w y niepokojące. Raził nadm iar ep itetó w przy n ie­ doborze konkretów . N ie zaw sze jasne lub n iezb y t w y m o w n e b y ły m o­ ty w a cje n iektórych w yp o w ied zi na te m a ty historii PRL. D om in ow ały em ocje i am bicje p olityczn e, a m niej lic z y ły się fa k ty i racje nauk ow e oraz w zg lęd y poznaw cze.

R ozbudzenie zain teresow ań sp ołeczn ych historią najn ow szą ma i bę­ dzie m iało w p ły w na badania h istorycznoprasow e. W ydaje się, że nadal zn ajd u jem y się w okresie n iezasp okojonych oczekiw ań sp ołeczn ych i za­ potrzebow ania na opracow ania p ośw ięcon e dziejom PRL. W ystępujące w yraźn ie zjaw isko n iesp ełn ion ego zam ów ien ia społecznego jest n iezw yk le zróżnicow ane. Z jednej stron y oczek iw ane są nadal k ryty czn o-rozliczen io - w e i rozrachunkow e publikacje, z drugiej — istn ieje zapotrzebow anie na zb ilansow an ie i ocenę d ziejów PRL w zw iązku z ju b ileu szem czterdzie­ stolecia. S ytu acja obecna na ogół sprzyja prow adzeniu badań nad dzie­ jam i PRL. Jed n ocześnie jednak zd yferen cjon ow an ie oczek iw ań i zapo­ trzebow ania m oże w p ły w a ć ham ująco lub u jem n ie na podejm ow anie badań czy ich w yn ik i. Do tego jeszcze n a le ży dodać, że brak jest pod­ ręczników dla ad ep tów dziennikarstw a.

III. SPORY O CEZURY I WOKÓŁ PERIODYZACJI

Propozycje podziału i dat granicznych w historii PR L w y w o ły w a ły polem iki n ie tylk o w śród h istoryk ów . D ysk usje nad problem atyką p e- riod yzacji dziejów n ajn ow szych n a sila ły się z okazji piętn astolecia, d w u­ dziestolecia, dw u dziestop ięciolecia, trzyd ziestolecia i trzyd ziestop ięciolecia PRL. Spierano się o cezu ry na zjazdach, sesjach i sym p ozjach nauko­ w ych oraz na łam ach prasy i czasopism sp ecjalistyczn ych . Na tem at pe- riodyzacji piętn astolecia PR L dysku tow an o na łam ach „ P o lity k i” (w ro­ k u 1959). A rty k u ły polem iczne o d aty graniczne i podział dw u dziestole­ cia PR L (1964) ukazały się rów nież w „P o lity ce”, a tak że na łam ach „K ultury i S p o łeczeń stw a ” oraz „Z pola w a lk i”. D y sk u sje te k on tyn u o­ w ano z okazji ćw ierćw iecza, trzyd ziesto- i trzyd ziestop ięciolecia15. Sporne

15 W. G ó r a , Periodyzacja piętnastolecia (A rty ku ł dyskusy jn y), „Polityka”, nr 26(121) z 27 VI 1959; M. T u r l e j s k a , O perio dyzacji piętnastolecia. Kilka

u wag dyskusyjn ych , tamże, nr 35(130) z 29 VIII 1959; R. H a 1 a b a, N. K o ł o -

m e j c z y k , O perio dyzację piętnastolecia. D yskusje i polemiki, tamże, nr 43(138) z 24 X 1959; W. G ó r a , 20 lat Polski L u d o w ej (Problem y periodyzacji), „Kultura i Społeczeństw o”, nr 2 z kw ietnia—czerwca 1964, s. 80—97; F. R y s z k a , M. T u r ­ s k i , Cztery daty graniczne, „Polityka”, nr 29(385) z 18 VII 1964; Z. L a n d a u, J. T o m a s z e w s k i , Ćw ierćwiecze PRL — etapy rozw oju, tamże, nr 29(646) z 19 VII 1969; M. T u r s k i , Z podziałką dom historii, tamże, nr 30(647) z 26 VII 1969; W. G ó r a , Etapy rozw oju Polski L u d o w ej (Próba periodyzacji), „Z pola w alki”, 1971, nr 4(56), s. 235—242; M. Ż y c h o w s k i , Etapy ro zw o ju Polski Ludowej, tam ­ że, s. 242—250; J. W. G o ł ę b i o w s k i , W. G ó r a , Charakter i etapy rewolucji

H IS T O R I A D Z I E N N I K A R S T W A P R L _,13

.b y ły g łó w n ie proponow ane d aty graniczne. P o lem ik i w ok ół cezur n ie ogran iczy ły się jednak do ocen y w ażności i rangi w ybranej daty, lecz za w iera ły także argum entację obejm ującą ch arak terystyk ę i w artościo­ w an ie p oszczególnych etap ów h istorii PRL. Spory o cezu ry zw iązane b y ły i są tylk o pozornie z w yb orem określonych dat. N ajpełniejszą kon­ cepcję p eriodyzacji p rzedstaw ił W. Góra w książce R e fle k sje nad historią P olski L u d o w e j 16.

N ik t n ie k w estion u je celow ości u stalania cezur granicznych w h i­ storii. W ręcz p rzeciw n ie — grom adzi się coraz w ięcej argum entów prze­ m aw iający ch za koniecznością dokonania podziałów . P eriodyzację trak­ tu je się jako zabieg pom ocniczy, u ła tw ia ją cy jed yn ie system atyzację. Z jaw isk i procesów h istorycznych n ie m ożna przecież p recyzyjn ie w y ­ odrębnić, gdyż w y stęp u ją w e w zajem n ej w sp ółzależn ości i uw arunko­ w aniach. Na ogół fe ty szy zu je się zn aczen ie dat, każda propozycja perio- dyzacyjna jest k w estią um ow ną. Trudno b ow iem w rozw oju organizm u sp ołeczn ego w sk azać na konkretne daty, k ied y zjaw iska ilościow e prze­ chodzą w zm ian y jakościow e, ta k jak u pojedynczego osobnika n ie m ożna w yzn aczyć daty, k ied y zm ienił poglądy. N ie sposób przesądzić, które przem iany i w yd arzen ia o d gryw ały rolę decydującą czy to z dziedziny p olityk i w ew n ętrzn ej, sytu a cji m ięd zyn arod ow ej, ekonom iki czy k u ltu ­ ry? P rak tyczn ie b ow iem n ie da się zhierarchizow ać ty ch k ryteriów i kon­ sek w en tn ie potem przestrzegać. N ie m ożna też rów nolegle u w zględ n iać w szystk ich tych k ryteriów jednocześnie. Z ależnie w szak że od okoliczności w p ew n ych sytu acjach p rzełom ow y charakter posiadają zjaw iska ze sfe ry polityczn ej, k ied y indziej zaś m iędzynarodow ej bądź ekonom icznej. A przecież w szelk ie zjaw iska i w yd arzen ia b yw ają pow iązane i trudno jest któreś z nich preferow ać. W zależności rów nież od tego, czy p erio- dyzacja d otyczy historii p olityczn ej, gospodarczej, k ultu ry, prawa czy partii, w ażniejszą rolę odgryw ają zm ian y w ła śn ie ze sfe ry tych w yd arzeń i procesów najbliższych. A le choć w szy sc y zgadzają się, że daty granicz­ n e traktuje się elastyczn ie, to jedn ak spór o cezu ry trw a nadal.

