MARIA GOLINOWSKA1, BARBARA KUTKOWSKA2
ODNOWA WSI I OCHRONA DZIEDZICTWA
KULTUROWEGO NA OBSZARACH WIEJSKICH
WOJEWÓDZTWA DOLNOŒL¥SKIEGO
Abstrakt. Program odnowy wsi w Polsce zosta³ zainicjowany w województwie opolskim,
kolejno realizowaæ go zaczêli mieszkañcy województwa kujawsko-pomorskiego i œl¹skiego. Celem opracowania jest ocena wykorzystania œrodków unijnych przeznaczonych na dzia³a-nie „Odnowa wsi oraz zachowadzia³a-nie i ochrona dziedzictwa kulturowego” w ramach SPO „Re-strukturyzacja i modernizacja sektora ¿ywnoœciowego oraz rozwój obszarów wiejskich” w latach 2004–2006 na terenie województwa dolnoœl¹skiego. W pracy zaprezentowano ró-wnie¿ inne przyk³adowe przedsiêwziêcia podejmowane przez mieszkañców Dolnego Œl¹ska zwi¹zane z odnow¹ wsi.
S³owa klucze: odnowa wsi, aktywnoœæ lokalna, Dolny Œl¹sk
WPROWADZENIE
Publikacja ta powsta³a wskutek refleksji po zapoznaniu siê z opracowaniem
Odnowa wsi w integruj¹cej siê Europie [2007] zwi¹zanym z zorganizowanym w Kamieniu Œl¹skim (woj. opolskie) w maju 2007 roku VI Europejskim Kon-gresem Odnowy Wsi. W wielu publikacjach autorzy podkreœlaj¹, ¿e inicjatywê odnowy wsi w Polsce podjê³y spo³ecznoœci lokalne województwa opolskiego i w tym regionie program ma najd³u¿sz¹, ponaddziesiêcioletni¹ tradycjê, a na-stêpnie ludnoœæ wiejska województw: pomorskiego i kujawsko-pomorskiego i œl¹skiego3[Wilczyñski1999, B³¹d 2004, Kamiñski 2008].
Koncepcja odnowy wsi jako sposobu aktywizacji spo³eczno-gospodarczej ba-zuj¹cej na lokalnych zasobach i tradycjach powsta³a w Niemczech
WIEΠI ROLNICTWO, NR 1 (142) 2009
1Autorka jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Przyrodniczego we Wroc³awiu. 2Autorka jest pracownikiem naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
3Program odnowy wsi województwa œl¹skiego, w którym uczestniczy 90 so³ectw (www. odno-wawsi. pl).
(w Nadrenii-Palatynacie) i w Dolnej Austrii w latach siedemdziesi¹tych i osiem-dziesi¹tych ubieg³ego wieku [Wilczyñski 1999]. Jak pisze Ryszard Kamiñski: „...najwa¿niejsz¹ zasad¹ odnowy wsi jest mobilizacja spo³ecznoœci lokalnej do uczestniczenia w procesie zarówno identyfikacji problemów najbli¿szego otoc-zenia, jak i ich rozwi¹zywania” [Kamiñski 2008].
Inicjatorem dzia³añ na rzecz odnowy wsi w Polsce jest wielokrotnie cytowa-ny przez autorów publikacji Ryszard Wilczyñski, który podj¹³ skuteczn¹ próbê wprowadzania w ¿ycie idei odnowy wsi na terenie województwa opolskiego [Cedro-Puszcz 2003, B³¹d 2004, 2007, Kamiñski 2008]. Zdefiniowa³ tak¿e po-jêcie odnowy wsi, wskazuj¹c, „...¿e jest to proces spo³eczny i gospodarczy obej-muj¹cy najistotniejsze dziedziny funkcjonowania spo³ecznoœci lokalnej prze-kszta³caj¹cy strukturê wsi” [Wilczyñski 1999]4. Animatorem tych procesów jest
spo³ecznoœæ lokalna.
S¹siaduj¹ce z opolszczyzn¹ województwo dolnoœl¹skie to obecnie „ma³a ojczyzna” kolejnego ju¿ pokolenia ludzi, którzy po II wojnie œwiatowej przy-byli tu z ró¿nych stron kraju, przede wszystkim z dawnych kresów wscho-dnich Polski oraz z terenów obecnego województwa podkarpackiego i ma³o-polskiego. W ci¹gu 60 lat utworzyli oni swoisty konglomerat przeniesionych tradycji i zwyczajów na³o¿onych na elementy zastanej kultury materialnej niemieckiej oraz czeskiej. Trzeba powiedzieæ, ¿e przez okres pierwszych 50 lat obiekty tej kultury ulega³y stopniowej dewastacji. Silne procesy depo-pulacyjne z obszarów wiejskich do miast, zw³aszcza dotycz¹ce obszarów bardziej oddalonych od centrów spo³eczno-gospodarczych, spowodowa³y zniszczenie wielu wsi, a tak¿e licznych ma³ych miasteczek na terenach Dol-nego Œl¹ska. Obszary „du¿ego dystansu” to przede wszystkim tereny Sude-tów i Podsudecia, które zasiedli³a ludnoœæ z nizin, nieposiadaj¹ca umiejêt-noœci gospodarowania w warunkach górskich, co w konsekwencji spowodo-wa³o niekorzystne zmiany w krajobrazie wiejskim. Okres wprowadzania go-spodarki rynkowej skutkowa³ upadkiem wielu gospodarstw rolnych i zak³a-dów przemys³owych, co doprowadzi³o do drastycznego zubo¿enia miesz-kañców wsi dolnoœl¹skich. Dopiero w okresie bezpoœrednio przed integracj¹ i po integracji z Uni¹ Europejsk¹ zauwa¿a siê zwiêkszon¹ aktywnoœæ gospo-darcz¹ mieszkañców terenów wiejskich, a tak¿e zainteresowanie miesz-kañców miast posiadaniem „drugich domów” na wsiach, zw³aszcza zlokali-zowanych na terenach atrakcyjnych przyrodniczo i turystycznie. Od pocz¹t-ku lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wiepocz¹t-ku wzros³o tak¿e zainteresowanie turystyk¹ wiejsk¹. Wsie dolnoœl¹skie s¹ coraz licznej odwiedzane przez tu-4Autor podkreœla, ¿e efekty odnowy wsi mo¿na podzieliæ na: gospodarcze, spo³eczne i polityczne. Efekty gospodarcze to miêdzy innymi uzyskanie mo¿liwoœci dodatkowego zarobkowania, ochrona istniej¹cych miejsc pracy i wykorzystanie lokalnych zasobów, efekty spo³eczne to przede wszyst-kim wzrost standardu ¿ycia, zaspokojenie potrzeb spo³ecznych i kulturalnych mieszkañców, uz-yskanie nowych wzorców wychowawczych i edukacyjnych, a tak¿e organizacji spo³ecznych. Za efekty polityczne autor uznaje wzrost podmiotowoœci spo³ecznoœci lokalnych, wzrost wspó³dzia-³ania w³adz gminy ze spo³ecznoœci¹ lokaln¹, stabilizacjê lokalnego uk³adu politycznego, integra-cje mieszkañców i wzrost lokalnego patriotyzmu.
rystów z kraju i zagranicy. Nowi, „weekendowi” mieszkañcy terenów wiej-skich, a tak¿e turyœci przywo¿¹ ze sob¹ nowe wzorce zachowañ i oczekiwañ co do warunków ¿ycia. Interesuj¹ce jest, czy spo³ecznoœci i w³adze lokalne dostrzeg³y, ¿e po tylu latach zaniedbañ niezbêdna jest rzeczywista odnowa wsi dolnoœl¹skich z zachowaniem i ochron¹ tego dziedzictwa, którego ele-menty pozosta³y z wieków poprzednich, i czy mieszkañcy terenów wiejskich chc¹ podejmowaæ dzia³ania na rzecz dobra wspólnego.
W okresie przedakcesyjnym wiele gmin wiejskich Dolnego Œl¹ska zrealizo-wa³o szereg inwestycji w ramach programu SAPARD5. By³y to najczêœciej
przedsiêwziêcia zwi¹zane z rozbudow¹ infrastruktury technicznej, dotycz¹ce za-opatrzenia wsi w wodê, odprowadzania i oczyszczania œcieków komunalnych, gospodarowania odpadami sta³ymi, budowy dróg gminnych i powiatowych oraz zaopatrzenia w energiê elektryczn¹.
