Logopedia szkolna : głos w dyskusji na temat potrzeby wprowadzenia logopedy na teren szkoły

Irena Polewczyk

Logopedia szkolna : głos w dyskusji

na temat potrzeby wprowadzenia

logopedy na teren szkoły

Nauczyciel i Szkoła 1 (4), 98-102

I r e n a P O L E W C Z Y K

Logopedia szkolna - głos w dyskusji

na temat potrzeby wprowadzenia logopedy

na teren szkoły

Ostatnie lata przyniosły ogrom ne zainteresowania logopedią absolw entów róż­ nych kierunków studiów hum anistycznych oraz medycznych. Z ainteresow anie to i chęć zdobycia w iedzy z tego zakresu spowodowały, że pow stały w Polsce now e placów ki kształcące logopedów ogólnych w trybie 4-sem estralnym na studiach p o ­ dyplom owych. Równocześnie zostało pow ołanych do istnienia wiele szkół, których problematyka dotyczy pedagogiki wczesnoszkolnej z logopedią szkolną. Takie ujęcie logopedii zaw ęża pole działalności logopedy, ale i w skazuje dużą potrzebę pracy w łaśnie w tym zakresie, tj. przedszkole i szkoła, czyli okres w czesnoszkolny. To now e spojrzenie w yznacza now y zakres specjalizacji logopedii, now y przedm iot i zadanie.

Początek polskiej logopedii to początek XIX w ieku i działalność J. Siestrzyń- skiego, który jako pedagog i lekarz nauczył m ow y dźw iękow ej w Instytucie G łu­ choniem ych w W arszawie. Rok 1900 to próba zorganizow ania w szkołach klas dla dzicci jąkających się przez lekarza W. O łtuszew skiego - jednak bez pow odzenia

W latach 30-tych naszego stulecia B. D ylew ski - lekarz, przeprow adził bada­ nia m ow y i głosu u 17 090 dzieci wileńskich. On rów nież je st prekursorem m yśli, aby każda szkoła m iała swego logopedę, nazw anego przez D ylew skiego fonolo- giem. Zorganizow ał kursy dla nauczycieli i lekarzy z zakresu logopedii, a rów nież zorganizow ał pierw sze w Polsce klasy dla dzieci z w adam i m ow y i głosu. Jego obserw acje z zakresu skuteczności pom ocy logopedycznej pokazały, że najlepsze w yniki w uspraw nianiu mow y dała długotrw ała i system atyczna praca z dziećm i prow adzona w trakcie norm alnych lekcji połączona z nauką czytania i pisania. Sku­ teczną okazała się praca z dziećm i w szkole po zajęciach lekcyjnych. N ajsłabsze rezultaty dało uspraw nianie m ow y trybem pozaszkolnym w poradniach. Pow odem tego stanu rzeczy było nieregularne uczęszczanie dzieci na ćw iczenia i przeryw a­

Nouciyciel i S ik a ła 1 (4 ) 1998 ₉₉

nie ich po kilku zajęciach. D zieci z cięższym i w adam i m ow y kierow ane były do Centralnej Przychodni Fonologicznej, która kierow ała i koordynow ała pracą logo­ pedów szkolnych, (por. I. Styczek 1981).

W spółczesne czasy są pow rotem do myśli B. D ylew skiego o utow rzenie no­ w ego m iejsca pracy dla logopedy na terenie szkoły, a rów nież i przedszkola.

C zy istnieje jed n ak potrzeba zatrudnienia logopedy w tych placów kach? Dla zaprezentowania skali zjawiska występowania w ad artykulacyjnych w okresie przed­ szkolnym pragnę przedstaw ić następujące w yniki w łasnych badań.

W ady artykulacyjne u dzieci przedszkolnych, które przebadałam w paździer­ niku 1994 roku (populacja - 63 osoby) w miejskim przedszkolu w G liwicach podzie­ liłam na trzy form y w adliwej wymowy, przyjm ując za J.T. K anią term iny lingw i­ styczne, tj. elizję, substytucję i deform ację (por. J.T. Kania 1982).

O form ie elizji m ów im y w ów czas, gdy w ystępuje w w ym ow ie brak realizacji jakiegoś fonemu. Dziecko opuszcza dźw ięk trudny w pozycji pre-, inter- lub po- stwokalicznej.

O substytucji m ów im y wtedy, gdy artykulacja danego fonem u...„m ieści się w polu realizacji innego fonem u...” , „...jeśli dwa fonem y systemu ogólnego m ają tę sam ą realizację w wym ow ie pacjęnta (J.T. K ania, 1982, s. 13). W w ym ow ie 3 -4 latków substytucja je st zjaw iskiem fizjologicznym , dziecko używ a jednostek fone­ tycznie prostszych do zrealizow ania w m iejsce jednostek trudnych (np. [ś] w ym a­ w ia ja k głoskę [s]). W w ym ow ie 6-7-latków substytucję zalicza się do w adliw ej artykulacji, gdyż przyjm uje się w iek 5 -6 lat za okres zakończenia rozw oju fone­ tycznego m ow y dziecka.