W brew pozorom dobór k ryteriów n ie jest zabiegiem o charakterze form alnoporządkow ym . Zadaniem i celem periodyzacji jest u stalen ie pra­ w id łow ości oraz czynn ików d ecyd u jących o rozw oju dziejów , a także w yd ob ycie z gąszcza w yd arzeń n a jw ażn iejszych ogn iw w procesie h isto­ ryczn ym . Jako kryterium podziału n iek tórzy przyjm ują zm iany p ersonal­ n e i czasokresy spraw ow ania k ierow n iczej fu n kcji w państw ie przez po­ szczególn ych przyw ódców . Część h isto ryk ó w dokonuje podziału w ed łu g k ryterium ekonom icznego, gdzie k olejn e p lan y gospodarcze odgryw ają

lu dow ej w Polsce (Tezy), tamże, 1975, nr 3(71), s. 141—156 i (dyskusja) s. 156—204;

H. S ł a b e k , Rewolucja polska — stadia ro zw o ju i ch arakter (1944—1970), tamże, s. 81—122.

16 W. G ó r a , Proble m y perio dyzacji d zie jó w Polski Ludow ej, [w:] Refleksje

znaczną rolę przy w yzn aczan iu podokresów. W iększość preferuje w szak­ że p olityczn e kryteria podziału. Na ogół jednak stosow an ie jednego kry­ terium , prow adzące do uproszczeń, okazało się n iew ystarczające. Pod presją p rzem yśleń i polem ik n astęp ow ały przesunięcia cezur oraz zm iany i u ściślenia periodyzacyjne. W dyskusjach starano się w y ty czy ć w ięk sze czasokresy jako głó w n e eta p y rozwoju, które dzielono na m n iejsze od­ cinki czasow e, zw ane fazam i. Jednakże te pom ocnicze podziały na pod- ok resy nie tylk o n ie zn iw elo w a ły sporów , ale je jeszcze zaostrzyły.

P roblem atyka p eriodyzacji dotycząca h istorii PR L — analizow ana w kategoriach ogólnych, zw iązanych z analizą całok ształtu d ziejów i pro­ cesów — prow adzi do form ułow ania k ryteriów w yn ik a ją cy ch z podsta­ w ow ych zadań i praw id łow ości oraz teorii rozw oju społecznego. Zało­ żenia doboru k ryteriów na ogół n ie w y w o łu ją dyskusji. A nalizując jed­ nak np. cezu ry i etap y rozw oju litera tu ry w PRL okazuje się, że n ie w ystarczą ty lk o kryteria ogólne, stosow an e z punktu w id zen ia historii i ew olu cji całego sp ołeczeństw a. N ie w ystarczą także kryteria ogólne w badaniu etapów rozw oju szk olnictw a w PRL. C ezury w rozw oju ruchu robotniczego n ie będą id en tyczn e jak w dziejach ruchu ludow ego. W y­ łania się konieczność u w zględ n ienia sp ecyfik i badanej dziedziny. G dy jednak dochodzi do propozycji cezur i w y ty cza n ia etapów rozw oju w y ­ odrębnionej dziedziny, pow stają kontrow ersje, b ow iem n iezb ęd ne jest u zu pełn ien ie i p osiłkow anie się d odatkow ym i kryteriam i w yn ik a ją cym i z analizy przem ian w tej dziedzinie zachodzących. A jeśli w w y n ik u sto­ sow ania dodatkow ych k ryteriów dla w yodrębnionej dziedziny w yłan iają się cezu ry n ie zaw sze zgodne z cezuram i ak cep tow an ym i przy analizie i periodyzacji ogólniejszych procesów h istorycznych PRL, p ow stają w ó w ­ czas rozbieżności w y w o łu ją ce spory.

W zasadzie etap y rozw oju dziennikarstw a zgodne są z cezuram i przy­ jęty m i w najnow szej h istorii p olityczn ej, społecznej, gospodarczej, lite ­ ratury i k ultu ry, z którym i to środki m asow ego przekazu są jak n aj­ ściślej zw iązane17. A le zgodność ta jest raczej w zględn a, zbieżne są bo­ w iem tylk o ogólne założenia periodyzacji, n atom iast daty graniczne pod­ okresów są zróżnicow ane. Rozbieżności są m n iejsze, jeśli cezury trakto­ w ać b ęd ziem y elastyczn ie, jako w yznaczn ik i um ow ne. Jeśli jednak sta­

17 A. J e z i e r s k i , Historia gospodarcza Polski L u d o w e j 1944—1968, Warsza­ w a 1971, s. 8—10; A. K a r p i ń s k i , Zarys rozw oju gospodarczego Polski Ludowej.

Fazy rozw oju, W arszawa 1968, s. 7—23 i n.; H. J ę d r u s z c z a k , Zatrudnienie a przemiany społeczne w Polsce w latach 1944— 1960, W rocław 1972, s. 6—9; W. G ó -

r a, Polska Rzeczpospolita Ludow a 1944—1974, W arszawa 1974, s. 8—9; C. K o z ­

ł o w s k i , Historia ruchu robotniczego, W arszawa 1972, s. 171, 207, 239 i n.; Polski

ruch robotniczy. Zarys historii, pod red. A. Czubińskiego, Warszawa 1972, s. 294,

364, 418, 481 i n.; M iędzyn arodow y ruch robotniczy, pod red. I. Koberdowej, t. 2:

Lata 1945— 1975, Warszawa 1976; W. M a c i ą g , Literatu ra Polski L u dow ej 1944— 1964, Warszawa 1973.

H IS T O R I A D Z I E N N IK A R S T W A P R L ₁₅

w ia s ię w sp raw ie cezur p ytan ie kategoryczne i żąda jednoznacznej od­ p ow ied zi, w ystęp u ją niezgodności.

W historii ruchu robotniczego i przem ian społeczn o-p olitycznych w PR L eksponow ane są lata 1948 i 1956, jako cezu ry o decydującym zna­ czeniu. W spraw ozdaniu z prac kom isji KC PZ PR pow ołanej dla w y ja ś­ n ien ia przyczyn i przebiegu k on flik tów sp ołeczn ych w dziejach PRL czy­ tam y, że „w p ołow ie 1948 r. została gw ałto w n ie i w sposób zaskakujący p artię przeprow adzona daleko idąca zm iana w lin ii politycznej PPR. Istotą tej zm ian y — którą poprzedził k ryzys w k ierow n ictw ie partii — b y ł zw rot o charakterze dogm atyczno^sekciarskim . W yrażał się on w od ejściu od d otych czasow ych koncepcji i form socjalistyczn ej przebudów w y struk tu r p olityczn ych i społeczno-gospodarczych oraz w dużym , w o - lu n ta ry sty czn ie założonym p rzyspieszeniu tem pa tej przebudow y, przy zn acznym udziale środków przym usu pozaekonom icznego. G łów nie w ok ół w y m ien io n y ch spraw w k ierow n ictw ie PP R p o w sta ły i ro zw in ęły się pow ażne rozbieżności”18.