Analiza zmian w poziomie wyposa¿enia w infrastrukturê techniczn¹ w latach 2004–2006 na Dolnym Œl¹sku przeprowadzona przez Irenê Kropsz6wskazuje na
wyraŸn¹ poprawê stanu dróg oraz linii wodoci¹gowych i kanalizacyjnych, je-dnak ze znacznym zró¿nicowaniem w poszczególnych gminach i powiatach Dolnego Œl¹ska. Zadowalaj¹cy poziom wyposa¿enia w urz¹dzenia i obiekty infrastruktury technicznej jest podstawowym elementem umo¿liwiaj¹cym choæ-by pobie¿n¹ ocenê poziomu warunków ¿ycia na wsi, a tak¿e skutecznym sposo-bem „przyci¹gania” inwestorów i turystów, jest zatem swoist¹ baz¹ do dalszych przemian ukierunkowanych na uatrakcyjnienie terenów wiejskich jako miejsca ¿ycia, pracy i wypoczynku.
Podejmowanie dzia³añ z zakresu odnowy wsi wymaga wspó³dzia³ania miesz-kañców, w³adz lokalnych i instytucji, ale przede wszystkim silnego zaanga¿owa-nia siê konkretnych ludzi identyfikuj¹cych siê z miejscem zamieszkazaanga¿owa-nia, zgo-dnie z trzema podstawowymi zasadami respektowanymi przez europejskich animatorów ruchu odnowy wsi: zwi¹zku ludzi ze œrodowiskiem, zintegrowa-niem dzia³alnoœci, konsultacj¹ i zaanga¿owazintegrowa-niem [Kaleta 1992]. Mo¿na zatem postawiæ pytanie, czy kolejne pokolenie Dolnoœl¹zaków na tyle mocno uto¿-samia siê z tym regionem, ¿e chce podejmowaæ wspó³pracê na rzecz rozwoju lo-kalnego, w odró¿nieniu od ich przyby³ych przed laty dziadków i rodziców, którym zawsze towarzyszy³o poczucie odmiennoœci i tymczasowoœci? Zatem, czy gdy pojawi³a siê realna szansa podejmowania dzia³añ na rzecz odnowy wsi dolnoœl¹skich, ich mieszkañcy je podjêli.
5Z informacji ARiMR wynika, ¿e w ramach dzia³ania 3. „Rozwój i poprawa infrastruktury obsza-rów wiejskich” wykonano szereg inwestycji w zakresie infrastruktury technicznej. Beneficjentami tego dzia³ania by³y jednostki samorz¹du terytorialnego. Województwo dolnoœl¹skie nie nale¿a³o do województw przoduj¹cych w wykorzystaniu œrodków finansowych z SAPARD-u. Na Dolny Œl¹sk skierowano 3,8% ca³kowitego wsparcia przeznaczonego dla Polski w ramach tego progra-mu, czyli oko³o 76 mln z³otych. Na jedn¹ gminê przypada³o przeciêtnie 1,7 liczby z³o¿onych wniosków [Rok po akcesji 2005, Dwa lata po akcesji 2006].
6W ramach projektu finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego pt.
Pro-cesy dostosowawcze obszarów wiejskich Dolnego Œl¹ska do wymogów Unii Europejskiej, nr 2 P06 R05226. Kierownik projektu – Barbara Kutkowska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu, Wroc³aw, 2006 r.
CEL, ZAKRES ORAZ MATERIA£Y RÓD£OWE
Celem opracowania jest ocena wykorzystania œrodków unijnych na reali-zacjê dzia³ania „Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kultu-rowego” w ramach SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ¿ywnoœ-ciowego oraz rozwój obszarów wiejskich” na lata 2004–2006 na terenie wo-jewództwa dolnoœl¹skiego. Analiza dotyczy ogólnej kwoty dofinansowania i liczby projektów, ich rozdysponowania na poszczególne powiaty województwa dolnoœl¹skiego, a tak¿e zorientowania siê, na jakie cele œrodki te zosta³y przeznaczone. W pracy zaprezentowano równie¿ inne przyk³adowe przed-siêwziêcia podejmowane przez mieszkañców Dolnego Œl¹ska, zwi¹zane z odnow¹ wsi.
Podstawowym Ÿród³em materia³ów by³y dokumenty uzyskane z Wydzia³u Rozwoju Obszarów Wiejskich Urzêdu Marsza³kowskiego we Wroc³awiu, a tak-¿e informacje zamieszczone na stronach internetowych Agencji Restrukturyza-cji i ModernizaRestrukturyza-cji Rolnictwa oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Dziê-ki wywiadowi bezpoœredniemu zgromadzono informacje o dzia³alnoœci LGD Œlê¿anie.
REALIZACJA PROGRAMU ODNOWY WSI NA TERENIE WOJEWÓDZTWA DOLNOŒL¥SKIEGO W LATACH 2004–2006
Po 2004 roku w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restruktury-zacja i moderni„Restruktury-zacja sektora ¿ywnoœciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006” [Rozporz¹dzenie... 2004] uruchomione zosta³o dzia³anie „Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego”. Ze œrodków finanso-wych przeznaczonych na to dzia³anie wspierane by³y projekty zwi¹zane z reali-zacj¹ inwestycji w zakresie modernizacji i wyposa¿enia obiektów pe³ni¹cych funkcje kulturowe, rekreacyjne i sportowe, odnow¹ obiektów zabytkowych ty-powych dla tradycji budownictwa danego regionu i ich adaptacji na cele publiczne, modernizacj¹ przestrzeni publicznej na wsi oraz publiczn¹ infrastruk-tur¹, przyczyniaj¹c¹ siê do rozwoju funkcji turystycznych wsi, i z dzia³aniami zwi¹zanymi z promocj¹ regionu7.
Celem tego dzia³ania jest przede wszystkim podniesienie standardu ¿ycia i pracy na wsi, ale tak¿e zwiêkszenie aktywnoœci turystycznej, rozwoju to¿-samoœci spo³ecznoœci wiejskich i zachowanie ich dziedzictwa kulturowego oraz zaspokojenie potrzeb spo³ecznych i kulturowych mieszkañców wsi. Be-neficjentami tego dzia³ania mog³y byæ gminy lub instytucje kultury zorgani-zowane przez jednostki samorz¹du terytorialnego. Finansowaniu podlega³y projekty realizowane w miejscowoœciach do 5 tysiêcy mieszkañców, zlokali-zowane na terenie gmin wiejskich i wiejsko-miejskich. Pomoc finansowa udzielana by³a w formie refundacji czêœci kosztów kwalifikowanych ponie-7SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ¿ywnoœciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006”.
sionych przez beneficjantów. Wsparcie to wynosi³o do 80% kosztów kwali-fikowanych, lecz nie wiêcej ni¿ 450 tys. z³ dla jednej miejscowoœci.
W latach 2004–2006 w Polsce dla dzia³ania SPO zwi¹zanego z odnow¹ wsi zaproponowany zosta³ bud¿et w wysokoœci 112,5 mln euro, z wk³adem Unii Europejskiej wynosz¹cym 90 mln euro [www.arimr.gov.pl].
W tym czasie w skali kraju z³o¿onych zosta³o 3028 wniosków, które sta-nowi³y 188% limitu œrodków przeznaczonych na to dzia³anie. Do koñca sier-pnia 2008 roku zrealizowano 2570 dzia³añ na kwotê p³atnoœci wynosz¹c¹ 367,7 mln z³ [www.minrol.gov.pl]. Kwota ta obejmowa³a wy³¹cznie œrodki unijne. Pozosta³a kwota refundacji pochodzi³a z bud¿etu wojewodów lub bu-d¿etu jednostek samorz¹du terytorialnego, gdy¿ wdra¿anie powy¿szego dzia³ania odby³o siê za poœrednictwem urzêdów marsza³kowskich. W przy-padku wiêkszoœci województw przyjmowanie wniosków zakoñczono ju¿ po pierwszym ich naborze. Kamiñski [2008] twierdzi, ¿e ten sposób wdra¿ania idei odnowy wsi, jako biurokratycznego programu inwestycji realizowanych przez gminy, wspó³finansowanych z funduszu europejskiego, powoduje „...utratê walorów oddolnoœci i znacznie zmniejszy³o szansê na zbudowanie kapita³u spo³ecznego wokó³ takich projektów”.