Trzecia forma wadliwej wymowy to deformacja dźwięku „... zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonem u w ykracza poza właściwe norm ie pole realizacji tego fonem u, a zarazem nie m ieści się w polu realizacji innych fonemów. N ależą tu głoski nietypowe dla danego systemu fonetycznego, np. głoski międzyzębowe, bocz­ ne spiranty, różne zlokalizow ane dźw ięki w ibracyjne itp.” (J.T. Kania, 1981). D e­ form acja dźw ięku je st zawsze niepraw idłow ą w ym ow ą, niezależnie od w ieku, czy w ystępuje u 3-latka, czy u 6-Iatka. Należy na n ią zw rócić uw agę ju ż w m om encie pojaw ienia się w adliw ego dźwięku w w ypow iedzeniach dziecka, w odróżnieniu od elizji czy substytucji, gdzie te dwie form y m ogą występow ać w m łodszym w ieku przedszkolnym jak o norm a rozwojowa.

W badaniu w ym ow y posłużyłam się kw estionariuszem obrazkow ym opraco­ w anym przez G. D em el w celu określenia występowania w adliw ych form artykula­ cji w poszczególnych grupach wiekowych.

W yniki badań przedstaw iają się następująco:

- w grupie 3—4-latków deform acja dźwięku w ystąpiła u 18% dzieci, (substy­ tucję oraz elizję traktow ałam jako norm ę rozw ojow ą),

- w grupie 5-6-latków deformacja głosek w ystąpiła u 42% dzieci, substytucja u ok. 10%,

dzie-100

ci, a substytucja u ok.13%. Elizja nie w ystąpiła w żadnej grupie w iekow ej, (por. I. Polew czyk, 1996).

Pow yższe w yniki badań są próbą przedstaw ienia zjaw iska w ystępow ania wad artykulacyjnych u dzieci w w ieku przedszkolnym .

Pragnę przedstaw ić jeszcze inne w yniki badań, które co praw da nie są analo­ giczne do przedstaw ionych powyżej (ze w zględu na inne narzędzia badaw cze, za­ kres oraz subiektyw ną ocenę słuchow ą w ad artykulacyjnych) lecz także uzasadnia­ j ą potrzebę interw encji logopedycznej w szkole.

Szczegółow e badania dotyczące oceny mowy, stanu zdrow ia w zakresie laryn- gologiczno-foniatrycznym , oceny funkcji poznaw czych i um iejętności czytania i pisania dzieci w w ieku 9 -1 3 lat przeprow adziły K. Szczepańska i B. Skrońska- Jachow icz na terenie Warszawy. Przebadały one w 1995 roku 83 dzieci szkolnych uw ażanych za zdrow e, nieobciążonych w w yw iadzie okołoporodow ym czynnika­ mi ryzyka w pływ ającym i na rozwój m ow y w w ieku niem ow lęcym oraz na rozwój psychoruchow y, bez chorób dziedzicznych w ystępujących w rodzinie bez stw ier­ dzonych uprzednio zaburzeń rozw oju mowy, bez zgłoszonych trudności w nauce. A utorki w ybrały po 50% dzieci z rodzin pracow ników fizycznych i z rodzin pra­ cow ników um ysłow ych. Przeprow adziły one szczegółowe badania logopedyczno- psychologiczne oraz badania laryngologiczno-foniatryczne.

B adanie logopedyczno-psychologiczne obejm owało: - ocenę ogólnego rozw oju um ysłow ego - testem KSI,

- ocenę analizy i syntezy słuchowej w yrazów - J. K o s trz e w s k ie g o sk a li uzdolnień podstawow ych,

- ocenę analizy i syntezy w zrokowej - wg testu M atryc Ravena, - ocenę integracji w zrokow o-słuchow ej w g B ender-K oppitz, - ocenę słuchu fonem atycznego wg J. K ostrzew skiego,

- ocenę artykulacji w m ow ie kontrolow anej - pow tarzanie zdań prostych i złożonych,

- ocenę artykulacji w m ow ie spontanicznej - opow iadania na temat, - ocena tem pa m ow y i pracy - obserwacje,

- ocena koncentracji uw agi - obserwacje,

- ocena czytania - test w g Straburzyńskiej-Siwińskiej,

- ocena sprawności pisania ze słuchu oraz ocena błędów test w edług Strabu­ rzyńskiej-Siw ińskiej,

- ocena w ypow iedzi - obserw acja zachow ania, zrozum ienia, logiczności m y­ ślenia, uogólnień, w yciągania wniosków.