W ydarzenia, jakie m ia ły m iejsce w 1948 i 1956 r., n ie w ą tp liw ie w p ły ­ n ę ły decydująco na zm ianę i rozwój dziennikarstw a, jak k olw iek — m oim zdaniem — zm ieniało się ono zasadniczo n ie w ty ch konkretnych latach. I n ie u m niejszając an i n ie podw ażając znaczenia tych cezur w dziejach PRL, chciałam tylk o zw rócić u w agę, że w h istorii dziennikarstw a od­ gryw ają one m niej w ażną rolę niż np. w losach ruchu robotniczego.

W historii dziennikarstw a PRL rok 1948 b ył jedn ym z ogn iw procesu, k tó ry rozpoczął się w 1947 i rozw ijał przez kilka lat. Moim zdaniem , w 1947 r. dokonała się reorganizacja o p rzełom ow ym znaczeniu dla pol­ sk iego m odelu środków m asow ego przekazu. Na początku roku zlik w i­ d ow ano M in isterstw o Inform acji i Propagandy, zam knięto w iele pism, dra­ sty c zn ie zm niejszając ilość ukazujących się ty tu łó w , w prow adzono ob­ ostrzenia przy w yd aw an iu zezw oleń na n o w e pism a, ograniczono ob ję­ tość gazet. R ozpoczął się proces kom asacji prasy, w w yn ik u czego na m iejsce sam od zieln ych dzienników teren ow ych tw orzono m utacje, co dla p ojed yn czych m iast stan ow iło regres w stosu nk u do okresu p rzedw ojen ­ nego. Na m ocy u ch w ały Sekretariatu KC P P R utw orzono sp ółd zieln ię w yd aw n iczą RSW „Prasa”, która scaliła kilka redakcji, a n astępnie stop ­ n io w o przejm ow ała i w chłan iała dalsze in stytu cje prasow e. Można także w sk azać na dokonane w tym roku zasadnicze zm ian y w zakresie podej­ m ow an ej p rob lem atyk i i p olem ik dziennikarskich. Trzeba przypom nieć o zakazach form i tem atyk i określanej jako sensacyjna. W nurcie tego procesu, zapoczątkow anego w cześn iej, scalen ie prasy m łodzieżow ej oraz p ołączen ie w y d a w n ictw PP R i P P S w 1948 r. b y ły k olejn ym ogniw em ,

18 Sprawozdanie z prac komis ji K C PZPR powołanej dla w yja śnienia p rzyczyn

przebiegu k o n flik tó w społecznych w dziejach Polski L u d o w ej, „Nowe Drogi”, 1983

po którym w n astęp n ym roku n astąpiła kom asacja pism ruchu ludow e­ go, fin ałem zaś była reorganizacja prasy S P i „C zytelnika”. Z wielu tak ­ że innych pow odów roku 1948 jako przełom ow ego dla polskiego dzien­ nikarstw a uznać n ie m ogę.

Moim zdaniem , w h istorii dziennikarstw a PRL rok 1956 także nie jest cezurą. W yrażenie zgod y na tę cezurę w rozw oju dziennikarstw a byłoby rów noznaczne z niedocen ianiem lub pom niejszaniem roli prasy. W p ełn i doceniam w p ły w w szystk iego, co od działyw ało w ty m roku na prasę, n ie m ogę jednak zgodzić się na n iew id zen ie i przem ilczanie udziału prasy jako w sp ółuczestn iczącej siły spraw czej w tzw . przełom ie październiko­ w ym . Z m iany w prasie rozpoczęły się w końcu 1953 r. i narastały w la ­ tach następnych.

Już w p ołow ie 1953 r. dziennikarstw o polskie zaczęło stopniow o w y ­ w a l a ć się z krępującego gorsetu. M echanizm y funkcjonow ania prasy sk rytyk ow an o po raz p ierw szy na posiedzeniu Biura P olitycznego KC PZ PR już w czerw cu 1953 r. O gólnokrajow a k onferencja na tem at prasy i pracy ideologicznej zorganizow ana 25— 30 czerw ca 1953 r. w KC PZPR, z udziałem k ierow n ików redakcji i p artyjnego aparatu propagandowego szczebla w ojew ód zk iego, zapoczątkow ała narady pośw ięcone krytycznej ocenie d ziennikarstw a19. P o tej k onferencji w całym kraju odbyły się w ojew ód zk ie narady pracow nik ów prasy i radia, z udziałem korespon­ den tów oraz p racow ników w yd zia łó w propagandy szczebla w ojew ód zk ie­ go i pow iatow ego. W lipcu na łam ach „N ow ych D róg” ukazał się artykuł pt. O n ie k tó r y c h brakach w p r a c y n aszej p r a s y 20. Na w aln ym zebraniu O ddziału W arszaw skiego S D P w listopadzie 1953 r. m etod y działania prasy sp otk a ły się ż druzgocącą krytyk ą, co znalazło także sw ój w yraz na łam ach „Prasy P o lsk ie j”21. Po IX P len u m KC PZ PR (29—30 X 1953) fala k rytyk i prasy narastała.

P ojed yn cze redakcje zrzucały u jed n olicone dla całej prasy uniform y. Topniała w arstw a lukru na gazetach. Z nik ały tabelki z pnącym i się w górę w yk resam i oraz w sk aźn iki i w yn ik i osiągnięć produkcyjnych. Od­ stępow an o od fasadow ości i pokazyw ania aw ersów bez rew ersów . Roz­ szerzył się w achlarz p odejm ow anych tem atów . Na łam y prasy wkraczała p ub licystyk a rozrachunkowa. Z arysow ała się tendencja do uatrakcyjnia­ nia prasy oraz rozszerzenia źródeł i serw isu inform acyjnego. M iejsce spraw ozdań produkcyjnych zajm ow ała problem atyka społeczno-politycz­ na i m oralno-obyczajow a. W reportażach i w yw iad ach m iejsce zadowo­ lonych, u śm iech n iętych interlok u torów zajm ow ali sterani życiem i pracą

19 Sprawozdania z pracy Sektora Prasy w czerwcu 1953, CA KC PZPR, Zespół KC PZPR 237/XIX-10, k. 51—54.

20 S. S t a s z e w s k i , O niektórych brakach naszej pracy, „Nowe Drogi”, nr 7(49) z lipca 1953.

21 H. K o r o t y ń s k i , O niektó rych ży w o tn y c h zagadnieniach naszej prasy, „Prasa Polska”, nr 11(66) z listopada 1953.

H I S T O R I A D Z I E N N I K A R S T W A P R L ₁₇ zw y k li ob y w a tele, m ów iący o bolączkach dnia codziennego. R ozw in ęły się d ysku sje prasow e.