W województwie dolnoœl¹skim proces wdra¿ania dzia³añ odnowy wsi rozpo-cz¹³ siê naborem wniosków o dofinansowanie inwestycji w terminie od 1 czer-wca do 15 lipca 2005 roku. W tym okresie beneficjenci, czyli gminy wiejskie i wiejsko-miejskie, z³o¿yli w Urzêdzie Marsza³kowskim Województwa Dolno-œl¹skiego 176 wniosków o dofinansowanie projektów (6,5% w stosunku do ca-³ej Polski), a 131 z nich zosta³o pozytywnie zweryfikowanych. Podpisano 76 umów o dofinansowanie najlepszych projektów, co stanowi oko³o 4% takich umów w skali kraju.
Dofinansowanie do przedsiêwziêæ z zakresu odnowy wsi uzyska³y 64 gminy (38% ogólnej liczby gmin województwa dolnoœl¹skiego), w tym 38 gmin wiej-skich (53% ogó³u gmin wiejwiej-skich województwa), oraz 26 gmin wiejsko-miejskich (47% ogó³u w województwie).
Zainteresowanie beneficjentów realizacj¹ tych projektów by³o bardzo zró¿ni-cowane w poszczególnych powiatach województwa. W dzia³anie to najbardziej zaanga¿owa³y siê spo³ecznoœci lokalne powiatu k³odzkiego. Z powiatu tego na wstêpn¹ listê rankingow¹ trafi³o 12 pozytywnie zweryfikowanych projektów, z czego 7 uzyska³o konkretne dofinansowanie. Poza tym 10 projektów zg³osi³ powiat œwidnicki, 9 legnicki i 7 jaworski. W ka¿dym z tych powiatów dofinan-sowanie uzyska³o 6 projektów. Tak¿e 7 projektów zg³osi³ powiat zgorzelecki, lecz dofinansowanie w powiecie tym uzyska³a tylko 1 inwestycja. W piêciu po-wiatach realizowano po 4 projekty, w wiêkszoœci powiatów po 2 projekty.
Liczbê projektów realizowanych w latach 2004–2006 w ramach dzia³ania „Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego” w poszcze-gólnych powiatach województwa dolnoœl¹skiego przedstawia rysunek 1.
W ramach 76 zrealizowanych w województwie dolnoœl¹skim projektów prze-prowadzono inwestycje na ³¹czn¹ kwotê 33,2 mln z³, z czego 59% stanowi³o do-finansowanie unijne (tabela1).
W okresie 2004–2006 z bud¿etu Unii Europejskiej skierowano za poœredni-ctwem Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Dolnoœl¹skiego œrodki finanso-we w wysokoœci 19,5 mln z³. Z pomocy tej skorzysta³o ponad 90% powiatów. Najwiêcej, bo prawie 10% ogó³u dofinansowania województwa uzyska³ powiat œwidnicki, na którego terenie zrealizowano dwie du¿e inwestycje: „Odnowa wsi Pogorza³a” oraz „Budowa wielofunkcyjnej œwietlicy wiejskiej w Starym Jawo-rowie” o wartoœci oko³o 1 mln z³ ka¿dy i dofinansowaniu wynosz¹cym po 450 tys. z³. Ponad 7% ogólnej kwoty skierowano do powiatów legnickiego i k³odz-kiego, na których terenie najwiêksze dofinansowanie uzyska³y projekty: „Budo-wa zaplecza turystyczno-sportowego i œcie¿ki rowerowej w Kunicach”, „Przebu-dowa œwietlicy na Wiejski Dom Kultury oraz bu„Przebu-dowa chodnika w Mierzcho-wicach”, „Wszystkie nasze wiejskie sprawy – wieœ W³odowice”8oraz „Centrum
Inicjatyw Wiejskich w Œcinawce Górnej”9.
RYSUNEK 1. Liczba projektów realizowanych w latach 2004–2006 w ramach dzia³ania „Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego” w województwie dolnoœl¹skim wed³ug powia-tów (zg³oszonych/dofinansowanych)
8 Za „nasze wiejskie sprawy” mieszkañcy uznali: zagospodarowanie centrum wsi W³odowice w celu utworzenia atrakcyjnego miejsca s³u¿¹cego integracji (rysunek 2), remont i wyposa¿enie œwietlicy wiejskiej (rysunek 3), budowê ogródka jordanowskiego, budowê chodnika i ogrodzenie boiska sportowego.
9Za Centrum Inicjatyw Wiejskich uznano nowo powsta³y budynek, w którym odbywaæ siê bêd¹ kursy i zajêcia kulinarne, techniczne oraz lokalne uroczystoœci integracyjne.
TABELA 1. Realizacja dzia³ania „Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego” w ramach SPO ROL 2004–2006 w województwie dolnoœl¹skim (stan na 31.12.2007 r.)
Kwota
Kategoria projektu Liczba WartoϾ dofinansowania z UE
% z³ z³
Budowa, adaptacja lub remont po³¹czony 49 64,00 21 365 022 12 583 028 z modernizacj¹ oraz wyposa¿enie obiektów
publicznych pe³ni¹cych funkcje kulturalne (œwietlice, wiejskie domy kultury)
Infrastruktura rekreacyjna, sportowa 8 13,15 4 411 838 2 522 790 oraz turystyczna, w tym systemy
informacji wizualnej
Kszta³towanie i zagospodarowanie 14 18,00 5 851 776 3 411 207 centrów wsi, urz¹dzanie terenów
zielonych i wypoczynkowych oraz zagospodarowanie zbiorników i cieków wodnych
Inwestycje oraz zakupy towarów 1 0,05 11 420 7 488
s³u¿¹ce przedsiêwziêciom zwi¹zanym z kultywowaniem tradycji spo³ecznoœci lokalnych oraz tradycyjnych zawodów
Rewitalizacja lub adaptacja 4 4,00 1 547 710 1 016 373
obiektów zabytkowych, po³¹czona z ich remontem, u¿ytkowanych na cele publiczne oraz odnawianie lub konserwacja lokalnych pomników historii i miejsc pamiêci
Razem 76 100,00 33 187 766 19 540 886
ród³o: Odnowa wsi na Dolnym Œl¹sku. Urz¹d Marsza³kowski Województwa Dolnoœl¹skiego, Wroc³aw 2007.
Wykorzystanie œrodków Unii Europejskiej w ramach omawianego dzia³a-nia w poszczególnych powiatach województwa dolnoœl¹skiego przedstawia rysunek 4.
Podobnie jak w innych województwach, wœród projektów przewa¿aj¹ te, któ-re dotycz¹ budowy i modernizacji œwietlic i wiejskich domów kultury. Na te ce-le w skali województwa dolnoœl¹skiego wykorzystano ponad 60% ca³kowitego dofinansowania. W niektórych powiatach wspieranie inwestycji s³u¿¹cych ce-lom kulturowym i integracyjnym na wsi by³o wiêksze ni¿ przeciêtnie w woje-wództwie i tak w³adze samorz¹dowe trzech powiatów: Z¹bkowice Œl¹skie, Lwó-wek Œl¹ski i Wroc³aw, wszystkie przyznane œrodki finansowe przeznaczy³y na te w³aœnie cele, uznaj¹c je za najwa¿niejsze (rysunek 5).
Przeciêtnie oko³o 13% œrodków wojewódzkich wykorzystano na wyposa¿e-nie oraz uruchomiewyposa¿e-nie sal i obiektów sportowo-rekreacyjnych, natomiast w powiatach jeleniogórskim i polkowickim ogó³ œrodków z programu odnowy
RYSUNEK 2. Odnowa centrum wsi W³odowice (fot. E. Palczyñska)
RYSUNEK 5. Struktura wykorzystania kwot dofinansowania z dzia³ania „Odnowa wsi i ochrona dziedzictwa kulturowego” w województwie dolnoœl¹skim w latach 2004–2006 (œwietlice, domy kultu-ry/obiekty sportowe, place zabaw/odnowa i rewitalizacja wsi/ drogi, chodniki, oœwietlenie) RYSUNEK 4. Wykorzystanie œrodków UE w ramach dofinansowania projektów dzia³ania „Odnowy wsi oraz
zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego” w poszczególnych powiatach województwa dolnoœl¹skiego (województwo = 100%)
wsi skierowano na rozwój infrastruktury sportowo-rekreacyjnej. Równie¿ w powiatach oleœnickim i strzeliñskim na ten cel skierowano znaczne kwoty, gdy¿ po³owa przyznanego dofinansowania pos³u¿y³a realizacji inwestycji sportowych.
