Korespondencja Adama Mickiewicza z Joachimem Lelewelem

Grzegorz Szelwach

Korespondencja Adama Mickiewicza

z Joachimem Lelewelem

Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 3, 115-130

1997

W P I S Seria III 1997

G rzegorz Szelw ach

K orespondencja A dam a M ick iew icza

z Joach im em L elew elem

L

isty M ickiew icza d o L elew ela ró żn ią się zasadniczo od listów tego pierw szego do kolegów -filom atów . S tosuje w n ic h in n y

styl zachow ań towarzyskich.

Z w raca się b o w iem do osoby starszej, o zn acznie w yższym statusie społecznym . Sytuację, w której m a m y d o czynienia z ró żn y m i stylam i zachow ań, ilu stru je p rzezabaw ny w iersz M ickiew icza Powinszowania z ro k u 1819, k tórego m o ty w o piera się na zabiegach o adekw atność epistolo- g ram u i osoby adresata, a iro n iczn ie o d w ró c o n a je s t znajom ość konw encji:

K iedy szlesz bilet bogatym , N iech aj m a brzegi złocone, Fircyka obdarz p strokatym , A ró żo w y m m ądrą żonę.

M ogiłę albo g ro m n ic ę N iechaj m ają baby stare, Z drajca kraju — szubienicę, K okiet — k u p id y n k ó w parę. A n iołeczek dla dew otki,

Pijakow i flasza spora, O sz u s to m figlarne kotki, A śm ierć m aluj dla d oktora.

N a szm acie gazety w reszcie Poszlij życzenia gadule,

116 G rz e g o rz Szelw ach

Ju ry sto m na m anifeście, A skąpem u na bibule.

D la przyjaciół posyłaj na p ro sty m papierze, Byle szczerze1.

U tw ó r te n m ów i w iele o M ickiew iczu — epistolografie, który to staje się w n im „arbi­ tr e m ”, stojącym m iędzy obow iązującym i kon w en cjam i, w ystępującym i w danej epoce, a p ra­ w e m poety d o sw obody tw órczej, poety św iadom ego o d m ie n n o śc i stylu, w ja k im należy się zw racać d o różnych osób. P o d o b n y m w ierszem są Zaloty z 1825 roku. P o d o b n ie ja k Powin­ szowania zachow ują one tę sam ą strofikę, m ają p o d o b n ą fo rm ę dialogu, ja k też m o ż n a spotkać w n ic h żartobliw ie — iro n iczn ą postaw ę autora. W p o d o b n y m d u c h u p o trak to w ał w n im poeta relacje: nadaw ca — odbiorca, ciągle m ając w św iadom ości różnice w k onstrukcjach w y pow iedzi w ystępujących tam osób oraz ró ż n o ro d n o ść konw encji.

. O

P ierw szy list z listopada 1818 ro k u " pisze M ickiew icz je szc ze ja k o stu d e n t czw artego ro k u . M a w ted y dw adzieścia lat, je s t a u to re m Z im y miejskiej, kilku klasycy żujących p o e m a ­ tó w i d o p ie ro w stępuje w życie. Lelew el m a lat trzydzieści dw a, je s t p ro fe so re m U n iw e rs y ­ te tu W arszaw skiego (dokąd się w łaśnie p rze n ió sł z W ileńskiego) i a u to re m prac takich, ja k D zieje starożytne, Historyka, O potrzebie gruntownej znajomos'ci historii i Jakim ma być historyk. W tym p ierw szym liście M ickiew icz zw racał się do L elew ela o p o m o c w spraw ie w y d ru k o ­ w ania recenzji p o em atuJagiellonida D y zm y B ończy T om aszew skiego na łam ach „P am iętnika W arszaw skiego”. List zaczyna się słow am i:

1 A. Mickiewicz, Dzieła. Pod. red. M . Kridla, z przedm ow ą T. Boya-Żeleńskiego, Warszawa 1929,1.1, s. 39-40.

W owym w ydaniu Kridl chciał „dać możliwie pełny obraz jego twórczości”. To w założeniu popularne wydanie Mickiewicza miało być przeznaczone dla szerokich mas. Wydawca w słowie w stępnym pisał na s. 5: ,Wejdzie tu więc, obok utw orów poety, ogłoszonych za życia, a więc mających pełną jego aprobatę, również wiele pism, zaczerpniętych z puścizny pośmiertnej. Z tego dział opuszczamy tylko to, co ma wyraźny charakter rzeczy do druku nie przeznaczonych, albo przeszło do nas w stanie ułam kowym , szkicowym, nieopracow anym ostatecznie, co wymagałoby z naszej strony rekonstrukcji, do których nie czujemy się uprawnieni. [...] Wyłączamy [...] natom iast wszystko, co ma charakter nieautentyczny, wszelkie utw ory przypisywane tylko Mickiewiczowi”.

Z atem wiersz Powinszowania też został uznany przez wydawcę za autentyk, co w ielu następnych wydawców

kwestionowało. Za wiersz autentyczny uznał go wcześniej Gabriel Korbut w notatce O utworach Mickieivicza

pośmiertnych, „Głos” 1898, n r 35, s. 1249. Z faktem autentyczności tego wiersza liczyła się także Stefania Skwar-

czyńska, przywołując go w studium: Wokół teorii listu. Paradoksy, „Pamiętnikarstwo Polskie” 1972, z. 4, s. 38, jako

exetnplum informacji o adresacie i stosunku autora do niego. Czesław Zgorzelski opracowując Dzieła wszystkie

Adama Mickiewicza, pod red. K. Górskiego, 1.1, czy. IV Wiersze, uzupełnienia i materiały, W rocław 1987, zaklasyfi­

kował ten wiersz do przypisywanych Mickiewiczowi z mniejszym lub większym stopniem prawdopodobieństwa ich autentyczności, s. 24. W tymże tomie na s. 68 Zgorzelski pisał:,Wierszyk przypisany został poecie przez syna,

Władysława, który tekstjego włączył do utw orów M ickiewicza [...] pt .Impromptu powinszowania, bezjakichkolwiek

powątpiewań o jego autentyczności; do tytułu oddał wydawca lakoniczny przypisek: «Z autografu, oryginał nie ma żadnego tytułu. Te wiersze są z r. 1819». A utografujednaknie znamy; być może W ładysław Mickiewicz określił tak kopię nieznanej ręki przechowywaną w M uzeum Mickiewicza w Paryżu”.

2 D o Joachim a Lelewela, W ilno, 9/21 XI 1818, s. 16.

Wszystkie cytaty z listów Adama M ickiewicza pochodzą z Wydania Jubileuszow ego D zie ł, pod red. J. Krzy­

K o re sp o n d e n c ja A d am a M ic k ie w icza z J o a c h im e m L elew elem 117

,W ielm o żn y M ości D obrodzieju!

Z im ienia tylko znajom y W P an u D o b ro d z ie jo w i, ale uczeń słuchający niegdyś lekcyjjego w U n iw ersy te cie W ileńskim , nigdy b y m się nie odw ażył udaw ać z prośbam i m o im i, gdyby

• • r * ✓ 3

m n ie nie ośm ielała d o b ro ć W P ana D o b ro d z ie ja i nie zm u szały o k oliczności” .

Z czego m o ż n a w ysnuć w niosek, że w czasie stu d ió w spotykali się, rozm aw iali, skoro Lelew el m iał okazję okazać życzliwą „ d o b ro ć”.

Poeta skarżył się jednocześnie na zignorow anie je g o pracy w w ileńskim świecie literackim. O w list nadawca podpisał: ,JW W MM-go Pana D obrodzieja najniższy sługa i obow iązany u czeń ”. N ie b a w e m Lelew el odpow iedział M ickiew iczow i, info rm u jąc, iż red ak to r „P am iętnika W arszaw skiego” Feliks B entkow ski przy ch y ln ie o cenił recenzję i z a m ie rz ają w ydać. List ten kończy się słow am i: „O tym [...] śpieszę się d onieść w ie lm o ż n e m u panu, czyniąc nadzieję, że praca je g o znajdzie m iejsce w «Pam iętniku», co życzyłbym . Ja zaś będę szczęśliwy, że stając się p o śred n ik iem pism a pańskiego, p o trafiłe m je g o żądanie u skutecznić p ręd k im d o k o n a ­ n ie m danych m n ie p o ru c z e ń ”4.

K olejny list z 24 sierpnia 1822 ro k u pisze M ickiew icz, który m a ju ż w sw ym d o ro b k u Ballady i romanse oraz w iersz Do Joachima Lelewela. Tekst listu m oże świadczyć o niejakiej zażyłości, a przede wszystkim opiece, jaką Lelewel roztaczał nad sw oim byłym uczniem , o trosce o jego dalsze losy. P oetajuż jako nauczyciel kow ieński m artw ił się ogrom nie z pow odu tru d n o ści z o trzy m an ie m paszportu. Ó w list m ó w i n am o planach i zam iarach poety na przyszłość, o pragnieniach nie tylko m ożliw ych i zrealizow anych. M ickiew icz np. chciał udać się do K rzem ieńca, aby objąć posadę po ks. A lojzym O siń sk im , bracie L udw ika, filologu i sło w n i- k arzu , p ro fe so rz e lite ra tu ry polskiej w L ic eu m K rz em ien ie ck im w latach 1806-1824. A św iadczy to o tym , ja k w ysoko poeta m ierzył. D alej poeta prosi sw ego daw nego nauczyciela, żeby dow iedzieć się „raczył”, c z y je st „p o d o b ień stw o , iż katedra polskiej literatu ry u w o ln io n a zostanie. Jeśliby się tak zdarzyło, m ó g łb y m b ard zo łatw o z K ow na być p rze n iesio n y ”5.