Zm ieniła się zasada kolportażu prasy — rozpadł się system prenu­ m eraty zbiorow ej, tzw . zakładow ej, zaczęła n atom iast rozw ijać się sieć sprzedaży kiosk ow ej, tzw . kom isow ej. Jed n e gazety zalegały w kioskach, in n e b y ły rozch w ytyw an e. P o w sta w a ły n ow e pism a. N iektóre pism a zm ie­ n ia ły sw ój charakter, pozostaw iając jed y n ie ty tu ł. S tudencki tygod n ik „Po p rostu ” podjął d ysku sję św iatopoglądow ą, w ypow iadając się także na tem at m oralności, szczęścia, ZMP, AK , na tem at inteligen cji, w re­ portażach u k azyw ał w ad liw ie fu n kcjon ujący system zarządzania, kliki, m arnotraw stw o. Na fa li tych przem ian od nr. 27 (336) z 4 w rześnia 1955 r. „Po prostu” przekształciło się w pism o sp ołeczn o-p olityczne m ło ­ dej in teligen cji. W ty m w łaśn ie num erze w artyk u le w stęp n ym czytam y: „W łączam y się do dyskusji, które już się toczą, i sam i w zorem ubiegłego roku akadem ickiego b ędziem y inicjow ać d ysku sje i spory na tem aty, które nas żyw o obchodzą”. A przecież pisano to na rok przed paździer­ n ik iem 1956. Przed październikiem też na łam ach „Trybuny L udu” czy­ tam y o „w ypaczeniach i propagandzie p rzejaw iających się w niedocenia­ niu inform acji” (4 lipca 1956). W rozw oju k u ltu ry i p olityki kulturalnej w PRL w y ty cza się jako p un k ty graniczne lata 1949 i 1956. Za taką periodyzacją opow iadają się J. Kossak, S. K rzem ień-O jak, J. Szczepań­ ski, S. Ż ółkiew ski, B. F ijałk ow ska22. W skazując na cezury w rozw oju dziennikarstw a PR L n ie m ożna pom inąć i takich dat, jak lata 1947 i 1953.

IV. STAN BADAŃ NAD DZIENNIKARSTWEM PRL

O znacznym dorobku h istoriografii PRL w czterdziestoleciu ukazało się w iele p ub likacji23. P od ejm ow ane nad d ziennikarstw em badania m ogą od w oływ ać się do opracow ań z historii gospodarczej, ruchu robotnicze­ go i ludow ego, k ultu ry, szkolnictw a, literatury, dyplom acji, d ziejów re­ gionu itd.

22 B. F i j a ł k o w s k a , Działalność PZPR w środowiskach tw órczy ch w latach

1948— 1959, W arszawa 1979, s. III—IV.

23 S. A r n o l d , Stan, w arunki i p e r s p e k ty w y badań naukowych nad dziejami

PRL, „Zeszyty Problem owe Nauki P olskiej”, t. XXIV: 1961, s. 12—14; C. M a d a j -

c z y k, H. Z i e l i ń s k i , Stan i potrzeby w zakre sie historią Polski Ludowej, [w:]

I X Powszechny Zjazd H istoryków Polskic h w W arszaw ie 13—15 wrześn ia 1963.

Polska Ludowa, W arszawa 1964, s. 7—41; A. C z u b i ń s k i , Stan badań nad dzie­

jam i PRL, [w:] S połeczeństw o Polskiej R zeczypospolitej Ludow ej, pod red. A. Czu-

bińskiego, Warszawa 1977; N. K o ł o m e j c z y k , Badania nad dziejami Polski Lu­

dow ej, „Wiadomości H istoryczne”, nr 5(126) z w rześnia—października 1979, s. 203—

213; M. J a w o r s k i , Problem y historiografii Polski Ludow ej, „Zeszyty Naukowe WAP”, nr 105. Z m etodologii historii i nauk politycznych, Warszawa 1980, s. 80— 104; W. G ó r a , Stan i p e r s p e k ty w y badań nad dzieja m i Polski Ludowej, [w:] R e­

Badania h istorii dziennikarstw a PRL, które ro zw in ęły się w zasadzie w latach sied em d ziesiątych (częściow o om ów iła je B. P etrozolin -S kow roń- ska24), zainicjow ane zostały w latach sześćd ziesiątych w ram ach Pracow ­ n i H istorii C zasopiśm iennictw a P olskiego X IX i X X w iek u Instytu tu Badań Literackich P A N cyk lem interesujących p rzyczyn ków przez J e ­ rzego M yślińskiego, k tóry jednak zan iech ał ich k ontynu ow an ia25.

W latach 1970— 1975 w y s z ły m .in. k siążki J. Z ałubskiego, A. L. G zelli, S. M iszczaka, J. M arkiew icza, A. Ś w idziń sk iej, B. T uszyńskiego, A. K. W aśkiew icza. W ty ch sam ych latach u k azały się w spom nienia d zien ni­ karzy p ośw ięcon e prasie PRL (H. K orotyń sk iego, M. Ż yw ien ia, M. A n ­ druszkiew icza, J. K raw czyń sk iej, J. R enike, R. H ajduka, S. W iechec- kiego, K . A . Jaw orskiego, A . Srogi, S. Z iem by, E. L ipiń skiego, W. Mro­ zow skiego).

Badania nad historią dziennikarstw a PRL, jak k olw iek m niej zaaw an­ sow an e niż innych dziedzin historii z tego okresu, znacznie w yprzedzają kraje w sp óln o ty socjalistyczn ej, gdzie znajdują się w stan ie zalążkow ym . Badania te na ogół n ie zam ykają się w obrębie p ierw szego pięciolecia PRL, jak w iele w artościow ych m onografii h istoryczn ych w y d an ych w latach sied em d ziesiątych 26. W śród badaczy d ziejów dziennikarstw a nie ma dyskusji na tem at periodyzacji, m etod ologii w arsztatu naukow ego, źródeł oraz k ryteriów ocen y i hierarchii prasy, jak to ma m iejsce w śród h istoryk ów inn ych specjalności. Cele, techniki badaw cze i charakter pu ­ blikacji dotyczących h istorii dziennikarstw a PRL są n ie zw y k le zróżni­ cow ane.

Badania regionalne historii dziennikarstw a rozw ijają się rów n olegle z badaniam i prasy centralnej P olsk i L udow ej. U kazała się w druku, opracow ana przez Jana Z ałubskiego, prasa w ielk opolsk a pierw szej dekady P olski L udow ej, A lojzego Z. G zelli trzyd ziestolecie prasy lubelskiej

24 B. P e t r o z o l i n - S k o w r o ń s k a , Bibliografia—analiza—synte za—warsztat

(Badania nad dziejami czasopiśmiennictw a polskiego), cz. I, „Przegląd Hum anistycz­

ny”, 1976, nr 7(130), s. 65—81; cz. II, tamże, nr 8(131), s. 103—119.

25 J. M y ś l i ń s k i : 1) Prasa Polskiej Partii Robotniczej (1944—1948). Przegląd

informacyjno-bibliograficzny, [w:] Materiały i studia z n ajnow szej historii Polski,

t. 2, Warszawa 1965, s. 119—126; 2) Prasa polska okresu Polskiego K om ite tu W y ­

zwolenia Narodowego 23 VII—31 XII 1944 r., RHCP, t. 3: 1963, z. 1, s. 285—297;

3) Z działalności Resortu Inform acji i Propagandy P K W N w zakresie prasy i in ­

formacji prasowej, tamże, t. 6: 1967, z. 1, s. 155—162.