Inwestycje zwi¹zane z odnow¹ i rewitalizacj¹ wsi dotycz¹ce zagospodarowa-nia centrów wsi, urz¹dzazagospodarowa-nia terenów zielonych, a tak¿e remonty i rewitalizacja obiektów zabytkowych10poch³onê³y ponad 20% ogó³u œrodków skierowanych
do województwa dolnoœl¹skiego, lecz dzia³ania takie podjê³o tylko 30% powia-tów, przede wszystkim zaœ k³odzki, lubañski, zgorzelecki, g³ogowski i górowski.
Œrednio 7% dofinansowania wykorzystano na poprawê stanu dróg, budowê chodników oraz na zainstalowanie oœwietlenia na wsi. Przodowa³y w tych inwe-stycjach powiaty: trzebnicki, jaworski i oleœnicki.
Dziêki inicjatywie lokalnych w³adz wyremontowane i zmodernizowane zo-sta³y 53 œwietlice wiejskie, domy ludowe, wiejskie domy kultury, biblioteki i czytelnie. W 18 miejscowoœciach dolnoœl¹skich przeprowadzono inwestycje zwi¹zane z budow¹ b¹dŸ rozbudow¹ wiejskiego centrum sportowo-re-kreacyjnego, boisk sportowych i placów zabaw dla dzieci. W 6 wsiach powsta-³y nowe chodniki, parkingi i oœwietlenie. Przyk³adem takiej inicjatywy mo¿e
RYSUNEK 6. Ci¹g pieszo-rowerowy na odcinku od wsi Dobra do Szko³y Podstawowej w Dobrzeniu (fot. E. Palczyñska)
10Rewitalizacji obiektów zabytkowych dotyczy³y jedynie cztery projekty. Najciekawszymi z nich by³y: prace remontowo-konserwatorskie starej kaplicy grobowej rodziny von Loesch w Pogwiz-dowie (powiat jaworski) oraz konserwacja grupy piêciu rzeŸb Ogrodu Oliwnego oraz barokowego pomnika œw. Franciszka Ksawerego we wsi Boles³awów (powiat k³odzki).
byæ budowa ci¹gu pieszo-rowerowego w Dobrzeniu (powiat oleœnicki) przedsta-wiona na rysunku 6.
Wyremontowane œwietlice i domy ludowe s³u¿yæ bêd¹ zaspokajaniu potrzeb spo³ecznych i kulturowych lokalnej spo³ecznoœci oraz rozwojowi to¿samoœci spo³ecznoœci wiejskiej oraz zachowaniu ich dziedzictwa kulturowego. Obiekty te umo¿liwi¹ zwiêkszenie aktywnoœci kulturalno-edukacyjnej, bêd¹ tak¿e atrak-cyjnym miejscem spotkañ mieszkañców.
W nowo wyremontowanych klubach i œwietlicach pojawi¹ siê mo¿liwoœci bezp³atnego korzystania z Internetu, szerokiego dostêpu do czasopism i ksiêgo-zbiorów. Budowa i modernizacja œwietlic wiejskich, domów kultury uatrakcyjni ofertê turystyczn¹ wsi dolnoœl¹skich. Zmodernizowane boiska sportowe zachê-caæ bêd¹ do wiêkszej aktywnoœci sportowo-rekreacyjnej mieszkañców wsi, a tak¿e wypoczywaj¹cych turystów i goœci. Powstanie nowych obiektów sporto-wych i placów zabaw przyczyni siê w istotnym stopniu do poprawy bezpieczeñ-stwa dzieci i m³odzie¿y. Obiekty te stan¹ siê wa¿nym miejscem gromadzenia siê lokalnej spo³ecznoœci i spêdzania wolnego czasu zarówno dla doros³ych, jak i dla dzieci i m³odzie¿y, podnios¹ standard ¿ycia na wsi oraz przyczyni¹ siê do ograniczenia wci¹¿ jeszcze widocznego dystansu pomiêdzy mo¿liwoœciami roz-woju m³odzie¿y wiejskiej i miejskiej. Wiele z tych obiektów zwiêkszy atrak-cyjnoœæ turystyczn¹ wsi.
W Polsce program odnowy wsi przebiega w czterech fazach: inicjalnej, pocz¹tkowej, zaawansowanej i ca³oœciowej. Podobnie jak w innych woje-wództwach, w województwie dolnoœl¹skim wœród zrealizowanych projektów przewa¿a³y przedsiêwziêcia proste i „...charakterystyczne dla fazy inicjalnej i pocz¹tkowego etapu dzia³ania” [Heffner 2007, s. 61]11.
Na Dolnym Œl¹sku jedynie piêæ projektów dotyczy³o dos³ownie rozumianej odnowy wsi, czyli kompleksowego zagospodarowanie centrum wsi oraz rewita-lizacji terenów zieleni znajduj¹cych siê na terenach wiejskich. Jednym z bardziej ca³oœciowych projektów realizuj¹cych ideê odnowy wsi by³ projekt „Odnowa wsi Pogorza³a” (powiat œwidnicki). Projekt ten obejmowa³ remont i przebudowê œwietlicy wiejskiej jako centrum spo³eczno-kulturowego wsi, budowê parkingu i pêtli autobusowej wraz z urz¹dzeniami informacji turystycznej oraz uporz¹d-kowaniem terenu starego cmentarza. Obraz wsi zmieni³y tak¿e inwestycje zrea-lizowane w ramach projektu „Odnowa wsi Jemielno” (powiat górowski), które dotyczy³y odnowy centralnej czêœci miejscowoœci, budowy amfiteatru, parku jordanowskiego, parkingu, skwerów i ci¹gów pieszych oraz terenów zielonych. Podobnie w przypadku projektu „Wszystkie nasze wiejskie sprawy – wieœ W³o-dowice” (powiat k³odzki), gdzie kompleksowo zagospodarowano centrum wsi12.
Dziêki realizacji projektów wspieranych w ramach SPO na terenie dolno-œl¹skich wsi pojawi³y siê parkingi, trawniki i klomby oraz ma³a
infrastruktu-11Jak pisze Heffner [2007], powo³uj¹c siê na dyskusjê na temat Idealny projekt odnowy wsi na
praktycena VI Europejskim Kongresie Odnowy Wsi w Kamieniu Œl¹skim (25 maja 2007 r.) i g³os I. NiedŸwieckiej-Filipiak, która zaproponowa³a podzia³ projektów odnowy wsi na proste i kom-pleksowe.
ra wiejska. Wytyczono œcie¿ki dla pieszych oraz place w centrum wsi, za³o-¿ono oœwietlenie. Miejscowoœci, na których terenie przeprowadzono inwe-stycje odnowy wsi, sta³y siê bardziej atrakcyjnym miejscem ¿ycia ich mieszkañców i w coraz wiêkszym stopniu obiektem podziwu odwiedzaj¹-cych je goœci.
PRZYSZ£OŒÆ ODNOWY WSI
Dzia³ania inwestycyjne w zakresie odnowy wsi dolnoœl¹skiej spotka³y siê z du¿ym zainteresowaniem beneficjentów. Znaczn¹ czêœæ wniosków o dofi-nansowanie z³o¿onych do Urzêdu Marsza³kowskiego we Wroc³awiu w po-przednim okresie programowania odrzucono ze wzglêdów formalnych. Dotyczy³o to ponad 30% ogó³u wniosków, a spoœród pozosta³ych 58% wniosków uzyska³o dofinansowanie. W³adze gminne i pozostali potencjalni beneficjenci tego dzia³ania zyskali doœwiadczenie w zakresie procedur for-malnych i poprawnoœci sporz¹dzania wniosków, które na pewno wykorzysta-j¹ w najbli¿szej przysz³oœci. Ju¿ w 2005 roku dostrzegawykorzysta-j¹c du¿e zaintereso-wanie i zaanga¿ozaintereso-wanie mieszkañców w dzia³ania z zakresu odnowy wsi, za-rz¹d województwa dolnoœl¹skiego podj¹³ uchwa³ê o przeznaczeniu dodatko-wych œrodków finansododatko-wych w wysokoœci 3 mln z³ z bud¿etu województwa na dofinansowanie kolejnych 15 projektów umieszczonych na liœcie rankin-gowej. W wyniku podniesienia przez Ministerstwo Finansów alokacji do 120% wykorzystanych œrodków mo¿liwe by³o podpisanie kolejnych umów o dofinansowanie projektów. Tak wiêc obecnie w trakcie realizacji jest 100 projektów dotycz¹cych inwestycji z zakresu odnowy wsi, z czego 85 projektów dofinansowanych jest z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej w kwocie 22,2 mln z³, a 15 ze œrodków w³asnych województwa13.