P o d o b n y m św iadectw em opieki byłego nauczyciela nad byłym u cz n ie m je s t list M ic k ie­ w icza z 31 m aja 1823 ro k u , w k tó ry m p ro sił L elew ela o poradę w spraw ie starań o p aszport zagraniczny. N ie był to ju ż w tedy te n sam M ickiew icz, był w ów czas a u to re m d w ó ch to m ó w Poezji, nic w ięc dziw nego, iż dystans m ię d zy k o resp o n d u ją cy m i m alał. Poeta pytał w prost: „C zy m am podać prośbę do rządu m iejscow ego? czy do U n iw e rsy te tu , albo w p ro st do kuratora? W Pan D o brodziej w idzisz ta m bliżej okoliczności; poradź m n ie gdzie u d erz y ć”6. Tegoż sam ego dn ia w liście do C z ec zo ta nazw ał p oeta L elew ela w ręcz po im ieniu: „Piszę teraz do Joach im a. O ddaj m u list”. A to d o w o d zi, iż tak o sw ym p rofesorze m ów io n o .

J u z ta w czesna k o respondencja św iadczy o tym , że Lelew el troszczył się o los M ic k ie w i­ cza. Starał się dlań o posadę, o paszport. Z uw ielb ian eg o profesora stawał się przyjacielem

3 Ibid.

4 Joachim Lelewel do Adama Mickiewicza, X I 1818, Korespondencja A d a tn a M ic k ie w ic za , t. III, Paryż 1876, s. 277.

5 D o Joachim a Lelewela, W ilno. 24 VHL5 EX 1822, s. 184—185. 6 D o Joachim a Lelewela, Kowno, 31 V/12 VI 1823, s. 246-247.

118 G rz e g o rz Szelw ach

i o p ie k u n e m , który w ierzył w talent M ickiew icza, skoro o b ch o d z iły go je g o k o m plikujące się losy. W szak list z 24 sierpnia 1822 roku, kiedy to M ickiew icz starał się o posadę w K rzem ieńcu i o w yjazd za granicę, poeta pisał w okresie gorącej m iłości do M aryli. Było to — ja k sądzę — p rag n ie n ie ucieczki ze znien aw id zo n y ch stro n . A m o ż e tro ch ę — p o d raż n io n a ambicja i w ynikająca z tego chęć podw yższenia sw ego statu su spo łeczn eg o 7. W każdym razie je d n o - czesność listów do M alew skiego z 15/27 czerw ca 1822 ro k u , czy d o Z a n a z 16/28 w rześnia. 0 m iłości do M aryli ze staraniam i o w yjazd m ó w i n am , że sylw etka psychologiczna m łodegc M ickiew icza daleka była od prostoty.

O bydw aj koresp o n d en ci spotykali się. 15 p aździernika M ickiew icz był na obiedzie

8 • . . . .

u Lelew ela . Poeta w tym czasie k rótko p rzebyw ał w W ilnie i w te d y to p raw dopodobnie o d eb rał p rzyw iezione trzysta rubli zaległej pensji nauczycielskiej od ów czesnego k u rato ra — księcia A dam a C zartoryskiego.

Takie obiadow e spotkania u Lelew ela m iały głębszy sens. M ickiew icz, C z e c z o t i in n filom aci — je g o byli studenci, grom adząc się u niego, w idzieli w n im sw ego ew entualnegc p rzyw ódcę, spodziew ając się je g o doradczego głosu.

Jo a c h im Lelewel w tym czasie m iał dla A dam a M ickiew icza je szc ze in n ą rolę. W liście z 30 stycznia 1823 roku pisał poeta do Z ana: „R ękopism D ziadów daj C z ec zo to w i i po w ied z n ie c h przepisze, ja k są, i odda Lelew elow i; p o te m obaczym y, co trzeb a będ zie p o p raw ić”9.

C ó ż to znaczy? Lelewel, kiedy w ro k u 1822 został p ro fe so re m U n iw e rsy te tu W ileńskiegc 1 objął k atedrę historii, został postaw iony w p rzy m u so w ej sytuacji i nie m ó g ł się nie zgodzić M u siał zostać cenzorem . Pełnił te funkcję do końca swej p ro fe su ry — tj. do lipca 1824 ro k u Podpisał m iedzy in n y m i do d ru k u d rugi to m Poezji M ickiew icza, zaw ierający IV częś< D zia d ó w 10, polecając opuścić tzw. „strofę p o ca łu n k o w ą ”, a w Upiorze strofkę m ów iącą o „zba­ w ien ia je d y n y m śro d k u ”11.

7 D o Jana Czeczota, Kowno, 31 V/12 VI 1823, s. 245.

8 Informacje te czerpię z Kroniki życia i twórczości Adama Mickiewicza, 1. 1 7 98-1824, oprać. M . Dem ałow icz, K

Kostenicz, Z. Makowiecka, Warszawa 1957, s. 357-358: „15/27 października [...] «Nie wiedząc, nadarzył im sii poeta bałładysta Mickiewicz, tego ściągnąłem do siebie na obiadową godzinę. A (...) on krótko w W ilnie bawił i n;

wylocie był», Lelewel, Listy, 1,3 7 7 .0 tej wizycie u Lelewela pisał Mickiewicz do Jeżowskiego w niedochowanyn

liście z 18/30X [1822], Jeżowski bow iem odpisał: «Byłem i ja na obiedzie u Lelewela. (...) C zy rozm ow a z tob

nie miałajakiej wagi?» Jeżowski do Mickiewicza, 2/14X11822, Korespondencja Filomatóiv, IV 325. Być może, tego:

dnia odebrał Mickiewicz przywiezione przez Joachim aJoachim a Lelewela 300 rubli od ks. Adama Czartoryskiego o których m u pisał Czeczot (zob.: 29 EX/11 X i 20X1/2X11, List do Franciszka Malewskiego).

9 D o Tomasza Zana, Kowno, 30 1/11 II 1823, s. 215-216.

10 C enzorską działalność Joachim a Lelewela szczegółow o opisuje J. M aciejewski w studium : O „Dziadach

[w:] Trzy szkice romantyczne, Poznań 1967: „Potrzeba było obrać następcę księdza Kłągiewicza [pojego śmierci], a ż<

nikt z profesorów nie chciał przyjąć tej funkcji, (...) A ndrzej Śniadecki w niósł na posiedzeniu uniw ersyteckim aby (..) ktokolw iek zostanie wybrany, nie wym aw iał się tego obow iązku. Przyjęto w n iosek i obrany został (... Lelewel. (...) W ybranie Lelewela przyjęli filomaci entuzjastycznie” (s. 105). W tejże pracy M aciejewski zwrac; uwagę na pozytyw ny aspekt tej sprawy: „(...) Paradoksalna sytuacja! Z cenzuralnych obostrzeń i represji w yłonił’

się warunki dla Mickiewicza korzystne. M ógł teraz bow iem pomyśleć i wydaniu D ziadów w tom ie II Poezjt

K o re sp o n d e n c ja A d a m a M ic k ie w ic z a z Jo a c h im e m L ele w e le m 119

M ickiew icz był zrozpaczony w y rz u c e n ie m „strofy p o ca łu n k o w e j”. U w ażał, że niszczy to istotę dzieła. „M im o to [...] w ża d n y m z następ n y ch w y d ań je j nie p rzyw rócił — a nie są to w iersze, k tóre m u m ogły w ypaść z p am ięc i”12.

W m arcu 1823 ro k u poeta pisał d o C zeczota: „S trofę p ocałunkow ą, lubo najpiękniejszą, w yrzućcie, je śli potrzeba; gdybym m iał co zam iast D ziadów um ieścić albo gdyby nie p rzy ­ m uszała do d ru k u p ren u m e ra ta , nie p u ściłb y m tego i tak u ło m n e g o dziecka z w y łu p io n y m

- 13 * - •

o k ie m ” , a kilka d ni później żalił się te m u sam em u : „P ozw oliłem w yrzucić ow e p o ró w n a n ie cału n k u , ja k się pozw ala oko w yłu p ić, aby głow ę ocalić”14. D laczego M ickiew icz tej strofy w w ydaniach n astępnych nie przyw rócił? C z y przyczyną było to, że liczył się ze zdaniem Lelewela? Jeśli — to je d n ą z przyczyn. In n e — to je g o sły n n e n iedbalstw o w kw estiach korekt, d ru k u ? In n e — być m oże — n iechęć d o p opraw iania d aw n y ch dzieł? A m oże zm ien ił zdanie? J e d n a k ta m ilcząca decyzja — n ic p rz y w ró c en ia strofy, d o której kiedyś przyw iązyw ał o g ro m n ą wagę — pozostaje je d n ą z zagadek i tajem nic...

2

.