26 H. S ł a b e k, Dzieje polskiej reform y rolnej 1944— 1948, Warszawa 1972;

J. J a k u b o w s k i , P olityka ośw iatow a Polskiej Partii Robotniczej 1944— 1948, Warszawa 1975; S. K u ś m i e r s k i , Propaganda polityczna Polskiej Partii Robot­

niczej w latach 1944— 1948, Warszawa 1976; B. S y z d e k , Polska Partia Socjali­ styczna w latach 1944—1948, Warszawa 1974; J. W. G o ł ę b i o w s k i , Pierwsze lata 1945— 1947, K atowice 1974; E. O l s z e w s k i , Początki w ła d zy lu dow ej na Rzeszów szczytnie 1944—1947, Lublin 1974; K. Ć w i k , P roblem y współdziałania PPR i PPS w w o j e w ó d z tw ie krakow skim , 1945—1948, Warszawa 1974.

H IS T O R I A D Z I E N N IK A R S T W A P R L ₁₉

i Bohdana Ł ukaszew icza prasa W arm ii i M azur27. W sposób bardziej po­ p u larn y opracow ane zostały m onografie n iektórych pism regionalnych; z okazji dw u dziestolecia „G azety B iałostock iej” przez A gn ieszk ę Ś w id ziń - ską, z ok azji d w udziestopięciolecia „Ilustrow anego K uriera P o lsk ieg o ” przez Janusza M arkiew icza oraz opracow anie zbiorow e z okazji trzy ­ d ziestop ięciolecia „T rybuny R obotniczej”28. O m ów ione zostały: przez S ta­ n isław a M iszczaka historia radiofonii i telew izji, przez Bogdana T uszyń­ sk iego prasa sportow a, przez Jerzego C entkow skiego prasa Stronnictw a D em okratycznego oraz zbiorow ym w y siłk iem pod redakcją A ndrzeja K. W ąsk ow skiego prasa stu d en ck a29. N iektóre in sty tu cje prasow e czy re­ dakcje z okazji sw oich rocznic w yd ają n iek ied y popularne inform atory zaw ierające n iejed n okrotn ie cen n y m ateriał źródłow y (PA P, RSW „Pra­ sa — K siążka— R uch”)30. Z okazji ju b ileuszu „Słow a P o lsk ieg o ” zorgani­ zow ana została w e W rocław iu (26 w rześnia 1970) sesja popularnonauko­ w a pośw ięcona d ziejom prasy ziem północnych i zachodnich w dw udzie- stop ięcioleciu P o lsk i L ud ow ej31. P rzygotow an e z tej okazji referaty b y ły w yd an e i rozpow szechnione znacznie poza kręgi u czestn ik ów sesji. C zęściow o zostały także opracow ane czasopism a literack ie32. W ostatnim d ziesięcioleciu na łam ach „K w artalnika H istorii P rasy P o lsk ie j” ukazało się w ie le now atorsk ich opracow ań z historii dziennikarstw a P olsk i L u­ d ow ej, natom iast w yd a w an e w K rakow ie „Z eszyty P rasoznaw cze” pu­ b lik ow ały opracow ania h istoryczne.

W drugiej p ołow ie 1970 r. p ow ołany został Zespół N au k ow o-B adaw ­ czy H istorii D ziennikarstw a P olski L udow ej na U n iw ersy tecie W arszaw­

27 J. Z a ł u b s k i, Wielkopolska prasa i je j tw ó rc y w latach 1945— 1955, War­ szawa 1972; A. L. G z e 11 a, Prasa lubelska 1944—1974; Ł u k a s z e w i c z , op. cit. 28 A. S w i d z i ń s k a , 20 lat „Gazety Białostockiej” 1951—1971, Białystok 1972; J. M a r k i e w i c z , Dzień po dniu, Warszawa 1970; „Trybuna Robotnicza”, pod red. T. Lubiejewskiego, K atow ice 1980.

29 S. M i s z c z a k , Historia radiofonii i te lew izji w Polsce, W arszawa 1972; B. T u s z y ń s k i , S printem przez prasę sportową, Warszawa 1975; J. C e n t k o w - s k i, Prasa SD w Polsce L u dow ej 1945—1973, Warszawa 1976; Czasopisma studenc­

kie w Polsce (1945—1970), pod red. A. K. W aśkiewicza, W arszawa 1975; Czasopisma studenckie w Polsce (1971— 1976), pod red. A. K. W aśkiewicza, W arszawa 1977.

30 J. G e r h a r d , Dwadzieścia lat Polskiej Agencji Prasow ej P A P 1944— 1964, Warszawa 1965; [B.a.], Dwadzieścia pięć lat Polskiej Agencji Prasow ej PAP, War­ szawa 1970; Prasa lubuska, pod red. J. Sicińskiego, Zielona Góra 1972; Dwadzieścia

pięć lat „Głosu Szczecińskiego”, 1947— 1972, pod red. T. Karwackiego, Szczecin 1972; Inform ator RS W „Prasa”, W arszawa 1967; Inform ator RSW „Prasa”, Warszawa 1972.

81 Prasa zie m zachodnich i północnych w X X V -lec iu Polski Ludow ej. Mate­

riały na sesję z okazji jubileuszu „Słowa Polskiego”, pierw szego dziennika na Zie­ miach Zachodnich, W rocław 1970.

32 Z. Ż a b i c k i, „Kuźnica” i je j program literacki, Kraków 1966; S. B ę b e n e k ,

Myślenie o przeszłości, W arszawa 1981; W. P. S z y m a ń s k i , „Odrodzenie” i „Twór­ czość” w K r a k o w ie (1945— 1950), W rocław 1981; M. C h r z a n o w s k i , „Zycie Li­ terackie” w latach 1951—1980, Kraków 1983.

sk im (w ram ach In sty tu tu D ziennikarstw a na W ydziale D ziennikarstw a i N auk P olitycznych), przem ianow any n astęp n ie na Pracow nię H istorii D ziennikarstw a PRL. S ku p ili się tu m .in. zainteresow ani badaniami h i­ storii dziennikarstw a P olsk i L udow ej dziennikarze — w spółpracow nicy prasy pow ojennej i doktoranci przygotow ujący dysertacje zw iązane z n ajn ow szym i d ziejam i prasy. M imo że zespół n ie otrzym ał nigdy żad­ n ych su bw encji na prow adzenie prac n auk ow ych ani też pom ocy m ate­ rialnej czy tech nicznej, zain icjow ał badania, a także zbieranie relacji i biografii d ziennikarzy oraz m ateriałów archiw aln ych i statystyczn y ch d otyczących dziennikarstw a PRL. W yniki tych prac opublikow ane zosta­ ły przez O środek D ziennikarstw a przy S tow arzyszen iu D ziennikarzy P o l­ sk ich w serii zeszytów pod zbiorczym ty tu łem „Prasa P olski L udow ej”33. U n iw ersy tet W arszaw ski w yd a je „M ateriały Pom ocnicze do H istorii D ziennikarstw a P olsk i L u d ow ej”, zaw ierające m .in. — oprócz opracowań — relacje i biografie dziennikarzy. Z aaw ansow ane są lub fin alizow an e w ięk sze opracow ania p ośw ięcone dziennikarstw u w L ublinie, Radomiu, Płocku, Łodzi, K ielcach, a także prasie sportow ej i m łodzieżow ej w PRL.