Mo¿liwoœci dofinansowywania przedsiêwziêæ inwestycyjnych z zakresu od-nowy wsi s¹ przewidziane równie¿ w bie¿¹cym okresie programowania 2007–2013 ju¿ z nowego funduszu unijnego, a mianowicie z Europejskiego Fun-duszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Szczegó³o-we warunki i tryb przyznawania pomocy finansoSzczegó³o-wej na dzia³anie „Odnowa i roz-wój wsi” okreœlone zosta³y w Rozporz¹dzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 lutego 2008 roku. Z funduszu tego generowane s¹ œrodki przezna-czone na wspieranie inicjatyw lokalnych, maj¹cych na celu poprawê jakoœci ¿y-cia na obszarach wiejskich. Dzia³anie odnowy wsi wchodzi w sk³ad trzeciej osi priorytetowej Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–201314. S¹dziæ mo¿na,
i¿ je¿eli w tym okresie programowania województwo dolnoœl¹skie uzyska œrod-13Informacje uzyskane z Urzêdu Marsza³kowskiego we Wroc³awiu w kwietniu 2008 r.
14Rozporz¹dzenie Rady (WE) 1698/2005 z dnia 20 wrzeœnia w sprawie wspierania obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. Urz. UE L 227/1 2005 r.). Rozporz¹dzenie Komisji (WE) 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustana-wiaj¹ce szczegó³owe zasady stosowania rozporz¹dzenia Rady (WE) nr 1698/2005 (Dz. Urz. UE L 368/15 z 2006 r.).
ki finansowe adekwatne do okresu 2004–2006, to skala wsparcia wynosiæ bêdzie oko³o 4–5% puli krajowej, czyli oko³o 25 mln euro.
Dzia³anie „Odnowa i rozwój wsi” jest jednym z czterech dzia³añ, których ce-lem jest poprawa jakoœci ¿ycia na obszarach wiejskich. Jego realizacja tworzy warunki dla rozwoju spo³eczno-ekonomicznego terenów wiejskich i aktywizacji ludnoœci przez wsparcie inwestycyjne przyznawane na realizacjê projektów zwi¹zanych z zagospodarowaniem przestrzenia publicznej, w tym: utrzy-maniem, odbudow¹ i popraw¹ stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi oraz podniesieniem ich atrakcyjnoœci turystycznej15.
Na lata 2007–2013 na dzia³anie to skierowano w Polsce prawie 600 mln eu-ro, czyli 17% wydatków publicznych finansuj¹cych inwestycje przewidziane w ramach trzeciej osi priorytetowej (tabela 2). Kryteria dostêpu do tego dzia³a-nia w stosunku do poprzedniego okresu programowadzia³a-nia uleg³y zmianie; zwiêk-szy³a siê kwota maksymalnego dofinansowania projektu do 500 tys. z³ oraz roz-szerzony zosta³ kr¹g potencjalnych beneficjentów o organizacje pozarz¹dowe posiadaj¹ce status organizacji po¿ytku publicznego.
TABELA 2. Dzia³ania III osi priorytetowej „Poprawa jakoœci ¿ycia na obszarach wiejskich” PROW 2007–2013
Lp. Nazwa dzia³ania Wydatki publiczne Wydatki prywatne Koszt ca³kowity
euro % euro euro %
1 Ró¿nicowanie 345 580 000 10,0 345 580 000 691 160 000 14,4 w kierunku dzia³al-noœci nierolniczej 2 Tworzenie i rozwój 1 023 583 600 29,8 1 023 583 600 2 047 167 200 42,7 mikroprzedsiê-biorstw 3 Podstawowe us³ugi 1 471 440 320 43,0 0,0 1 471 440 320 30,7 dla gospodarki i ludnoœci wiejskiej 4 Odnowa i rozwój 589 580 000 17,2 0,0 589 580 000 12,2 wsi
5 Razem oœ III 3 430 183 920 100,0 1 369 163 600 4 799 347 520 100,0 ród³o: PROW 2007–2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2007, Warszawa, s. 318.
Mo¿liwoœci wsparcia projektów odnowy wsi istniej¹ tak¿e w dzia³aniach osi IV Leader w ramach dofinansowywania LGD16, realizuj¹cych „ma³e projekty” o
kos-ztach ca³kowitych do 100 tys. z³ i maksymalnym dofinansowaniu do 25 tys. z³. Po-zytywnie ocenia to Kamiñski [2008], stwierdzaj¹c, ¿e umo¿liwienie realizacji pro-gramu odnowy wsi przez organizacje pozarz¹dowe i zaanga¿owanie lokalnych grup dzia³ania spowoduje wiêksz¹ oddoln¹ aktywnoœæ w procesach tej odnowy.
W lutym 2008 roku Zarz¹d Województwa Dolnoœl¹skiego przeznaczy³ dodat-kowo 3 mln z³ na realizacjê przedsiêwziêæ na obszarach wiejskich w ramach kon-kursu „Ma³ej odnowy wsi”17. Jest to konkurs zwi¹zany w³aœnie z realizacj¹
„ma-15PROW 2007–2013. 16Lokalne Grupy Dzia³ania.
³ych projektów”, o wysokoœci pomocy finansowej do 25 tys. z³. Podobnie jak w przypadku dzia³ania odnowy wsi w ramach PROW, celem tego konkursu jest aktywizacja mieszkañców terenów wiejskich na rzecz poprawy jakoœci ¿ycia oraz podniesienia atrakcyjnoœci inwestycyjnej i turystycznej wsi dolnoœl¹skich. Benefi-cjentami grantów s¹ gminy wiejskie oraz gminy miejsko-wiejskie z wy³¹czeniem miast. Mog¹ to byæ przedsiêwziêcia raczej niezbyt du¿e, o ³¹cznym koszcie do 150 tys. z³, o charakterze inwestycji zwi¹zanych z zagospodarowaniem przestrze-ni publicznej, z rozwojem turystyki oraz z utrzymaprzestrze-niem, odbudow¹ i popraw¹ sta-nu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi. Dnia 26 czerwca 2008 roku we-sz³a w ¿ycie uchwa³a Sejmiku Województwa Dolnoœl¹skiego w sprawie udzielenia pomocy finansowej z bud¿etu województwa na zadania realizowane przez gminy w zakresie projektów z³o¿onych w ramach konkursu „Ma³a odnowa wsi”18. Na jej
podstawie udzielono pomocy finansowej z bud¿etu województwa w kwocie nieco mniejszej ni¿ planowano w lutym tego roku, bo w wysokoœci ponad 2,2 mln z³.
Do konkursu z³o¿ono 129 projektów z 121 gmin dolnoœl¹skich (90% ogó³u gmin uprawnionych)19. Jakoœæ tych projektów jest bardzo ró¿na, tylko 6 z nich
otrzyma³o wysok¹ ocenê, najczêœciej s¹ one na œrednim poziomie. Zdecydowa-n¹ wiêkszoœæ (82%) stanowi¹ projekty zwi¹zane z realizacj¹ celów spo³eczno-kulturalnych, czyli dotycz¹ce remontów i modernizacji œwietlic, bibliotek i domów kultury oraz zakupu ich wyposa¿enia. Trzy z nich umo¿li-wiaj¹ zakup strojów ludowych. S¹ to projekty: „Zakup strojów ludowych dla Kapeli Kostom³ocianie”, „Zakup strojów dla Zespo³u Ludowego Niespodzianki w Tomaszowie Boles³awieckim dla kultywowania tradycji spo³ecznoœci lokal-nych” i „Zakup strojów ludowych dla Zespo³u Folklorystycznego Cisowia-neczki kultywuj¹cego tradycje spo³ecznoœæ lokalnej”.