K iedy w procesie m łodzieży filareckiej M ickiew icz o sadzony został w areszcie 19 k w iet­ nia 1824 roku, Lelew el zn ó w okazał się je g o o p ie k u n e m . Z ło ż y ł o n podanie o u w o ln ie n ie

. . . . .„ . . . 15 .

M ickiew icza i osobiście poręczył za niego „swoją osobą i m a jątk iem ” , sk u tk iem czego 21 kw ietnia tegoż ro k u poeta został zw o ln io n y z w ięzienia.

" J. Maciejewski, ibid., poz. 12, om aw ia tę kwestię na s. 136. Problem Lelewelowskiej cenzury w IV części

D ziadów omawia też Konrad G órski,M ickiew icz-Leleivel, T oruń 1986, s. 10: „W swoich wątpliwościach Lelewel kierow ał się nie w zględam i czysto literackim i, lecz naciskiem adm inistracji w sprawach cenzury (...) C hodziło

o jed y n ą strofę w w ierszu Upiór i o strofę pocałunkow ą. Upiór został napisany, aby zastąpić I część D ziadów ,

[zwłaszcza scenę] poznania się Dziewicy i G ustaw a na obrzędzie dziadów. (...) Były w pierw otnym tekście

Upiora dwa wiersze:

«Lecz do zbawienia ten środek jedyny. Taka zrządzeniem najwyższym pokuta».

Z czego w ynikało, że drogą do zbawienia je s t popełnianie co roku samobójstwa. Lelewel zw rócił uwagę, że m oże to w yw ołać zastrzeżenia teologów. (...) D rugim postulatem było w yrzucenie strofy pocałunkow ej. N a

popraw ienie tekstu Upiora M ickiewicz łatwo się zgodził”.

12 Z ob. M . Piwińska, Miłość romantyczna, W arszawa 1984, s. 566. Tam: interpretacja roli i dziejów „strofy

pocałunkow ej” (s. 565-568).

13 D o Jana C zeczota, Kow no, 19 II/III 1823, s. 222. 14 D o Jana C zeczota, K ow no 26 11/10 III 1823, s. 223.

15 Pisze o tym K. Górski w rozprawie: M ickiewicz — Leleivel, Toruń 1986, s. 11. N b . J. M . Rymkiewicz wBakecie

(Londyn 1989) zupełnie pomija udział Lelewela w w ydostaniu poety z więzienia. N iechęć Rymkiewicza do Lelewela ujawniła się w tej książce w miejscu (s. 55) gdzie autor sugeruje, iż patriotyczne wiersze Jankowskiego Lelewel uznał za „brudne”. N ie ma na to dowodów, a praw dopodobieństw o jest niewielkie. M ożna natom iast przypuszczać, że obok wierszy patriotycznych Jankowski pisał inne dla własnej satysfakcji i że o tych wyrażał swój sąd Lelewel. Sprawę mogłyby rozwikłać jedynie dokum enty sądowe. Bez takich, jednoznacznych dowodów oska­ rżenie rzucane na Lelewela jest co najmniej niesprawiedliwe. Jego patriotyzm był powszechnie znany, jego zaanga­

żowanie w proces poświadcza broszura Nowosiłcow w Wilnie, a jego sympatie — osobiste poręczenie za Mickiewicza.

120 G rz e g o rz S zelw ach

P ierw szy list z okresu rosyjskiego w ysłał M ickiew icz L elew elow i z M o sk w y 7 stycznia 1827 roku. Był on relacją p oety z p o d ró ży na K rym . M o w a tam o w ielkich przeżyciach, jakie w yw arły na n im krajobrazy K rym u. W żadnych in n y ch listach z tego ok resu nie m a tak szczegółow ych opisów podróży, ja k w ow ym do L elew ela — je g o p rofesora — o p ie k u n a — przyjaciela. Je st w n im m iejsce na zw ięzłą inform ację, w której to zdanie w y k rzyknikow e w yraża w ielkość przeżycia poety. Je st tam też w ażna w iad o m o ść o tym , ja k p o d ró ż M ic k ie­ w icza zainspirow ała cykl S onetów : O dessie p ro w ad ziło się życie o rien taln e , a p o p ro stu m ów iąc próżniackie. Ale w id ziałe m Krym ! P rz etrzy m ałe m tęgą b u rzę m o rsk ą i b yłem je d n y m z kilku zdrow ych, k tórzy zachow ali dosyć siły i p rzy to m n o ści, aby napatrzeć się do

w oli te m u ciekaw em u w idow isku. (...) W id ziałem W schód w m in ia tu rz e ”16.

Z w łaszcza to ostatnie zdanie przyw oływ ane je s t najczęściej przez h isto ry k ó w literatury. Poeta d o n o sił w tym że liście, że je g o w rażenia z p o d ró ży znajdą odbicie w Sonetach, k tóre w ysłał ju ż historykow i i oczekuje je g o zdania na ich tem at. In fo rm o w ał też, iż k ończy pisanie Konrada Wallenroda i chce napisać o B arbarze R adziw iłłów nie. P ragnie zdobyć dzieła M acieja Stryjkow skiego oraz książki historyczne, źró d ło w e o ro d zin a ch m agnackich w w iek u XVI, prosząc L elew ela o fachow ą p o m o c i poradę.

M ickiew icz w sp o m in a ł też o L elew elu w listach do przyjaciół filom atów : „Z m iłu j się — prosił O d y ń ca, za n iepokojony z p o w o d u długiego nieodpisyw ania p ro fe so ra — zapytaj Jo ach im a, czy o n także m ój list d łu g i, jeszcze w styczniu na P ete rsb u rg wysłany, od eb rał i czy

17 • ■ • •

będzie łaskaw m n ie odpisać?” . Tam że zasygnalizow ał poeta p o trze b ę posiadania m in ia tu ­ row ych portrecików Lelewela, O dyńca, N iem cew icza, Zaleskiego i Brodzińskiego. M iały m u one, przebywającem u na obczyźnie, przypom inać ojczyznę i pozostaw ionych tam przyjaciół.

Lelew el w o dpow iedzi na styczniow y list M ickiew icza udzielo n ej 26 kw ietnia 1827

ro-18 *

ku radził sięgnąć po kro n ik ę O rzech o w sk ig o , aby uzyskać inform acje o B arbarze R ad ziw ił­ łów nie, je d n o c z e śn ie stw ierdzając, że starania o in n e książki i b ro szu ry są zbyteczne, gdyż po p ro stu ich nie m a. H isto ry k d o b rze też oceniał zadow olenie p o ety z p o d ró ży na K rym , że znalazł w niej satysfakcję. P rzesłał także w szystkie d ru k o w a n e o p in ie o Sonetach, których krytycy chw alący daw niej ballady i D ziady zd a n ie m L elew ela nie zro z u m ieli i nie ocenili tak, ja k n apraw dę należało je w ysoko ocenić. P o n ad to list zaw iera inform acje o działalności w arszaw skiego Tow arzystwa P rzyjaciół N a u k i o k rytycznoliterackich pracach Ju lia n a U rs y ­ na N iem cew icza, K azim ierza B rodzińskiego i Franciszka Salezego D m o ch o w sk ieg o . A utor listu w zm ian k u je rów n ież o literackich now ościach W arszaw y i P oznania.

Z n a m ie n n e je st, iż o projekcie (nigdy nie zrealizow anym ) pisania d ram a tu o Barbarze R adziw iłłó w n ie nie pisał M ickiew icz w żad n y m in n y m liście z tego okresu. D o w o d zi to, iż Lelew el był nie tylko w ielk im a u to ry tete m dla poety, ale i p o w iern ik iem , skoro zw ierzał się

16 D o Joachim a Lelewela, M oskw a 7/19 I. 1827, s. 323-324. 17 D o A ntoniego Edw arda O dyńca, M oskw a, 14 IV 1827, s. 338.

K o re sp o n d e n c ja A d am a M ic k ie w ic z a z Jo a c h im e m L e le w e le m 121

m u z tak śm iałego p ro jek tu pisarskiego, bo ju ż w cześniej zrealizow anego p rzez F ranciszka W ężyka i A lojzego Felińskiego.

W liście z sierpnia tegoż ro k u dziękow ał M ickiew icz L elew elow i za je g o uw agi o Sonetach. Pisał tam że o ję z y k u w łasnej poezji, o św iadom ie p o p ełn io n y c h błędach gram atycznych („kołysa” zam iast „kołysze”, „klaska” zam iast „klaszcze”). D alej tak żartobliw ie poeta k o m e n ­ tuje ow o zjawisko: „M oże się p o te m popraw ię, ale d o tąd m u sz ę sw ojego u ch a radzić się ije m u zaufać” 19 i dodaje: „gdybym sam na siebie recenzją pisał, byłaby n ajsu ro w sza”20.

Ó w list je s t bardzo osobisty. M ickiew icz do niew ielu osób tak pisał, n ielicznych traktow ał tak pow ażnie ja k Lelewela.

Ten ostatni pojaw ia się z n ó w w k o resp o n d en cji M ickiew icza z O d y ń c e m w m aju 1828 roku. Skarżył się tam poeta na plotki, jak ie pow stały w o k ó ł je g o osoby w zw iązku z p o d o b iz n ą w yko n an ą przez Lelewela: W arszawie w ylitografow aliście ze m n ie m ałpę. K toś fałszywie d oniósł, że bardzo za to się zagniew ałem i że paryski p o rtre t p odarłem . Fałsz w ielki. P o rtret paryski dosyć kształtny; pod arto go, przesyłając, a ja n aw et karykatury z rąk p. Jo a ch im a otrzym anej n ie śm iałbym źle traktow ać. P Jo a c h im takim i p o d o b n y m w ieścio m n iech nie

9 |

.