W iększość p ublikacji p ośw ięcon ych dziennikarstw u PRL ma charak­ ter popularnonaukow y. U k a zyw ały się one przew ażnie z okazji rocznic ogólnonarodow ych lub ju b ileu szy gazet. N iejednokrotnie cen n e i pionier­ sk ie in ic ja ty w y zain spirow ane rocznicam i lub jubileuszam i p ozostaw iały w praw dzie trw ałe śla d y w najnow szej historiografii, jednak n ie przyczy­ n iły się do kontynuow ania i rozw oju badań naukow ych n ad historią dziennikarstw a PRL. W ielu autorów w artościow ych przyczynków czy m onografii — takich w ła śn ie okazjonalnych — poprzestało na jednora­ zow ej publikacji; n iejed n okrotn ie przygotow ane zbiorow ym w ysiłk iem publikacje n ie zn alazły się w obiegu księgarskim .

D otychczasow e opracow ania cechują: różnorodność m etodologiczna i w arsztatow a, n iejed n olitość term inologiczna, rozproszenie i brak koor­ d yn a cji problem ow ej, odm ienność celów i założeń badaw czych.

V. STAN ŹRÓDEŁ

P rob lem y badaw cze w zakresie historii dziennikarstw a PR L n ależy rozpatryw ać przede w szystk im w k ontek ście stanu źródeł. W prawdzie w badaniach h istorycznoprasow ych prasa jest jedn ym z p odstaw ow ych źródeł, jednak n ie m ożna ograniczyć się do k orzystania jed yn ie z niej

33 W serii „Prasa Polski L udow ej” ukazały się: T. G ł o w a c k i , Prasa Polskiej

Partii Socjalistyczn ej w latach 1944—1948, Warszawa 1971, z. 2; A. S ł o m k o w s k a, Prasa Polskiej Partii Robotniczej w latach 1944— 1946, Warszawa 1971, z. 1; S. L a -

t o, Prasa Stronnictw a Ludowego, Warszawa 1971, z. 3; J. W a g n e r , Czasopiś­

miennictw o literackie lat 1944— 1948, Warszawa 1971, z. 4; J. C e n t k o w s k i,

Prasa Spółdzielni W y d a w n iczo -O św ia to w e j „Czytelnik” (1944—1951), Warszawa 1971,

H I S T O R I A D Z I E N N I K A R S T W A P R L ₂₁ w przypadku, gd y stan ow i ona przedm iot badań. M am y obecnie do d ys­ p ozycji w ięcej rodzajów źródeł n iż przy badaniach p rasy X V III czy X IX w .

N ied ostatk i odczuw a się w n astęp u jących kategoriach:

— W yd aw an e dotychczas drukiem d okum enty źródłow e zw iązane z n a jn ow szy m i dziejam i PR L w znikom ym stopniu dotyczą bezpośred­ nio dziennikarstw a. L iczne w ażne dla d ziejów dzien nik arstw a w PR L d oku m enty znajdują się jeszcze rozproszone w zbiorach arch iw aln ych , redak cyjnych, p ryw atn ych i bądź w ym agają zabezpieczenia, bądź zasłu­ gują na opublikow anie.

— E lem en tarnym w prost m ateriałem źródłow ym w in n y być roczni­ ki sta ty sty czn e oraz dane inform acyjn e B N i GUS. N ie ste ty — oficjal­ nie pub likow an e przez G US dane w ym agają odrębnych badań i oddziel­ nej dysku sji, dane zaś publikow ane przez In sty tu t B ib liograficzn y B i­ blioteki N arodow ej różnią się od danych podaw anych p rzez G US oraz przez G łów n y Urząd K ontroli Prasy, P u blik acji i W idow isk.

— Z anikającym rodzajem źródeł je st epistolografia, podupadła bo­ w iem sztuk a pisania listów . P rzy badaniach nad prasą X IX w . dysponu­ jem y jeszcze ogrom ną ilością różnego rodzaju korespondencji, obecnie zaś nie istn ieją już potrzeby, które p rzyczy n iały się daw niej do jej pro­ w adzenia i rozw oju.

— N iezw y k le zróżnicow ane są zasoby archiw aln e w y d a w n ictw i re­ dakcji. W zasadzie poszczególne z n ich grom adzą przez d łu ższy czas dokum enty, ale raczej n ie pod k ątem an aliz i badań n auk ow ych, co w y ­ m aga jak iegoś unorm ow ania. Cenne, dotychczas nie w yzy sk a n e zbiory posiadają m .in. redakcje „P rzyjaciółk i”, „Chłopskiej D rogi”, „G romady — Rolnika P o lsk ie g o ”.

— A rch iw a p ryw atn e n ie w szy stk ie są dostępne. P ew n e z nich oto­ czone są tajem n icą lub m itam i; n iek tóre są udostępniane, jak np. P aw ła i L aryssy M itznerów , inne niszczeją z różnych pow odów i n ie zaw sze z braku p ien ięd zy na zakupienie z rąk spadkobierców po lum inarzach dziennikarstw a.

N iedostatki w sk azan ych w yżej, jak i n ie w ym ien io n ych źródeł są n ie­ w ątp liw e, n ie m ożna jednak m ów ić o ich n ieistnieniu.

W brew tem u , co sły sz y się n ie k ie d y na tem at braku c z y ubóstw a naszych zasobów archiw aln ych zw iązanych z n ajn ow szym i dziejam i PRL, trzeba stw ierd zić z całą stanow czością, iż istn ieje raczej nadm iar gro­ m adzonych dokum entów . Często ty lk o dziw ią nas kryteria doboru gro­ m adzonych akt: na ogół n ie n arzekam y na brak teczek, lecz na ich za­ wartość. Na IX P ow szech n ym Z jeździe H istoryk ów P olsk ich (w 1963 r.) w referacie o stan ie badań i potrzebach w zakresie h istorii PRL zw ró­ cono uw agę, że „m asow ość w y tw arzan y ch bieżąco akt rośnie w zastra­ szający sposób, grożąc w prost fizyczną niem ożliw ością zbadania ogrom u źródeł h istorycznych, co gorzej — eo ipso elim in u je m ożliw ość przepro­

w ad zenia k ryty k i źródeł. Z jaw isk iem dość p ow szechn ym je st przecież u badaczy dziejów n ajn ow szych — autorów m onografii — grzęźnięcie na etap ie poszukiw ania i selek cji źródeł. Rozwój tech n ik i produkow a­ nia akt, a z drugiej stron y skłonności b iurokratyczne prowadzą do tak ogrom nego zalew u dokum entacją, iż rów nież archiw iści n ie podołaliby zadaniom selek cji przy stosow an iu dotych czasow ych zasad. [...] Jeżeli m e- d iew ista n astaw ia się raczej na u jaw n ien ie źródeł oraz w y czy ta n ie z nich n ajb ogatszych treści, to badacz d ziejów III R zeczypospolitej po upora­ n iu się z selek cją p ow inien przy analizie szczególną u w agę pośw ięcić k onfron tacji św iad ectw h istoryczn ych ”34.