Oko³o 10% projektów zwi¹zanych jest z modernizacj¹ bazy spor-towo-rekreacyjnej, a 8% dotyczy rozbudowy centrum wsi, przede wszystkim urz¹dzenia ogródków jordanowskich i placów zabaw dla dzieci. Niewielkie pro-jekty „Ma³ej odnowy wsi” stanowiæ bêd¹ doskona³e uzupe³nienie inwestycji re-alizowanych w najbli¿szych latach na Dolnym Œl¹sku w ramach PROW 2007–2013. Pozytywnym aspektem programu „ma³ych projektów” jest tak¿e to, ¿e nawet w przypadku projektów odrzuconych z powodu niskiej punktacji czy b³êdów formalnych ich autorzy po pierwsze podjêli decyzjê o podjêciu dzia³añ na rzecz odnowy wsi, a po drugie zyskali doœwiadczenie zwi¹zane z procedur¹ sk³adania wniosków o wsparcie finansowe inwestycji realizowanych na obsza-rach wiejskich.
INICJATYWA LEADER I INNE DZIA£ANIA Z ZAKRESU ODNOWY WSI NA DOLNYM ŒL¥SKU
Jednym z najwa¿niejszych elementów rozwoju polskiej wsi jest wzmac-nianie kapita³u spo³ecznego. Szczególne miejsce w tym procesie zajmuje po-18Uchwa³a nr XXVII/411/08.
dejœcie oddolne, zastosowane w programie Leader [Wilkin i in. 2006]. Z za-³o¿enia tego programu wynika, ¿e bêdzie on sprzyjaæ lepszemu wykorzysta-niu potencja³u rozwojowego terenów wiejskich, poprawi ich konkurencyj-noœæ z obszarami miejskimi pod wzglêdem miejsca zamieszkania i prowa-dzenia dzia³alnoœci gospodarczej, a tak¿e przyczyni siê do aktywizacji oraz wspó³pracy lokalnych œrodowisk. Takie inicjatywy jak program Leader s¹ katalizatorem dzia³añ innowacyjnych, wyzwalaj¹ energiê i kreatywnoœæ. Inspiracjê stanowi¹ zasoby œrodowiska naturalnego oraz lokalne osobliwoœci i tradycje. Programowi, który pojawi³ siê na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹-tych pod nazw¹ Leader, przyœwieca³y dwa podstawowe cele: aktywizacja spo³ecznoœci lokalnych oraz kreowanie wspó³pracy pomiêdzy ró¿nymi akto-rami lokalnych spo³ecznoœci. Jak stwierdzaj¹ Hanke i Pstryk-Piotrowska [2006, s. 78–79] budowa kapita³u spo³ecznego, uwa¿anego za podstawê spo-³eczeñstwa obywatelskiego, ma przyczyniæ siê do szeroko rozumianego roz-woju europejskich obszarów wiejskich. W programie Leader tej formie ka-pita³u przypisuje siê du¿e znaczenie. Mimo realizacji kolejnych czêœci ini-cjatywy podstawowe jej cele oraz zasady nie uleg³y zmianie. Leader s³u¿y wsparciu dzia³añ na rzecz rozwoju obszaru spójnego pod wzglêdem przyro-dniczym, gospodarczym i kulturowym. Jego rozwój jest mo¿liwy dziêki po-mys³om spo³ecznoœci, której przedstawiciele mog¹ zaanga¿owaæ siê w pracê tzw. lokalnej grupy dzia³ania. Kamiñski [2006, s. 147–148] uznaje, ¿e Leader to przede wszystkim nowy sposób dzia³ania, polegaj¹cy na zintegro-wanym, oddolnym budowaniu inicjatyw i podejœciu terytorialnym, czyli œciœle zwi¹zanym z obszarem, na którym jest realizowany. Podejœcie typu Leader stosuj¹ w praktyce grupy partnerskie.
Grupy partnerskie, które dzia³aj¹ na obszarze Polski Po³udniowo-Zachodniej, powsta³y z inicjatywy samorz¹dów lokalnych i organizacji pozarz¹dowych. tnerstwa o najd³u¿szym sta¿u to Partnerstwo Doliny Œrodkowej Odry i Par-tnerstwo dla Ziemi Kamiennogórskiej, powsta³e w 2000 roku. Niektóre grupy zosta³y zawi¹zane w latach 2004–2005, czêsto jako wynik wczeœniej podejmo-wanej wspó³pracy ró¿nych œrodowisk na rzecz rozwoju lokalnego. Bezpoœredni wp³yw na powstanie inicjatyw partnerskich mia³ pilota¿owy program Leader+, uruchomiony na prze³omie lat 2004 i 2005.
Partnerstwa tworzone s¹ przez przedstawicieli ró¿nych sektorów, g³ównie sa-morz¹dów gminnych i powiatowych, lokalnych i regionalnych organizacji poza-rz¹dowych, przez przedstawicieli firm us³ugowych dzia³aj¹cych w bran¿y styki i drobnej przedsiêbiorczoœci. G³ówne obszary wspó³pracy to: rozwój tury-styki i produktów lokalnych, ochrona dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego, przeciwdzia³anie bezrobociu oraz podnoszenie aktywnoœci mieszkañców obsza-rów wiejskich [Oszmiañska i Golinowska 2007, s. 237–247].
W 2005 roku partnerstwa dzia³aj¹ce na obszarze województwa dolnoœl¹-skiego, lubuskiego i opolskiego zainicjowa³y wspó³pracê, maj¹c¹ na celu: wy-mianê doœwiadczeñ i informacji, wspólne podnoszenie wiedzy i umiejêtnoœci, promowanie podejœcia typu Leader na obszarach wiejskich, podejmowanie wspólnych projektów integruj¹cych rozproszone dzia³ania poszczególnych grup,
wspieranie nowych partnerstw bêd¹cych w fazie organizacji oraz stworzenie sie-ci partnerstw Polski Po³udniowo-Zachodniej.
Na terenie województwa dolnoœl¹skiego dzia³a aktywnie 10 partnerstw. S¹ to: LGD Fundacja Partnerstwo Doliny Œrodkowej Odry, LGD Fundacja Wrzosowa Kraina, LGD Fundacja Doliny Baryczy, LGD Fundacja Partnerstwo Izerskie Bo-gactwem Trójgranicza, LGD Fundacja Dobra Widawa, LGD Stowarzyszenie Po-górza Kaczawskiego20, LGD Œlê¿anie, LGD Partnerstwo Ducha Gór, LGD
K³odzka Wstêga Sudetów, LGD Fundacja na Rzecz Rozwoju Ziemi Kamienno-górskiej „Kwiat Lnu” [www. partnerstwa. eko. org. pl].
W gminie Sobótka dzia³a LGD Œlê¿anie. Tereny tej gminy i gmin bezpoœred-nio z ni¹ s¹siaduj¹cych ze wzglêdu na wysokie walory przyrodnicze objête zo-sta³y ochron¹ prawn¹ jako Œlê¿añski Park Krajobrazowy. Park ten obejmuje masyw góry Œlê¿y, zwanej œl¹skim Olimpem, gdy¿ w czasach pogañskich gó-ra ta uznawana by³a za miejsce pobytu bogów. Na terenie parku kgó-rajobgó-razo- krajobrazo-wego znajduj¹ siê: rezerwat archeologiczny z wczesnoœredniowiecznymi zespo³ami osadniczymi, cmentarzyskiem kurhanowym oraz cenne budowle sakralne, pa³acowe i dworskie z otaczaj¹cymi je parkami. Œlê¿añski Park Kra-jobrazowy stanowi wyj¹tkow¹ atrakcjê turystyczn¹ i miejsce rekreacji przede wszystkim dla mieszkañców Wroc³awia, ze wzglêdu na bliskie po³o¿enie (oko³o 30 km od aglomeracji wroc³awskiej).
Lokalna Grupa Dzia³ania powsta³a w gminie Sobótka w 2004 roku w ramach programu pilota¿owego Leader+. W tym samym roku rozpoczêto prace nad z³o-¿eniem wniosku projektu „Œlê¿añska odyseja”. Projekt ten mia³ na celu aktywi-zacjê spo³ecznoœci lokalnych na rzecz poprawy warunków ¿ycia mieszkañców gmin, wchodz¹cych w sk³ad Stowarzyszenia Gmin Œlê¿añskich. By³ to projekt obejmuj¹cy dzia³ania kompleksowe: rewitalizacjê i rekonstrukcjê obiektów za-bytkowych, rozwój bazy turystyczno-wypoczynkowej, organizacjê imprez rekreacyjno-edukacyjnych, wykreowanie Œwiêta Kwitn¹cych Sadów oraz utwo-rzenie szlaków turystycznych i tras rowerowych. Okres wdra¿ania programu po-dzielony zosta³ na dwa etapy okreœlone jako schemat I i schemat II21.