. .

. . .

. ^ .

. .

.

„

.

w ierz y ”*" . K olejny raz im ię Lelew ela w y m ie n ian e je s t w liście M ickiew icza do O d y ń c a z lipca

- 92

1828 roku. P rosił w n im poeta O d y ń ca o p o rtre t zaznaczając, iż „Joachim a ju ż m a ”“ . P ortrety

23

przyjaciół p rzechow yw ał M ickiew icz przez całe sw oje życie .

W liście z końca lipca 1828 ro k u 24 poeta radził się historyka w spraw ach politycznych, tow arzyskich i edytorskich. N a w stęp ie w sp o m in a ł o liście z zim y 1827 ro k u , k tóry zaginął, M ickiew icz p rosił w n im o „rady ró ż n e ”.

N astęp n ie w sp o m in ał o edycji Poezji i Konrada Wallenroda w Paryżu, P o zn an iu i Lw owie. S fo rm u ło w ał b ardzo o stro żn e uw agi o tw órczości Lelew ela. P odziw iał je g o ta le n t naukow y, ale z drugiej stro n y pisał: „Szkoda tylko, że dla u cz o n y ch badań zdajesz się opuszczać

25

w łaściw ą h isto rię ” . D alej M ickiew icz tłu m ac zy ł się je szc ze ja k u czeń z p o w o d u daw ania rad sw o jem u m istrzow i. A w końcow ej partii listu p ro sił Lelew ela o nazyw anie siebie po im ien iu , co m iałoby ułatw ić kontak t korespondencyjny.

Lelew el o dpow iedział M ickiew iczow i 17 listopada tegoż ro k u “ . We w stęp ie om aw ia spraw y edycji u tw o ró w poety w P aryżu i w P ozn an iu . Z kolei in fo rm u je poetę, iż pieniądze

19 D o Joachim a Lelewela, M oskwa, 7/19 VIII. 1827, s. 346.

20 Ibid.

21 D o A ntoniego Edwarda O dyńca, Petersburg, 20 V/1 VI. 1828, s. 395. 22 D o A ntoniego Edw arda O dyńca, Petersburg, pocz. VII. 1828, s. 399.

23 O becnie m iniaturow e portrety: Kazim ierza Brodzińskiego, Juliana U rsyna N iem cew icza i Józefa Bohdana Zaleskiego znajdują się w Dziale Grafiki M u zeu m Literatury im. Adama M ickiewicza w Warszawie. 24 D o Joachim a Lelewela, Petersburg, koniec VII. 1828, s. 405-408.

25 Ibid.

26 List Lelewela do Mickiewicza, pisany 17 XI 1828, Korespondencja A d a m a M ic k ie w ic za , t. III, Paryż 1876,

122 G rz e g o rz S zelw ach

. . 97 . . .

za edycję Konrada Wallenroda w ypłaci p ro k u ra to r K ajsarow “ . N a stę p n ie p ro fe so r p o lem izu je z poetą w spraw ie interpretacji sw oich pism historycznych, zw łaszcza Początków polskiego prawodawstwa. Spiera się ze zd an iem o o d ry w an iu się od tw o rze n ia tej w łaściw ej h istorii na rzecz badań specjalistycznych. M ickiew iczow i ch o d ziło o to, żeby Lelew el upraw iał h isto rię ogólną, a nie wciągał się w p rac o c h ło n n e i ż m u d n e (a nieco — je g o zd an iem — m arg in eso ­ w e) badania nad historią praw a, n u m iz m a ty k ą itp. Inaczej m ów iąc — M ickiew icz oczekiw ał po nim now ej syntezy, L elew ela zaś pasjonow ały nauki p o m o c n icz e h istorii, badał konkrety, lubił rzetelną robotę. P onadto, ja k sądzę, Lelew el nigdy by nie w ygłosił prelekcji paryskich, k tóre sw obodnie żonglują faktam i, dają o g ro m n e syntezy...

Ale Lelew el zaznacza, iż d zieło je g o o praw odaw stw ie je s t poczytne, zw łaszcza w śró d m ło d y ch praw ników . S potkało się o n o z w ielo m a recenzjam i.

Z kolei in fo rm u je o n M ickiew icza o zam iarze pisania historii w iek ó w śred n ic h , o sw oim p rag n ien iu w ydania Dziejów Polski potocznym napisanych sposobem, dla użytku dzieci i wszelkiego stanu ludzi. Prosił M ickiew icza o p o śred n ic ze n ie w w ydaniu w P ete rsb u rg u sw ego Obrazu dziejów Polskich oraz o p o m o c w sprzedaży w ty m m ieście pew nej ilości egzem plarzy D ziejów bibliotek. N a koniec prosi: „P rzypom nij m ię, A dam ie, w szystkim znajom ym . A sam trzym aj m ię w sercu tw o je m ” — i p odpisuje się ja k o „szczerze życzliw y i kochający słu g a”28. Te słowa, ja k i cały list są św iadectw em zm n iejszen ia dystansu m iędzy k orespondującym i.

. - . . .

K olejnym tego d o w o d em je s t list z 5 g ru d n ia 1828 ro ku" . M ickiew icz — co praw da — na w stępie tłum aczył się ze sw oich opinii z listu p o p rze d n ieg o na te m at o d b io ru przez czytelników dzieła o praw odaw stw ie, co je s t jeszcze bardzo „stu d en c k ie”. D alej je d n a k następują sw obodne relacje p oety z aktualnego stanu w łasnej tw órczości oraz uw agi o stara­ niach, jakie czynił przy w y d an iu D ziejów Polski Lelewela. Z w łaszcza te n o statni fakt dow o d zi tego, że M ickiew icz ja k ró w n o rz ę d n y p a rtn e r zajm ow ał się w yd aw an iem dzieła sw ego daw nego nauczyciela. Z aś w liście z 16 stycznia 1829 ro k u , M ickiew icz ju ż na w stępie pozw olił sobie na elegancki żart: „C hociaż przebaczasz m n ie w szelkie kło p o ty i kom isa, którym i ciebie obarczam , czuję zaw sze zgryzotę su m ien ia i lękam się, aby Klio, albo in n a ja k a m u z a spraw ująca obow iązki p atro n k i bibliografii i bibliotek, nie zem ściła się na m ojej m u zie za te księgarskie i w ekslarskie n arzu can e tobie roboty, m ój szanow ny m istrz u i p rzyjacielu”' .

.„ .

.

. .

.

.

. 3 1

W tym liście w sp o m in a poeta o sw ojej rozpraw ie O krytykach i recenzentach warszawskich . M iała ona być w zam ierzen iu au to ra zaledw ie początkiem w ielkiej w alki z klasycyzującym i

27 W W ydaniu Jubileuszow ym D z i e ł M ickiewicza, t. X IV s. 439 je s t informacja, że na odw rocie listu

M ickiewicza do Joachim a Lelewela, Petersburg, 5/17 XII. 1828 znajduje się dłuższy przypisek Franciszka M alewskiego, a w nim ustęp: „Adma zapom niał napisać, że m u Kajsarow 600 rubli zapłacił, ale go w oczy nie widział, bo ten pan zdawał się go tu teraz unikać”.

28 Ib id ., p o z . 12, s. 141-142.

29 D o Joachim a Lelewela, Petersburg, 5/17X11. 1828, s. 436-438.

3(1 D o Joachim a Lelewela, Petersburg 16/28 I. 1829, s. 451.

31 Rozprawa O krytykach i recenzentach w arszaw skich Adama M ickiewicza jest pam fletem na warszawskie

środow isko literackie, na jego zacofanie, ciasnotę horyzontów , stagnację um ysłow ą oraz duże opóźnienie w stosunku do myśli zachodnioeuropejskiej. M ickiew icz warszawską krytykę potępił w czam buł, nie czyniąc

K o re sp o n d e n c ja A d am a M ic k ie w icza z J o a c h im e m L e le w e le m 123

krytykam i literackim i. M ickiew icz sam tro ch ę uw ażał siebie za krytyka, n atu ra ln ie n o w o cz e­ śniejszego od klasycznych, b o rom antycznego. I dlatego też, gdyby nie p ow stanie listopado­ w e, m o ż n a by sobie w yobrazić inaczej rozw ój in te le k tu aln y M ickiew icza. P oeta w sp o m in a ł o projekcie w ydaw ania w Rosji pism a literackiego, któ re m iałoby być n o w o cześn ie redago­ w an y m o rg an em ro m an ty zm u : „(...) Z aczn ę pisać ró żn e literackie rozpraw y. (...) M am w ielkie dla ta len tu poszanow anie, i autorow ie, klasa, że tak po w iem , p ło d n a w literaturze,

• • ♦ 30

zasługują na słu szn e w zględy i na pobłażanie n aw et u c h y b ie n io m ” P lany te n ig d y nie zostały zrealizow ane z p o w o d u su ro w y ch działań aparatu carskiej cenzury. W ypada m i w tym m iejscu też w sp o m n ie ć, iż rozpraw a Do krytyków..., napisana ja k o p rz e d m o w a do p e te rsb u r­ skiej edycji Poezji, nie spodobała się zapew ne historykow i, gdyż nie w sp o m in a ł o niej w żad n y m z listów do M ickiew icza, m im o że te n w ielo k ro tn ie prosił.