W dziedzinie źródeł o charakterze pam iętnikarskim n ie odczuw am y zastoju. W ręcz p rzeciw nie — na ogół n ie narzekam y na braki, lecz na jakość i przydatność do naszych badań. P osiadam y przecież n ie setki, lecz ty sią ce stron drukow anych w sp om n ień i n ie setk i, lecz tysiące stron p am iętn ik ów p rzech ow yw an ych w form ie m aszyn op isów w zbiorach bi­ b liotecznych.

M am y do dyspozycji pam iętniki, w spom nienia i dzienniki nie ty lk o d ziałaczy p olityczn ych , stan ow iące bogate źródło, aczkolw iek bardziej ześrod kow u jące uw agę na p ierw szych latach po w y zw olen iu (np. M. S p y ­ ch alsk iego, J. D ąb-K ocioła, P. Zarem by, S. Darskiego). U k azały się zbio­ ry w sp om n ień osadników , inżynierów , lekarzy, m łod zieży itp. W iele z n ich zostało om ów ionych w publikacjach b ilansujących stan pam ięt- nik arstw a zw iązanego z PRL35.

N ajbardziej cenną skarbnicą w ied zy dla h istorii d ziennikarstw a są o czy w iście w spom nienia dziennikarzy, których sporo w ostatnich dzie­ sięciu latach w y szło w druku, np. H enryka K orotyńskiego, S tan isław a Z iem by, Jad w igi K raw czyńskiej, Józefa Renika, Ryszarda H ajduka, S te ­ fana W iecheckiego, K azim ierza A. Jaw orskiego, A lojzego Srogi, Eryka L ipińskiego, W acław a M rozowskiego, Leopolda Marschaka, T eofila G ło­ w ackiego, Szym ona K obyliń skiego36. N iezw y k le p ożyteczn ym w yd a w n ic­

84 C. M a d a j c z y k , M. Z i e l i ń s k i , Stan badań i po trz eb y w zakresie Polski

L udow ej. IX Pow szechny Zjazd Historyków Polskich w W arszawie 13—15 w rześ­

nia 1963. Polska Ludowa, W arszawa 1964, s. 10 i 13.

85 K. K e r s t e n, T. S z a r o t a , Materiały pamiętn ikarskie z dwudziestolecia Polski L u d o w e j (Uwagi k ry tyc zn e i próba system atyzacji), „Kwartalnik Historycz­

n y ”, 1964, nr 2, s. 505—517; K. D u n i n-W ą s o w i c z, Wspom nienia z pierw szych

lat Polski Ludow ej, „Dzieje N ajnow sze”, R. I: 1969, nr 3, s. 251—256.

86 H. K o r o t y ń s k i , Różnie byw ało, W arszawa 1972; S. Z i e m b a , Czasy

przełomu. Wspom nienia dziennikarza z lat 1944—1946, Kraków 1975; J. K,j»aw-c z y ń s k a , Zapiski dziennikarki w a r sza w sk iej 1939—1947, Warszawa 1971; J. R e - n i k , Od k a szty do pióra. Wspom nienia starego dziennikarza, Katow ice 1967; R. H a j d u k , Od „Nowin” do „ T rybu n y”, K atowice 1970; S. W i e c h e c k i [ W i e c h ] , Piąte przez dziesiąte. Wspomnienia w arszawskie, W arszawa 1970; K. A. J a w o r s k i : 1) W kręgu „ K a m e n y ”, Lublin 1965; 2) Koniec seansu, Lublin 1970; A. S r o g a , Studenckie lata, Lublin 1966; E. L i p i ń s k i , Erl-69 donosi, Warszawa 1972; W. M r o z o w s k i , Dolnośląskie wspominki, Katowice 1966; L. M a r s c h a k ,

H IS T O R I A D Z I E N N I K A R S T W A P R L ₂₃

tw em są tr zy zbiory w sp om n ień dziennikarzy, dotyczących okresu d w u ­ d ziestolecia m ięd zy w ojen n ego oraz w rześnia 1939 r. i okupacji h itle r o w ­ sk iej, w yd an e z in ic ja ty w y P racow ni H istorii C zasopiśm iennictw a P o l­ sk iego X IX i X X w iek u In stytu tu Badań L iterackich oraz Z espołu S tar­ szych D zienn ikarzy przy S tow arzyszen iu D ziennikarzy P olsk ich 37. W iele w sp om n ień d zien nik arzy ukazuje się w prasie codziennej z okazji rocz­ n ic poszczególnych pism lub ju b ileu szy w yd aw n ictw . Cenne m ateria ły zaw ierają w sp om n ien ia okolicznościow e J. D ąbrow skiego i G. Jaszu ń - sk iego. Nie sposób w y m ien ić m n óstw a w sp om n ień i relacji, k tóre uka­ za ły się z okazji ju b ileu szy, w yd an ia p ięćsetnego lub ty sięczn eg o n u m e­ ru jakiegoś dziennika lub po przekroczeniu stu tysięczn ego cz y m ilio n o ­ w ego nakładu38. W zw iązku z p ięcioleciem „C zytelnika” rozproszone jest w dziennikach p raw d ziw e bogactw o m ateriałów źródłow ych w e w sp o m n ie­ niach m .in. Jerzego B orejszy, Jerzego P utram enta, M irosław a Ż u ław ­ skiego, H enryka K orotyńskiego39. Podobnie z okazji p ięciolecia i d ziesię­ ciolecia „Życia W arszaw y” opublikow ano w ie le in teresu jący ch w sp o ­ m nień, m .in. M irosław y Parzyńskiej i B olesław a W ójcickiego. G azeta ta zresztą w ielok rotn ie i w p óźniejszych latach drukow ała w a rtościo w e w sp o ­ m nienia, m .in. w y żej w ym ien ion ych czy Bogdana Skąp sk iego40. Sporo

Byłem, p rzy ty m , II wyd., Warszawa 1976; J. H u s z c z a : 1) W spom inki nie zaw sze frasobliwe, Łódź 1960; 2) Z darzenia i zw ierzenia, Łódź 1964; J. S z w a j c e r [ J o t e s ],

Ze ws pomnień k a ry k a tu r zy sty , W rocław 1960; J. Z a r u b a, Z pam ię tn ik ó w b y ­

walca, W arszawa 1960; M. W a l i c k a , Próba wspomnień. Gdańsk 1945—1946,

Gdynia 1968; M. Ż y w i e ń , Ze „Sło wem Polskim ” przez ćw ierćw iecze Dolnego Śląska, W rocław 1971; A. W ł o d e k , Nasz łup w ojen ny, Kraków 1970; M. A n d r u ­

s z k i e w i c z , Z n ota tn ik iem w plecaku, W arszawa 1972.