Do I schematu Pilota¿owego Programu Leader+ przyst¹pi³o Stowarzyszenie Gmin Œlê¿añskich, które na bazie pomys³ów zg³aszanych na spotkaniach z mieszkañcami gmin opracowa³o Zintegrowan¹ Strategiê Obszarów Wiejskich. Powo³ano do ¿ycia now¹ organizacjê: Stowarzyszenie „Œlê¿anie – Lokalna Grupa Dzia³ania”, a tak¿e w ramach schematu II opracowano i z³o¿ono wniosek o dofi-nansowanie zadañ zwi¹zanych z realizacj¹ Strategi o ³¹cznym koszcie 733 tys. z³.
Przygotowania do wdra¿ania projektu podjêto w kwietniu 2006 roku, a bez-poœredni¹ realizacjê rozpoczêto w sierpniu tego roku. Do najwa¿niejszych zreali-20Dzia³alnoœæ tego stowarzyszenia opisuje M. B³¹d jako przyk³ad pionierskich dzia³añ samorz¹-dowców i lokalnych liderów na rzecz odnowy wsi na Dolnym Œl¹sku [B³¹d 2007, s. 200–201]. 21Celem schematu I by³o zainteresowanie spo³ecznoœci programem przez dzia³ania informacyjne i szkoleniowe, pobudzenie lokalnej aktywnoœci i utworzenie LGD, której zadaniem jest opraco-wanie Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich. Do schematu II aplikowaæ mog¹ wy³¹cznie LGD w celu uzyskania pomocy finansowej na rzecz realizacji strategii i innych dzia³añ lokalnych [Hanke i Psyk-Piotrowska 2006].
zowanych dotychczas zadañ nale¿y zaliczyæ utworzenie spisu twórców ludo-wych i wykazu produktów lokalnych. Zrealizowano tak¿e cykl szkoleñ zwi¹za-nych z uregulowaniami prawnymi i promowaniem tych produktów. W nastê-pnych latach pojawi³y siê nowe pomys³y oraz nowi ludzie, którzy wspólnie opracowali wniosek w ramach kolejnego III schematu, zwi¹zany z ubieganiem siê o dalsze fundusze unijne na rozwój wsi.
W ramach LGD Œlê¿anie wspólnie prezentowano produkty lokalne na wielu imprezach œrodowiskowych. W 2007 roku walory gminy przedstawiono na wio-sennej i jesiennej wystawie w Galerii Dominikañskiej we Wroc³awiu oraz na tar-gach turystycznych TOUR SALON 2007 w Poznaniu. W planach znajduj¹ siê wyjazdy na targi Grüne Woche w Berlinie, targi turystyczne w Pradze i prezen-tacja Cztery Pory Roku na Dolnym Œl¹sku. Wszêdzie tam promowane bêd¹ pro-dukty lokalne oraz ich twórcy. Dorobek Leader+ widoczny by³ w trakcie Festi-walu Rzemios³, Rêkodzie³a i Produktu Lokalnego, który odby³ siê w Sobótce w dniach 15 i 16 grudnia 2007 roku w Hali Widowiskowo-Sportowej Gim-nazjum Gminnego oraz w trakcie imprezy „Tradycje sto³ów wielkanocnych” w Marcinowicach. Wydano tak¿e ksi¹¿kê kucharsk¹ Smaki i smaczki kuchni
œlê-¿añskiej, zawieraj¹c¹ tradycyjne przepisy, jakie przywieŸli pod Œlê¿ê osiedleñcy ze wszystkich stron Europy, jako element swojego dziedzictwa kulinarnego. Opracowano system nadawania marki „Œlê¿añskiego Produktu Lokalnego”. Do-tychczas certyfikat taki nadano 70 produktom i us³ugom charakterystycznym dla tego regionu.
Podjêto tak¿e dzia³ania zmierzaj¹ce do wpisania na listê produktów tradycyj-nych 4 produktów spo¿ywczych, trwaj¹ prace nad przygotowaniem kolejtradycyj-nych wniosków. Innym wa¿nym zadaniem, które ukoñczono z ogromnym sukcesem, by³o opracowanie trasy rowerowej wokó³ Œlê¿y d³ugoœci ponad 200 km. Opra-cowano, wykonano i zamontowano we wszystkich miejscowoœciach tablice in-formuj¹ce o ich historii i atrakcjach. Tablice te stanowi¹ wa¿ny element budowy infrastruktury turystycznej wsi oraz sieci informacji turystycznej. Wydano prze-wodnik turystyczny po obszarze partnerstwa oraz przeprze-wodnik po utworzonej tra-sie rowerowej. Opracowano strategiê marketingow¹ dla Stowarzyszenia Gmin Œlê¿añskich. Stowarzyszenie wyposa¿one zosta³o w system logosów niezbê-dnych do promocji jego dzia³añ. Niezwykle wa¿nym elementem strategii jest wykreowanie maskotki stowarzyszenia – Misia Œlê¿ys³awa22, który w ró¿nych
wersjach graficznych promuje produkt lokalny i ubarwia lokalne imprezy. W ramach prac stowarzyszenia przygotowano 20 koncepcji uatrakcyjnienia wybranych miejscowoœci. S¹ to koncepcje zagospodarowania i upiêkszenia tzw. ryneczków, porz¹dkuj¹ce przestrzeñ publiczn¹ miejscowoœci. Opracowano ró-wnie¿ cztery wizualizacje nowych atrakcji turystycznych. Wizualizacje te pomo-g¹ w pozyskaniu inwestorów, którzy chcieliby sfinansowaæ rozwój bazy tury-stycznej na tym terenie. W okresie dzia³alnoœci stowarzyszenia wy³oniono gru-pê liderów, którzy bior¹ udzia³ w cyklu szkoleñ i warsztatów dla animatorów lo-22Na szycie góry Œlê¿a znajduje siê pogañska granitowa figura kultowa „NiedŸwiedŸ” – symbol regionu.
kalnych. Jest to grupa bardzo ró¿norodna pod wzglêdem wieku, uprawianego za-wodu czy posiadanego wykszta³cenia. £¹czy ich jedno: im „chce siê chcieæ” zmieniaæ swoje otoczenie, poprawiaæ wizerunek miejscowoœci, zmieniaæ warun-ki ¿ycia na wsi [www.sleza.pl].
W realizacjê idei odnowy wsi w³¹czyli siê czynnie pracownicy naukowi Uniwersytetu Przyrodniczego we Wroc³awiu, którzy maj¹ szczególne zas³ugi we wdra¿aniu tej idei zarówno na OpolszczyŸnie, jak i na Dolnym Œl¹sku. W 2003 roku zosta³a podpisana umowa pomiêdzy zarz¹dem województwa opo-lskiego a uczelni¹, lecz praktyczna wspó³praca rozpoczê³a siê ju¿ w 2001 roku. Podjêli j¹ pracownicy naukowi Instytutu Budownictwa i Architektury Krajo-brazu w ramach programu odnowy opolskiej wsi.
W 2004 roku w gmachu Wydzia³u In¿ynierii Kszta³towania Œrodowiska i Geodezji dawnej Akademii Rolniczej we Wroc³awiu zorganizowano wystawê projektów studenckich zagospodarowania wsi. Na wystawê przyby³o ponad stu wójtów i burmistrzów i innych dzia³aczy lokalnej administracji z województwa dolnoœl¹skiego i opolskiego, co œwiadczy o du¿ym zainteresowaniu tematyk¹ re-witalizacji terenów wiejskich. W latach 2004–2006 zespó³ architektów krajo-brazu pod kierunkiem prof. dr hab. Zuzanny Borcz realizowa³ projekt badawczy KBN „Dziedzictwo kulturowe w krajobrazie wsi opolskiej – metody szacowania wartoœci”. Pracownicy naukowi i studenci zaanga¿owali siê tak¿e w odnowê wsi dolnoœl¹skich. Pod opiek¹ pracowników naukowych UP we Wroc³awiu powsta-³y miêdzy innymi studenckie koncepcje uatrakcyjnienia 20 wsi z obszaru LGD Œlê¿anie, o których wspomniano wczeœniej [www.sleza.pl/nasza_wies.html].