W ty m sam ym liście ze stycznia 1829 ro k u pisał poeta o L elew elow ej recenzji dzieła

- * 33

M ikołaja K aram zina Historia państwa rosyjskiego . W o w y m czasie były nadzieje na jej d ru k o ­ w anie, a p rze rw an ie d ru k u przypisyw ał M ickiew icz p rofesorow i Jó z efo w i S ękow skiem u, p rze d k o ntaktam i z k tórym ostrzegał Lelew ela34.

w yróżnień, nie doceniając M aurycego M ochnackiego. Ta niespraw iedliw ość w yw ołana została być m oże

irytacją z pow odu płaskiej i głupiej krytyki Sonetów przez Warszawian w Bibliotece Polskiej, przede wszystkim

zaś — Franciszka Salezego D m ochow skiego. Innym pow odem irytacji m oże być dystans dzielący Petersburg (gdzie powstała rozprawa) od odległej Warszawy.

32 Ibid., poz. 16, s. 452.

33 D zieło to zajm owało szczególnie B. Galstera w książce: Paralele romantyczne. Polsko-rosyjskie powinowactwa

literackie, Warszawa 1987. A utor zauważa, iż Lelewelowska krytyka H istorii K aram zina została napisana nie

z pobudek naukow ych, lecz z przyczyn czysto politycznych. Lelewel porów nyw ał tam M ikołaja Karamzina do A dam a N aruszew icza, co nie m ogło nie rozdrażnić carskiej cenzury. Stąd też w ynikały niecne zabiegi Sękowskiego o to, aby recenzja nie została wydana w Rosji (s. 29-40). Lelewel miał do K aram zina wiele szacunku jak o do „dostojnego m ęża” rosyjskiego, wielkiego historiografa państwa, tytanicznie pracującego

nad historią Rosji (s. 41). O gólne uwagi o Historii rozpoczyna Lelewel do uw ag nad stosunkiem Karamzina

do historii starożytnej. Broni nie docenianych przez niego myślicieli greckich i rzym skich: Tucydydesa, H erodota i Liwiusza. Polski historyk sprzeciwia się rówież porów nyw aniu hisotrii Grecji z dziejam i Rusi. Podkreśla rolę walki o zasady ustrojow e m iędzy system am i arystokratycznym i dem okratycznym (s. 43-44). Sens polityczny widać w porów naniu narodow ego charakteru dziejów Karam zina i N aruszew icza (s. 45). Lelewel je s t też zgodny z K aram zinem w ocenie podbojów ludów norm ańskich — jak o nosicieli kultury (s. 45). G alster w skazuje także na istotne znaczenie nauk Karam zina i Lelewela dla M ickiewicza: „U czeń Lelewela przysw oił sobie od m istrza um iejętność posługiw ania się now oczesnym i pojęciam i historycznym i, zawdzięczał m u też niejedno tw iedzenie szczegółowe, wyzyskane w dalszej przyszłości w w ykładach litera­ tury słowiańskiej. W najbliższej zaś perspektyw ie czasowej przejęcie się ideami Lelewela o sposobie pisania historii i o początkach państwa ruskiego m ołgo ułatwić — i chyba ułatw iło — zesłanem u poecie intelektualne i ideow e porozum ienie z postępow ym i kołam i rosyjskim i” (s. 29).

34 W tym m iejscu wypada podać inform acje o Józefie Julianie Sękowskim (1800-1858): „Początkow e nauki pobierał pod kierunkiem matki oraz w uja, profesora G. E. G ródka. Po krótkim pobycie w kolegium m ińskim w stąpił na U niw ersytet W ileński na wydział filozoficzny. Pod w pływ em G ródka i Joachim a Lelewela zajął się badaniem W schodu. N ależał do Towarzystwa Szubraw ców i był w spółpracow nikiem ,W iadom ości B ruko­ w ych”. W 1819 (...) w yruszył w dw uletnią podróż na W schód. W 1820 był dragom anem misji rosyjskiej w K onstantynopolu. (...) W Petersburgu (...) został tłum aczem w m inisterstw ie spraw zagranicznych. W 1822 otrzym ał nom inację na profesora języków w schodnich (jęz. arabski) nie uniw ersytecie w Petersburgu. O fiarow anej m u przez U niw ersytet W ileński katedry języków w schodnich nie przyjął. W 1823 został

124 G rz e g o rz S zelw ach

Z kolei M ickiew icz d o n o sił L elew elow i o w y d a n iu w P etersb u rg u drugiego to m u sw oich

35

Poezji, k tó ry m i to „zajął je d y n ie tu d o b rą d ru k a rn ie p olską” . N a sam ym k o ń cu listu prosił poeta o w iadom ości o w arszaw skich pracach kry ty k ó w literackich.

N ie doczekał się je d n a k o d pow iedzi w tej kw estii w n ie zm iern ie k ró tk im liście Lelew ela z 5 lutego 182936. N ie było ta m ani słow a o M ickiew iczow skiej Przedmowie. H isto ry k skarżył się na brak czasu, a je g o list m iał w łaściw ie ch a rak te r urzędowy.

Z g o d n ie z w cześniejszą zapow iedzią L elew el przesłał kilka egzem plarzy D ziejów bibliotek, któ re M ickiew icz m iał p o m ó c ro zp rzed ać w P ete rsb u rg u . List podpisany je st: „twój szczerze życzliw y przyjaciel L elew el”37.

O statni list M ickiewicza do Lelewela z okresu rosyjskiego je st z m arca 1829 roku. Inform uje poeta na w stępie o przysłanych blachach, o które był proszony, z kolei zaś przechodzi do spraw m niej p rzyziem nych. W ysyła o n pakę n o w eg o w y d an ia II to m u Poezji z pro śb ą o ro zp ro w a­ dzen ie w księgarniach w arszaw skich lub też za p o śre d n ic tw e m W aleriana K rasińskiego.

M ickiew icz prosił L elew ela kolejny raz o o p in ię o „p rz ed m o w ie”, czyli o rozpraw ie O krytykach i recenzentach warszawskich.

W liście tym je s t zaszyfrow ana inform acja o tym , iż p oeta szykow ał się d o w yjazdu z Rosji: „Ja w sze d łe m tu w służbę d o K olegium in te resó w zagranicznych, ale dla słabości ciągłej zdro w ia nie w iem , czy tu ciągle baw ić b ę d ę ”38. To oczyw isty szyfr, a szerzej o spraw ie m iał L elew elow i w W arszawie opow iedzieć O d y n iec , gdyż z oczyw istych w zg lęd ó w ce n zu raln y ch M ickiew icz nie m ógł pisać o tym w p ro st. Jeszcze po d koniec lutego tego ro k u spraw a po zw o len ia na w yjazd z Rosji była ju ż rozstrzy g n ięta pom yślnie.

W okresie rosyjskim M ickiew icza Lelew el był jeszcze obecny w liście d o O dy ń ca. Poeta w iedział, iż niebaw em opuści R osję i uda się do N ie m ie c . Tą zaszyfrow aną inform acją pragnął p o p rzez O d y ń ca podzielić się z L elew elem : „Z a kilka tygodni dla porato w an ia zdro w ia za granicę w yjeżdżam . (...) O p o w ie d z to (...) tym czasem , p an u Jo a ch im o w i, n im do

. . . . 39 . . . . .

niego odd zieln ie napiszę” . P oniew aż szykow ał się d o w yjazdu, były m u p o trz e b n e p ie n ią­ dze od W aleriana K rasińskiego za Sonety i Konrada Wallenroda i dlatego prosił o szybką in te r­

czlonkiem korespondentem W arszawskiego Towarzystwa Przyjaciół N auk, w 1826 doktorem filozofii Aka­ dem ii Krakowskiej, w 1828 członkiem (...) Petersburskiej Akadem ii N auk. W 1825 i 1827/28 spotykał się w Petersburgu z Adam em M ickiew iczem . W 1826 został wysłany przez uniw ersytet na wizytację okręgu szkolnego białoruskiego. W 1828-1833 był członkiem k om itetu cenzury. (...) W 1832 zerwał całkowicie ze społeczeństw em polskim. Pod p seudonim em Barona B ram bensa drukow ał satyry także i przeciw ko Polakom.

(...) Sękowski w yw arł w pływ na utw ory Adama M ickiew icza o tem atyce orientalnej (A lm otenabbi, Farys,

S z a n fa ry)” N ow y Korbut, t. 9, s. 129-130. M ickiew icz uczył się u Sękowskiego arabskiego, a jednocześnie,

obcując z tym człowiekiem, m usiał być ostrożny.

35 Ib id ., poz. 16, s. 452-453.

36 List Lelewela do M ickiewicza z 5 II 1829, „Echo Polskie”, M oskw a 1916, n r 41, s. 20. Wydawca podał m ylnie, że to list do Franciszka M alewskiego.

37 Ibid.

38 D o Joachim a Lelewela, Petersburg, 6-7/18 — 19 III 1829, s. 477. 39 D o A ntoniego Edwarda O dyńca, Petersburg, ok. 24 IY/6 V 1829, s. 481.