87 Wspom nienia dzie nn ik arzy o wrześniu 1939 roku, oprać. E. Rudziński, W ar­ szawa 1965; Wspomnienia dzie nnik arzy z okresu okupacji h itlerowskiej, oprać. E. Rudziński, W arszawa 1970; Moja droga do dziennikarstwa. Wspomnienia dzienn i­

k a rzy polskich z okresu m iędzyw ojenn ego (1918—1939), oprać. J. Łojek, W arszawa

1974.

38 J. D ą b r o w s k i : 1) D w a lata „Robotnika", „Robotnik”, nr 311(711) z 11 XI 1946; 2) Lublin 1944, tamże, nr 197(986) z 22 VII 1947; J. W a s o w s k i , P o d zię k o w a ­

nie, „Kurier Codzienny”, nr 186(361) z 8 VII 1946; B. W i t Ś w i ę c i c k i , Nasza rocznica, „Dziennik B ałtycki”, nr 137(354) z 20 V 1946; W. K r a ś k o, Wspólna rocz­ nica, tamże; J. I ż y c k i , P ie rwsze słowo dru kowane na W ybrzeżu, tamże, nr 125

z 8 V 1949; E. U z d a ń s k i , 1000 1000 1000 1000, „Głos Robotniczy”, nr 72(1000) z 13 III 1948; A. M i k u ł k o , 1000, „Dziennik Łódzki”, nr 94(1000) z 6 IV 1948; G. J a- s z u ń s k i, „Gazeta Lubelska”, „Robotnik”, „Polityka”, nr 47(925) z 23 XI 1974.

89 J. B o r e j s z a , Rozmyślania na postrzyżyny. W pięciolecie „R zeczpospolitej”, „Rzeczpospolita”, nr 292(1858) z 23 X 1949; J. P u t r a m e n t , T rzy p ie rw sze kroki, tamże; M. Ż u ł a w s k i , Pudełko wspomnień, tamże; H. K o r o t y ń s k i , K r a ju nasz

nieśmiertelny, tamże.

40 M. P a r z y ń s k a , 5X15 października, „Życie W arszawy”, nr 384 z 15 XII 1949; Mir-Par. [M. P a r z y ń s k a ] , Na Łochowskiej, tamże, nr 248 z 18 X 1954; B. W ó j c i c k i , Trochę wspomnień osobistych i ogólnych rozważań w 10-lecie „ Ż y ­

w sp om n ień dziennikarzy u kazyw ało się w „Prasie P o lsk ie j” lub w „Rocz­ n ik u H istorii C zasopiśm iennictw a P olsk iego ”, jak np. Zdzisława W ojto­ w icza, S tan isław a Ziem aka, H enryka D zendzela, F elik sa Fikusa, Adriana C zerm ińskiego, B olesław a W. Ś w ięcick iego 41.

R edakcja „Prasy P o lsk ie j” ogłaszała n iejed n okrotn ie konkursy na w sp om n ien ia dziennikarzy, których część ukazała się na łam ach m iesięcz­ n ik a SD P , część zaś znajduje się w zbiorach arch iw aln ych B iblioteki przy Zarządzie G łów nym SD PR L i m ożna z nich korzystać do badań nauko­ w ych . „Prasa P olsk a” i Zarząd G łów ny SD PRL o głosiły konkurs na w sp om n ien ia dziennikarzy z okazji trzyd ziestolecia PRL, którego plon zo­ sta ł częściow o op ub likow an y42. R ów nież w w yd aw n ictw ach zbiorow ych znajdują się bardzo in teresu jące w spom nienia dziennikarzy, np. A natola M ikułki, Jana H uszczy, B ronisław a W innickiego, Tadeusza T ułasiew icza, J. K ow alskiego43.

C iekaw e w spom nienia lub relacje na tem at początków prasy w P o lsce L udow ej znajdują się n ie tylk o w B ibliotece przy Zarządzie G łów nym S D RPL, lecz także w Pracow ni H istorii C zasopiśm iennictw a Polskiego X IX i X X w iek u IBL PA N , w W ojskow ym In stytu cie H istorycznym , w C entralnym A rch iw um KC PZPR (prace L aryssy Z ajączkow skiej-M itz- nerow ej, Z bigniew a M itznera, M ieczysław a K rzepkow skiego, S tefana Ma­ tu szew sk ieg o)44. Istn ieje pilna potrzeba opracow ania inform atora lub bib­ liografii w sp om n ień dziennikarzy w celu szerszego ich w yk orzystania w badaniach n auk ow ych. Cenne m a teriały źródłow e na tem at początków prasy zaw ierają też w spom nienia założy cieli i w sp ółtw órców pism. Jak­ k olw iek w p óźn iejszym okresie rozluźniali oni często sw o je zw iązki z p oszczególnym i redakcjam i, w ie le z ty ch p am iętn ików czy w spom nień,

41 Z. W 6 j t o w i c z, Pierwociny pra sow e na przyczółku sandomierskim w r.

1944, „Prasa Polska”, nr 4(22) — 5(23) z kw ietnia—maja 1949; S. Z i e m a k , Nie­ zapomniane dni, tamże, nr 7(25) z grudnia 1949; H. D z e n d z e l , Geneza powstania „Dziennika Ludow ego”, pierwszego pism a codziennego dla wsi i o wsi, RHCP, t. 4:

1965, z, 1. s. 188—219; F. F i k u s , Ze wspom nień, tamże, t. 12: 1973, z. 1, s. 109—129; B. W i t Ś w i ę c i c k i , „Wiadomości W ejh e row skie” z 1945 r., tamże, z. 3, s. 409— —411; A. C z e r m i ń s k i , Lata chmurne, lata górne, tamże, t. 14: 1974, z. 1, s. 117— 137.

42 Z. M i k u l s k i , Początek. Praca wyróżniona w konkursie na wspomnienia dziennikarzy z okazji 30-lecia PRL, ogłoszonym przez „Prasę Polską” i Zarząd G łów­ ny SDP, „Prasa Polska”, nr 7—8(312—313) z lipca—sierpnia 1974.

48 A. M i k u ł k o, Pierwsza polska gazeta, [w:] W stołecznym Lublinie, Lublin 1955, s. 81—83; J. H u s z c z a , Dom p rzy ul. R adziw iłłó wskiej, tamże, s. 89—90; B. W i n n i c k i , „Polpress—Naprzód Dolnośląski", [w:] Trudne dni. Wrocław 1945 w e v wspomnieniach pionierów, t. 1, W rocław 1960, s. 236—245; T. T u ł a s i e w i c . z , Zc

w spom nień dziennikarza, tamże, s. 259—265; J. K o w a l s k i , Narodziny pie rw szej gazety, tamże, t. 2, W rocław 1961, s. 152— 156.

44 M. K r z e p k o w s k i , Jak nie w y d a łe m „Kuriera". Zbiory archiwalne przy Bibliotece Zarządu Głównego SDP (mpis).