W badaniu logopedyczno-psychologicznym stwierdzono: - zakres posiadanych w iadom ości i pam ięci trwałej:

- bardzo w ysoki - 7,4% - wysoki - 85% - niski - 7,4% - pam ięć świeżą:

Nouciyciel I S ik a ło 1 (4 ) 1998

₁₀₁

- bardzo dobrą - 7,4% - dobrą - 85% - słabą - 7,4%

- analizę i syntezę słuchową: - dobrą - 51,8%

- obniżoną - 29,6% - niską - 3,7%

- analizę i syntezę wzrokową: - w granicach norm y - 85% - poniżej norm y - 15% - słuch fonem atyczny:

- dobry - 88,5% - obniżony - 11,5% - integrację wzrokowo-ruchow ą: - dobrą - 85,7% - o b n i ż o n ą - 14,3% - konctentrację uwagi: - dobrą - 82,7% -o b n iż o n ą - 17,3%

- artykulację w m ow ie kontrolow anej: - praw idłow ą - 85,7% - niepraw idłow ą -1 0 ,7 % - nieutrw aloną - 3,6% - m ow ę spontaniczną: -p r a w id ło w ą - 85,2% -n ie p ra w id ło w ą - 14,8% - zasób słownictwa: - dobry - 75% - bardzo dobry - 3,6% - ubogi - 21,4%

- czytanie ze zrozum ieniem : - bardzo dobre - 59,2% - dobre - 3,7% - dostateczne - 37,1% - sprawność pisania ze słuchu:

- bardzo dobra - 3,7% - dobra - 44,4% - dostateczna - 51,9%

- niedostateczna znajom ość ortografii - 38%, - cechy dysklekcji i dysgrafii - 11%,

W badaniu laryngologiczno-foniatrycznym stwierdzono następujące odchyle­ nia od stanu praw idłowego:

102 Nauczyciel i S ik a ło 1 (4 ) 1998

- w ady zgryzu - 38% dzieci, - cechy nosow ania - 5% dzieci,

- ograniczenie ruchom ości języka do góry - 9%,

- krótkie w ędzidełko języka nie zaburzające artykulacji - 9%, - krótkie wędzidełko języka zaburzające artykulacji,

- roszczep podśluzów kow y - 18%, - przetrw ały m igdałek gardłow y - 59%, - guzki głosowe - 4%,

- niedosłuch - 7%.

Z przedstaw ionych badań w ynika, że opieką laryngologiczno-foniatryczną pow inno być objętych 43% przebadanych dzieci ze w zględu na zaburzenia słuchu, niedrożności nosa, choroby górnych dróg oddechow ych, dysfonie.

O pieki logopedyczno-pedagogicznej potrzebuje 43,7% dzieci z pow odu nie­ starannej w ymowy, w ad artykulacyjnych, niepraw idłow ej em isji głosu, błędów w pisaniu, niepraw idłow ego czytania, (por. K. Szczepańska, B. Skrońska-Jacho­ w icz, 1997).

Podkreślić należy fakt, że autorki badały dzieci, u których nie stw ierdzono w cześniej zaburzeń rozw oju m ow y i nie stwierdzono trudności w nauce, a zatem dzieci te nie były wcześniej objęte opieką logopedyczną.

Pozostaje pytanie: czy logopeda rzeczyw iście je st potrzebny w przedszkolu i w szkole? Przedstaw ione w yniki badań w skazują na taką potrzebę, a obserw acje B. Dylewskiego z początku naszego wieku dotyczące większej skuteczności pracy logopedy ( fonologa) w łaśnie na terenie szkoły (przedszkola) w ydają się um acniać taki pogląd. W roku szkolnym 1997/1998 po raz pierw szy zostały stw orzone pra­ wne ram y um ożliw iające zatrudnienie przez dyrektorów szkół logopedów. W ydaje się to stwarzać szansę pom ocy dzieciom z wadam i w ym ow y dając im m ożliw ość praw idłow ego rozw oju i dobrego funkcjonow ania w grupie rów ieśniczej.

B ib lio g rafia:

- K a n i a J.T., Szkice logopedyczne, WSiP, W arszawa 1982.

- P o l e w c z y k I., Praca logopedy z dziećm i przedszkolnym i, (w:) Profilaktyka logopedyczna szan są d la dziecka i logopedy, M ateriały z konferencji, D iG, W arszawa 1996.

- S t y c z e к I., Logopedia, PW N, W arszawa 1979.

- S z c z e p a ń s k a Κ. , S k r o ń s k a - J a c h o w i c z B ..O cena m ow y i m ożliw ości uczenia się dzieci w wieku 9 -1 3 lat ze szkoły w arszaw skiej, (w :) Rozwój poznaw czy i rozw ój języ k o w y dzieci z trudnościam i w kom unikacji w erbalnej — D iagnozow anie i postępow anie uspraw niające, red. M ierzejew ska H., Przybysz-Piw kow a M., D iG , W arszawa 1997.