K o re sp o n d e n c ja A d am a M ic k ie w icza z Jo a c h im e m L elew elem 125

w en cję O dyńca. W tym że liście ostrzegał raz jeszcze Lelew ela p rzed Jó z e fe m Sękow skim i je g o złym i zam iaram i: „Jedzie p o d o b n o d o W arszawy p. Sękow ski, orientalista, w ró żn y c h celach, w idokach, zam iarach; radzę go strzec się i m ieć na oku. Z n a m go bardzo, bardzo,

• 40

bardzo, bardzo, bardzo dobrze. P ow iedz o ty m p an u Jo a c h im o w i” .

3.

W czerw cu 1829 roku M ickiew icz był ju ż w B erlinie. P ierw szy list d o Lelew ela po w yjeździe z Rosji m iał w sobie zn a m io n a w olności. W idać, że pisał go człow iek, k tó ry opuścił kraj w roga po dłu ższy m przeb y w an iu w n im w b re w w łasnej w oli. A u to r listu in fo rm o w ał, iż p rzepłynął Bałtyk, zw iedził L ubekę i starożytny ratusz H ansy, był kilka d ni w H a m b u rg u , a obecnie zw iedza B erlin, skąd rusza d o D re zn a , W eim aru i W łoch.

M ickiew icz pragnął zapoznać Lelew ela z rosyjskim poetą — W asilijem Ż u k o w sk im , sw oim serd eczn y m przyjacielem , któ reg o rek o m e n d o w ał p rofesorow i ja k o „m ęża rzadkiego ch arak teru i rzadkiej uczciw ości”41.

Ż u k o w sk i m iał jech ać z B erlina d o Warszawy.

M ickiew icz bardzo chciał, żeby się p rze d m o w a Lelew elow i podobała. N ie stało się tak je d n a k . Poeta pisał: „Słyszałem , żeś nie bard zo rad z przedm ow y! C ierp ię nad ty m ”42. O p in ia Lelew ela doszła M ickiew icza zapew ne przez M alew skiego bądź O dyńca. N a to m ia st w listach do M ickiew icza Lelewel o tej ro zpraw ie k o n se k w e n tn ie nie w sp o m in ał. P oetę b ard zo bolało, że człow iek, k tórego uw ażał za au to ry tet, któ ry był je g o przyjacielem udzielającym zaw sze c h ę tn ie rad, m ilczał w tak w ażnej dla niego sprawie.

W kolejnym liście, w ysłanym je szc ze tego sam ego d n ia 43 p o n o w n ie M ickiew icz polecał po etę rosyjskiego — Ż uko w sk ieg o przybyw ającego do Warszawy. Poecie zależało bardzo na tym , aby Ż u k o w sk i przebyw ając w stolicy zaznajom ił się z poetą B o h d a n e m Z aleskim . W tym , ja k że k ró tk im i form ą przy p o m in ający m urzędow y, liście in fo rm o w a ł p oeta o planach w yjazdu z B erlina d o W eim aru albo D rezn a.

O sta tn i przed p o w stan io w y list M ickiew icza d o Lelewela został napisany w R zym ie 6 lutego 1830 ro k u 44. To najbardziej osobisty list poety do daw nego nauczyciela. M o ż n a z niego się dow iedzieć, w ja k im stanie psychicznym znajdow ał się M ickiew icz, ja k był w ew n ę trz n ie rozdarty, ja k targały n im w ątpliw ości. Sam nie w iedział, ja k ziścić n ierealny p ro jek t p o w ro tu na Litwę, o czym pisał w zaszyfrow anych słow ach: „C zekam niecierpliw ie wiosny, ażeby kiedy niekiedy odśw ieżyć im aginacją w id o k ie m świeżej n a tu ry ”45. D alej stw ierdził, iż od sied m iu lat nie m iał pew ności, iż zabawi w je d n y m m iejscu choćby rok,

40 Ib id ., s. 484.

41 D o Joachim a Lelewela, Berlin, 12 VI 1829, s. 492.

42 Ibid.

43 D o Joachim a Lelewela, Berlin, 12-13 VI 1829, s. 497. 44 D o Joachim a Lelewela, Rzym, 6 II 1830, s. 516.

126 G rz e g o rz S zelw ach

a w następ n y m zdaniu projektow ał: „G dybym kiedy osiadł nareszcie, gdybym m iał p od ręką b ibliotekę polską, (...) w ziąłb y m się nap rzó d za ja k ą epokę d ziejó w ojczystych”46. Z aś kilka

47

linijek dalej pisze: „(...) p uściłbym się dalej k u W schodow i” . A w ięc w je d n y m liście są aż trzy ró żn e projekty, co św iadczy o tym , że M ickiew icz nie m ia łje d n e g o p ro jek tu , je d n e j jasn ej w izji swej przyszłości, że znajdow ał się na ro z d ro ż u , i o tym pisał d o Lelewela.

N a stę p n ie M ickiew icz in fo rm o w a ł o sw oich zainteresow aniach rzym ską historią, o p ro ­ pagow aniu przez siebie Lelew elow skiej Historii polskiej w śro d o w isk u em igracyjnym . Z aś przy k o ń c u listu naw iązał kolejny raz do swojej rozp raw y O krytykach i recenzentach: , / i propos literatury, chciałem jeszcze raz o m ojej p rze d m o w ie do ciebie napisać, ale ju ż m iejsca nie

✓ »48

m am . W reszcie w olę przyszłym i dziełam i (jeśli się urodzą) na zarzuty o d p o w ied z ie ć” . Była to o sta tn ia p ro śb a M ic k ie w icza o o p in ię n a te m a t tej rozpraw y, L elew el n ig d y je j n ie u d z ie lił. Być m o ż e d latego też n ie o d p isa ł n a te n list. M o ż e tu zaczy n ają się ro z c h o d z ić ich d ro g i? M ilc z e n ie h isto ry k a — to p rz e m ilc z a n a ró ż n ic a zd a ń , to n ie w y p o w ie d z ia n y k o n flik t.

Jeśli zaś chodzi o stan psychiczny M ickiew icza w tym okresie, to — zd a n ie m m o im —

,* 49 ^ ■ . . .

nie należy zbytnio w ierzyć Listom z podróży O d y ń c a . C h o ć są w aż n y m tek stem dla historii literatu ry polskiej, je d n a k w ich św ietle obraz M ickiew icza nie w ypada całkiem praw dziw ie. M o ż n a by odnieść m ylne w rażenie, że „A dam [to] (...) niejako (...) em b lem aty c zn y o brazek ów czesnego społeczeństw a”50, n ie u sta n n ie będący w d o sk o n a ły m h u m o rz e i m o ż n a by p o ­ w ied zieć — w n a tc h n ie n iu ”, palący „fajkę p rzy kaw ie (...) [zatopiony] w cn o tac h R o m y ”51,

. . . ,, r . .. „59 . . . .

lubiący „siedzieć po turecku (...) [razem z O dyńcem ] ja k pijany” “, czy też z „księciem O lesiem [W odzickim ] grać w szachy” , oraz słuchać śpiew ów księżny Z in a id y W ołkońskiej i pana A llesan d ro Ricci -„najw ięk szeg o pow abu (...) w ie c z o ró w ”54 te a tru am atorskiego księżny.

Z Listów z podróży w yłania się obraz M ickiew icza — turysty, zajętego życiem tow arzy­ skim , zw iedzaniem . Ale listy sam ego poety św iadczą o in n y m stanie duch a. M ickiew icz ju ż w te d y był zm ęczo n y n iepew nością sw ego losu i w ielo letn ią n ieo b ecn o ścią w kraju, p ełen rozterek. A są to — w sp o m n ia n y w cześniej — list do Lelew ela z 6 lutego 1830 ro k u i do

46 Ibid.

47 Ibid.

48 Ib id ., s. 517.

49 A ntoniego Edw arda Odyńca L is ty z p o d ró ży t. I-II, oprać. M . Toporowski, w stęp M . D ernałow icz, Warszawa

1961. Zdaję sobie sprawę, że je s t to tekst niepewny, bo pisany znacznie później, po odbytej w spólnej podróży z A dam em M ickiewiczem po E uropie od lipca 1829 do października 1830, ale m im o licznych nieścisłości, je s t jed n a k tekstem w ażnym , gdyż opowiada o znajom ościach, przygodach i sentym entach M ickiewicza na tle zm iennej scenerii rom antycznego wojażu. Pozwolę sobie czasem je konfrontow ać z listami M ickiewicza (zwłaszcza do Lelewela) z tego okresu.

50 Ib id ., poz. 9, t. II, s. 94. List O dyńca do Ignacego C hodźki, Rzym 31 XII 1829.

51 Ib id ., s. 110. List Odyńca do Juliana Korsaka, Rzym, 25 I 1830.

52 Ib id ., s. 111. O dyniec do Korsaka, j. w., poz. 12.

33 Ib id ., s. 114. O dyniec do Korsaka, j. w , poz. 12.

Franciszka M alew skiego z 2 lutego, tegoż roku, gdzie o sw oim teraźniejszym życiu m ial niew iele do pow iedzenia: „tam d obrze, gdzie nas nie ma, (...) [a] p o b y t w R zym ie nie tak zazdrosny, ja k b y się zdaw ało’0 3 . O b a obrazy M ickiew icza m ogą być trafne. W idać dw ie tw arze poety, na zew nątrz p o g odnego tow arzyskiego bo też i m iał sukcesy, ale je d n o c z e śn ie o d c z u ­ w ającego on sm u te k em igracji.