Innym ciekawym przyk³adem odnowy wsi na Dolnym Œl¹sku jest koncepcja przywrócenia do ¿ycia przygranicznej wsi Wrzosówka, po³o¿onej w gminie L¹-dek Zdrój w Kotlinie K³odzkiej. Jak pisz¹ NiedŸwiecka-Filipiak i Potyra³a [2006]: „...przez wiele powojennych lat du¿a liczba wsi na Ziemi K³odzkiej za-nika³a przez swoj¹ peryferyjnoœæ. Dziêki przemianom politycznym ostatnich lat powsta³a mo¿liwoœæ odtworzenia tych miejscowoœci i przywrócenia dawnej ran-gi lub nadania im nowych funkcji o¿ywiaj¹cych okolicê”. Te funkcje to przede wszystkim turystyka i rekreacja. Wspó³praca polsko-czeska w ramach Euro-regionu Glacensis w zakresie turystyki da³a nowe szanse wsi Wrzosówka i in-nym wsiom sudeckim. Jak podsumowuj¹ autorzy: „Otrzymaliœmy w prezencie nienaruszone przez samowolê i nieodpowiedzialnoœæ budowniczych wspaniale po³o¿one, otoczone górami miejsce. Teraz tylko od nas zale¿y, co siê z nim sta-nie”. Cytat ten stanowi doskona³¹ sentencjê tego opracowania. To od zaanga¿o-wania mieszkañców obszarów wiejskich Dolnego Œl¹ska w du¿ej mierze zale¿y, jak bêd¹ wygl¹da³y wsie w tej bli¿szej i dalszej przysz³oœci. Przyk³ady pozyty-wnych dzia³añ na rzecz ich odnowy wskazuj¹ na to, ¿e spo³ecznoœci lokalne do-skonale to rozumiej¹.
PODSUMOWANIE
Wraz z przyjêciem polityki wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich pojawi³ siê problem odnowy wsi. Wsie postrzegane nie tylko jako miejsce
pro-dukcji rolniczej, ale te¿ œrodowisko spo³eczne i kulturowe, miejsce ¿ycia i pra-cy ludnoœci oraz tereny rekreacji mieszkañców miast wymagaj¹ specjalnych programów przyczyniaj¹cych siê do ich rewitalizacji i rozwoju. Do tej pory przyjêto dwie podstawowe koncepcje odnowy wsi. Pierwsza bazuj¹ca na ini-cjatywie Leader, promuj¹ca aktywnoœæ oddoln¹, zgodnie z za³o¿eniem, ¿e lo-kalne spo³ecznoœci wiedz¹ najlepiej, jakie przedsiêwziêcia powinny byæ pode-jmowane dla poprawy warunków i jakoœci ¿ycia na wsi, oraz druga zwi¹zana ze wspó³finasowaniem inwestycji na obszarach wiejskich ze œrodków unijnych rozdysponowywanych przez samorz¹dy wojewódzkie w ramach SPO, a obec-nie PROW.
Lata 2004–2006 by³y dla w³adz samorz¹dowych i spo³ecznoœci lokalnych Dolnego Œl¹ska okresem pierwszych doœwiadczeñ we wdra¿aniu programów odnowy wsi. Programy te wzbudzi³y du¿e zainteresowanie w³adz gminnych, przede wszystkim ze wzglêdu na mo¿liwoœci pozyskania œrodków finanso-wych na inwestycje. Wokó³ programów odnowy wsi rozwijaæ siê równie¿ za-czê³a aktywnoœæ mieszkañców wsi tworz¹cych w celu wspólnego dzia³ania grupy partnerskie i lokalne grupy dzia³ania. Ich dotychczasowe sukcesy s¹ dobrym przyk³adem skutecznego dzia³ania na rzecz poprawy warunków ¿y-cia na obszarach wiejskich i rozwoju kapita³u spo³ecznego wsi dolno-œl¹skich.
BIBLIOGRAFIA
B³¹d M., 2004: Odnowa wsi sposobem na rozwój obszarów wiejskich w Polsce. „Roczniki Nau-kowe SERiA” VI, 3: 30–36.
B³¹d M., 2007: Przyk³ady odnowy wsi w Polsce. W: Odnowa wsi w integruj¹cej siê Europie. Red. M. K³odziñski, M. B³¹d, R. Wilczyñski. IRWiR PAN, Warszawa: 195–214.
Cedro-Puszcz J., 2003: Wspomaganie rozwoju przedsiêbiorczoœci na przyk³adzie programu
regio-nalnego „Odnowa wsi w województwie opolskim”.W: Przedsiêbiorczoœæ – zagadnienia
wybra-ne. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie: 31–44.
Dwa lata po akcesji,2006. ARiMR, Warszawa.
Hanke K., Psyk-Piotrowska E., 2006: Analiza SWOT wdra¿ania pilota¿owego programu
LEADER+ na podstawie badañ w dwóch gminach.„Wieœ i Rolnictwo” 4: 78–79.
Heffner K., 2007: Fundamenty procesu przemian na obszarach wiejskich. W: Odnowa wsi w
inte-gruj¹cej siê Europie.Red: M. K³odziñski, M. B³¹d, R. Wilczyñski. IRWiR PAN, Warszawa: 51–66.
Kaleta A., 1992: Podstawowe za³o¿enia odnowy obszarów wiejskich Europy. W: Odnowa wsi –
miêdzy mitem a nadziej¹.Red. M. Wieruszewska. IRWiR PAN, Warszawa: 13–46.
Kamiñski R., 2006: Koniecznoœæ stosowania metody LEADER w nowym funduszu wiejskim –
szansa czy zagro¿enie? W: Polska strategia w procesie kszta³towania polityki Unii Europejskiej
wobec obszarów wiejskich i rolnictwa.Red. J. Wilkin, M. B³¹d, D. Klepacka. IRWiR PAN, Warszawa: 147–148.
Kamiñski R., 2008: Aktywnoœæ spo³ecznoœci wiejskich. Lokalne inicjatywy organizacji
pozarz¹do-wych.IRWiR PAN, Warszawa.
NiedŸwiecka-Filipiak I., Potyra³a J., 2006: Przywrócenie do ¿ycia przygranicznej wsi Wrzosówka. Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, Warszawa.
Odnowa wsi w integruj¹cej siê Europie, 2007. Red. M. K³odziñski, M. B³¹d, R. Wilczyñski. IRWiR PAN, Warszawa.
Oszmiañska M., Golinowska M., 2007: „Œlê¿añska Odyseja” szans¹ rozwoju turystyki gminy
So-bótka. W: Agroturystyka – moda czy potrzeba? Red. G.A. Ciepiela, J. Sosnowski. Wydaw. Akademii Podlaskiej, Siedlce. 237–247.
Rok po akcesji,2005. ARiMR, Warszawa.
Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 wrzeœnia 2004 r. w sprawie przyjêcia Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ¿ywnoœcio-wego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006”. (Dz. U. nr 207, poz. 2117 z 2004 r.).
Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 lutego 2008 r. w sprawie szczegó³o-wych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach dzia³ania „Odnowa i roz-wój wsi” objêtego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013.(Dz. U. nr 38, poz. 220 z 2008 r.).
Wilczyñski R., 1999: Europejski program odnowy wsi – wykorzystanie w woj. opolskim
doœwiad-czeñ Nadrenii-Palatynatu i Dolnej Austrii. „Wieœ i Rolnictwo” 31: 93–108.
Wilkin J., B³¹d M., Klepacka D., 2006: Debata nad przysz³oœci¹ polskiej wsi w Unii Europejskiej. W: Polska strategia w procesie kszta³towania polityki Unii Europejskiej wobec obszarów
wiej-skich i rolnictwa.IRWiR PAN, Warszawa.
RURAL RENOVATION AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE – ACTIONS TAKEN BY THE RURAL POPULATION OF DOLNOŒL¥SKIE PROVINCE
Abstract. The rural renovation programme in Poland was first launched in Opolskie
provin-ce and after some time the inhabitants of the Kujawsko-Pomorskie and Œl¹skie provinprovin-ces be-gan to implement it, too. The aim of the paper is to evaluate the use of EU funds allocated within the framework of the Sector Operational Programme ”Restructuring and modernisa-tion of the food sector and development of rural areas” for the acmodernisa-tion ”Rural renovamodernisa-tion and protection and preservation of cultural heritage” carried out in Lower Silesia in 2004-2006. The paper also presents examples of other initiatives connected with rural renovation that were launched by the population of Lower Silesia.