K olejny list M ickiew icza do L elew ela z m arca 1832 roku, a w ięc ju ż po pow stan iu listopadow ym , zaczyna się od tłu m ac ze ń z p o w o d u p o n ie ch a n ia k o resp o n d e n cji w czasie pow stania, aby m u nie przeszkadzać adresatow i w je g o politycznej działalności. M ickiew icz o g ro m n ie bolał nad tym , iż nie w ziął u d ziału w p o w stan iu listopadow ym . C z u ł się, ja k gdyby b y łju ż na sądzie ostatecznym — „na d o lin ie Jo sa fa to w e j”, poniew aż „Bóg nie p ozw olił [m u] być u cz estn ik ie m ja k im k o lw ie k w tak w ielk im i p ło d n y m na przyszłość d z ie le ”56.

D laczego M ickiew icz nie w ziął u d ziału w pow stan iu listopadow ym ? P ytanie to staw iało sobie w ielu historyków . N ie rozw ażając tu ogro m n ej dyskusji pośw ięconej tej kw estii, przytaczam zdanie z najnow szej refleksji Z o fii Stefanow skiej: „[M ickiew icz] sceptycznie przyjął(...) w y b u ch [pow stania], n ie u fn ie o bserw ow ał przebieg, n aw et sukcesy, zaakceptow ał (...) bez zastrzeżeń w klęsce ,(...) [a p oniew aż] um iał nie podzielać pow stańczego e n tu z ja ­ zm u , zjednoczył się ze zbiorow ością w rozpaczy w obec klęski”57.

I tu widać dw oistość Mickiewicza: pow stanie nie w zbudziło je g o entuzjazm u, i właśnie dlatego czuł się podw ójnie w inny po klęsce, że nie wziął w nim udziału. Z daw ał sobie też sprawę, że w ielu rzeczy o pow staniu nie wiedział, w ielu nie rozum iał, w ięc zwracał się do Lelewela jako do autorytetu, a także uczestnika, niem al inicjatora powstania. Bo przecież m usiał się orientować, jaką w nim rolę odegrał Lelewel, i co m u zarzucano (zwłaszcza M aurycy M ochnacki). M ickie­

wicz nie rozum iał tych zarzutów. Prosił swego daw nego nauczyciela, aby „objaśnił (...) wiele

^ „58

-w ypadkó-w niepojętych, [bo] nie lada czyjem u objaśnianiu -w ierzył” . Ten dram aty czn y list z 23 m arca 1832 ro k u pełen je s t osobistych refleksji filo z o fic zn o -ety czn y c h , któ re nadają to n listom M ickiew icza z okresu popow staniow ego. R ozczarow any co d o skłóconej polskiej em igracji i d o F ra n cu z ó w nie ro zum iejących spraw polskich pisał w p ro st: „Paryżem (...) brzydzę się ja k p ie k łe m ”59. M ickiew icz w ow ym liście w skazyw ał na p o trze b ę m oraln eg o o d ro d ze n ia polskiego n aro d u i chciał, aby „na katolicyzm ie (...) g ru n t p o ło ż y ć”60.

W tym okresie zw ro tu religijnego M ickiew icz pisał liryki rzy m sk ie6^ \ Arcy-M istrz, Rozum i wiara, oraz Rozmowa wieczorna. O n e to są tłe m dla listu do Lelew ela. Pytał w n im , czy zna

K o re sp o n d e n c ja A dam a M ic k ie w icza z Jo a c h im e m L elew elem 127

55 D o Franciszka M alewskiego, Rzym, 2 II 1830, s. 512. 56 D o Joachim a Lelewela, D rezno, 23 III 1832, t. XV s. 16.

57 Z. Stefanowska, G eniusz poety, geniusz narodu. M ickiew icz wobec powstania listopadowego, „Teksty D ru g ie”, 1995,

n r 6, s. 19-31.

58 Ibid., poz. 17. 59 Ibid., p o z. 17. 60 Ibid., poz. 17, s. 17.

61 O drezdeńskim pochodzeniu w ierszy A rcy-M istrz, R ozum i wiara oraz Rozm ow a wieczorna pisał Wacław

Kubacki w studium : Legenda o rzymskim pielgrzymie, gdzie kładzie nacisk na związki owych u tw orów z napisaną

128 G rz e g o rz Szelw ach

francuskiego pisarza religijnego i publicystę ks. F elic ité -R o b erta L am ennais i je g o pism o „L’A venir” (Przyszłość). P opierało o n o p ow stanie, a i sam je g o założyciel szczerze ro zu m iał Polaków i bolał nad u p ad k iem listopadow ego zryw u. M ickiew icz uw ażał n aró d polski za p o w o łan y do przekazyw ania in n y m n a ro d o m „ew angelii narodow ości, m oraln o ści i religii [oraz] w zgardy dla budżetów , je d y n ej zasady teraźniejszej polityki, praw dziw ie celniczej” .

W o m aw ianym d rez d eń sk im liście w sp o m in a ł po eta o sw ym przyjacielu poecie Stefanie G arczyńskim : „R ew olucja w ydała poetę sw ego, nie znan eg o jeszcze. Je st to G arczyński. (...) Talent w ielki i daleko pójdzie; ju ż teraz je s t na stanow isku, na k tó ry m ostatnie dzieła m oje

i »63

spoczęły .

M ickiew icz w sp o m in ał też o przebyw ającym w D re ź n ie , zajm ującym się tłu m a c z e n ie m Czcicieli ognia M o o re ’a i Korsarza B yrona O d y ń c u , z k tó ry m to „siedzieli (...) sam o tn i z u p e ł­ nie, z n ik im się nie w dając”64. Je st to k olejny w yraz n ieu fn o ści p oety do kręgów em igracyj­ nych na Z achodzie. W olał o n przebyw ać w tow arzystw ie człow ieka, k tórego znał i z k tó ry m p rzyjaźnił się od lat i był m u bliski. W post scriptutn listu p rojektow ał, aby L eonard C h o d ź k o uło ży ł „M artyrologię p olską”, czyli alfabetyczny katalog m ę cz en n iik ó w n aro d o w y ch od czasu konfederacji barskiej, a w o statn im zd a n iu w iście stu d en ck i sposób zapytyw ał sw ojego daw n eg o nauczyciela, czy należy pisać p ro jek t „M arty ro lo g ii” w ję z y k u francuskim .

N a te n list, ja k i na n astępny z m aja 1832 ro k u Lelew el M ickiew iczow i nie odpow iedział. M iał o n w ted y czterdzieści sześć lat, był znękany, osam otniony, w tru d n e j sytuacji osobistej i politycznej. Stracił niem al d o szczętnie swój w ielki au to ry tet, oskarżony przez M o c h n ac k ie­ go. Stał się zgorzkniały, zam knięty, sam o tn y i rozgoryczony.

W m ajow ym liście w ysłanym z D rezna d o Paryża prosił M ickiewicz Lelewela o p om oc w w ydaniu trzeciej części Dziadów i Ustępu. Swoje dzieło poeta uważał za „kontynuację wojny, którą teraz, kiedy miecze schowane, dalej trzeba pióram i prow adzić”65. A w postscriptum zwierzał się z tego, że natchnienie poetyckie nie opuszczało go: „O d czasu pisania «Dziadów» [części II i IV] nigdy nie byłem w takim poetyckim ferw orze i bardzo wiele teraz piszę”66.

W k o ń cu lipca 1832 ro k u M ickiew icz w yjechał do Paryża, gdzie Lelew el jeszcze w g ru d ­ n iu 1831 ro k u utw orzył K o m itet N a ro d o w y Polski, aby „czuw ać nad in te rese m n aro d o w y m

67

i nad losem w ypartych z ojczyzny P olaków ” . K o m ite t zajm ow ał się ro zd zielan iem fu n d u ­ szów składkow ych p o śród polskich em igrantów . Starał się ich organizow ać i rep rezen to w ać

i czyn, Warszawa 1986, s. 106, sądzę, iż „niepodobna kłaść głowy pod ewangelię w sprawie wyłącznie d rezd eń ­

skiego pochodzenia tzw. liryków religijnych”. A przede w szystkim , ja k pisze uczona: „w sferze ideologii religijnej istnieje pełna ciągłość przem yśleń M ickiew icza «rzymskiego» i «drezdeńskiego»”.

62 Ibid., poz. 17, s. 17.

63 Ibid., poz. 17, s. 17. M ickiewicz miał na myśli Sonety wojenne Stefana Garczyńskiego, napisane w czasie

pow stania listopadowego. M ickiewicz uważał się za opiekuna Garczyńskiego. Był pow iernikiem i przyjacie­ lem swego m łodszego kolegi-poety.

64 Ibid., poz. 17, s. 17.

65 D o Joachim a Lelewela, D rezno, V 1832, t. XY s. 31.

66 Ibid.

K o re sp o n d e n c ja A d am a M ic k ie w icza z Jo a c h im e m L e lew elem 129

ich interesy w o b ec rządów i o p in i p u blicznej Z a c h o d u . K om itet p o p ie ra n y był p rzez K om itet F ra n cu sk o -P o lsk i z w ete ran em W ielkiej R ew olucji F rancuskiej — g en e rałe m Lafayette na czele.

M ickiew icz w ziął u dział w pracach nad o głoszoną w połow ie g ru d n ia 1832 przez Lele- w elow ski K o m itet Odezwą do Rosjan, która spow odow ała usu n ięcie na żądanie rosyjskiej am basady Lelew ela z Paryża w ko ń cu g ru d n ia tegoż ro k u . W cześniej — 16 g ru d n ia M ic k ie­ w icz podpisał w raz z 48 em ig ran tam i Adres tnlaczów polskich w Paryżu bawiących do Sejmu Węgierskiego, w ystosow any przez K om itet — ja k o w yraz w d zięczności za solidarność n aro d u w ęgierskiego z p o w stan iem listopadow ym .

Lelew el m iał też w Paryżu do czynienia z założonym p ó źn ą je sie n ią 1832 ro k u K o m ite­ te m E m igracji Polskiej p od w o d zą boh atera spod Stoczka generała Józefa D w ern ick ieg o 68. M ickiew icz w liście do G arczyńskiego, przebyw ającego w D re źn ie, z 5 m arca 1833 roku pisał o tym , że parę m iesięcy w cześniej radził L elew elow i, aby ten w ycofał się z p rez esu ry sw ego K o m itetu i u n ik n ą ł w te n sposób n ie p o trzeb n y c h konfliktów , a w k onsekw encji w ydalenia z Paryża. C h y b a zatem poeta czuł się na tyle dojrzały m człow iekiem , iż m ógł udzielać rad sw o jem u d a w n e m u nauczycielow i. Z w ierza ł się G arczyńskiem u: „M ó w iłem L elew elow i, żeby zaraz się usunął: źle to przyjął i teraz widzi, żem dobrze radził”69. W kilka miesięcy później, 21 w rześnia 1833 roku Lelewel przybył do Brukseli, gdzie spędził resztę życia. Rada, jakiej udzielił M ickiewicz, ja k i fakt niewzięcia przezeń udziału w pow staniu listopadow ym , czego tak napra­ w dę Lelewel nigdy do końca, ja k przypuszczam , m u nie wybaczył, były przyczynam i najpraw do­ podobniejszym i ochłodzenia się stosunków m iędzy nim i na praw ie dziesięć lat.

O sta tn i list do Lelew ela napisał M ickiew icz 22 sierpnia 1842 ro k u 70. Poeta ja k o prezes W ydziału H isto ry cz n eg o Tow arzystw a L iterackiego Polskiego w P aryżu p rosił Lelewela 0 zorganizow anie w B rukseli grupy polskich em igrantów , którzy po d je g o k ie ro w n ic tw em zajęliby się g ro m ad z en ie m p o lo n ic ó w h istorycznych. List pisany był obcą ręką, p raw d o p o ­ d o b n ie H ip o lita B łotnickiego, a je d y n ie po d p isan y przez M ickiew icza. W idać, iż zapew ne poecie ręka drżała i nie m ógł pisać sam do sw ego danw ego m istrza i przyjaciela. N ie w iedział o n, jakiej się m oże spodziew ać odpo w ied zi po praw ie dziesięcioletniej rozłące duchow ej. W idać też, ja k u dojrzałego m ężczy z n y jęz y k pow raca do czasów stu d en ck ich . Lelew el znow u stał się dla M ickiew icza „S zanow nym m ę ż e m ” i „JW M ościem P anem D o b ro d z ie je m ”.

P ro feso r m ilczał, p oeta zaś p o n o w n ie za p o śred n ic tw em B łotnickiego przesłał m u kopię sw ojego listu. D o p iero w ted y 10 kw ietnia 1843 roku, Lelew el o d pow iedział o d m o w n ie , tłum acząc się w ielką ilością zajęć. Było to je g o o statnie pism o w ysłane do M ickiew icza. Też bard zo oficjalne i urzędow e. M ickiew icz został tam nazw any: „S zanow nym Z io m k ie m ” 1 „szanow nym prezesem w y d zia łu ”. Lelew el w sp o m n ia ł o daw niejszych tego typu p ro p o zy ­ cjach, któ re odrzu cił, dlatego też obecna nie m a sensu. W końcow ej partii listu daje o n ostatni

68 Ib id ., s. 13.

69 D o Stefana Garczyńskiego, Paryż, 5 III 1833, t. XV, s. 60. 70 D o Joachim a Lelewela, Paryż, 22 VIII 1842, t. XV s. 507.

130 G rz e g o rz S zelw ach

w ykład historii, w skazując na w artość paryskich arch iw ó w i bib lio tek p u blicznych: „Z e się znajdują dość ciekawe pam iątki, przytoczę Z y g m u n ta III (...) d o g u b ern ato rk i Izabelli, w któ ry m w zywając, aby chw ytała i w ydała m u d w ó ch konspiratorów , co konspirow ali z ja k im ś p o d k o m o rzy m , sam Z y g m u n t III w łasną ręką w okienkach zostaw ionych dopisał im io n a tych konspiratorów , z k tórych je d e n je s t A rciszew ski. M ów ią m i także, że są jakieś tegoż Z y g m u n ta III konszachty z G u sta w e m A dolfem , e tc ”71. List kończą „uprzejm e i ser­ d eczne p o zd ro w ie n ia”.

W tym m iejscu w arto zastanow ić się nad p rzyczynam i rozejścia się d ró g M ickiew icza i Lelew ela. M iało ono m iejsce ju ż wtedy, gdy p oeta nie otrzy m ał o dpow iedzi na swą rozpraw ę O krytykach i recenzentach warszawskich. P ro jek t Martyrologii polskiej był L elew elow i obcy. R eli­ gijność M ickiew icza, irracjonalizm i krytycyzm , w reszcie m esjanizm — to pow o d y niechęci Lelewela. O n w ted y robił to, co zawsze: m ilczał. M ickiew icz w olałby m oże o tw arte zarzuty, spór, dyskusję? O baj zresztą działali politycznie, ale lew icow e m yślenie Lelew ela było zu p e łn ie o d m ie n n e niż M ickiew icza. J e m u stawała się bliska raczej postaw a Ju lia n a U rs y n a N iem cew icza, a nie ru ch w o ln o ścio w y Lelewela. Były w ięc m iędzy n im i pow ażne różnice p olityczne i filozoficzne.

Raz jeszcze w sw oim życiu M ickiew icz — w ykładow ca w C ollege de France spotkał się w B rukseli z Lelew elem w k o ń cu lipca 1843 roku. P oeta spotkał się później z Tow iańskim , a n astępnie obaj udali się do Szw ajcarii, Lelew el d o n ió sł o tym w liście P io tro w i K opczyń­ skiem u: ^Wczoraj zaszedł do m n ie M ickiew icz tu przez B rukselę w dalszą d rogę ciągnący”72.

O czym rozm aw iali dwaj w y bitni ludzie?

Z achow ała się je d y n a skąpa relacja z tego spotkania, którą przesłał d o zm artw y ch w sta ń ­ ców w P aryżu przyjaciel p oety — Stefan W itw icki: „M ickiew icz był raz u Lelew ela, ale m ó w ił o rzeczach praw ie obojętnych, w sp o m n ia ł tylko, aby duszę trzym ać spokojną., lecz p ręd k o zam ilkł, gdy m u Lelew el k o n ce p te m odparł, że dusza dosyć spokojna, tylko ciało czasem głodne. R ozpow iadał m i to sam Lelew el. (...) A dam pow iedział L elew elow i, że je d z ie do

■ . . . 73

Szwajcarii, a m oże tylko do S trasb u rg a” .

O d tego czasu daw ni przyjaciele oddalili się zu p e łn ie od siebie. N ig d y ju ż w ięcej nie rozm aw iali, ani osobiście, ani listow nie.

Z p rzebiegu tej k o respondencji w yłania się obraz in n eg o M ickiew icza, tak ró żn y od tego, ja k i znany je s t z je g o tw órczości. O b ra z M ickiew icza człow ieka, a nie tylko pisarza. Z je d n e j stro n y — ucznia, in n y m zaś razem — ró w n o p raw n e g o p artn era sw ego m istrza, przyjaciela, je d n o c z e śn ie będącego z n im w konflikcie ideow ym .

71 List Lelewela do M ickiewicza, Paryż, 10 IV 1843, K orespondencja Adama M ickiewicza, t. II, Paryż 1872, s. 207.

12 List Lelewela do Piotra Kopczyńskiego w Paryżu, Bruksela, 1 VIII 1843, L isty emigracyjne Joachima Leleii>ela,

wydała i w stępem poprzedziła H . W ięckowska, t. III: 1842-1848, Kraków 1952, s. 57.

73 Z. M akowiecka, Kronika życia i twórczosa M ickiewicza: M ickiewicz w College de France, X 1840 — V 1844,

Warszawa 1968, s. 492 (Witwicki do zm artw ychw stańców w Paryżu, 26 VIII 1843, Smolikow ski, IV, 133). O statnie spotkanie M ickiewicza i Lelewela om aw ia G órski w swej znakom itej rozprawie, op. cit., s. 20.