Strzelno, woj. bydgoskie. Stanowisko 1

Zygmunt Świechowski,Jadwiga

Chudziakowa

Strzelno, woj. bydgoskie. Stanowisko

1

Informator Archeologiczny : badania 15, 252-256

Wykop I V /81 usytuowano na p rzed łu żen iu wykopu Π Ι/80, poczynając od północnej k raw ęd zi te g o o statn iego w kierunku północnym . M iał on 24 m d łu g o ści 1 2 m s z e r o k o ś c i.

Wykop V /81 z o s ta ł w ytyczony na p rzed łu żen iu południowej c z ę ś c i wykopu 1/80 w kierunku w sch od nim , dochodząc k raw ędzią w sch od nią do p ółn ocn o-zach od n iego n aroża wykopu IV /8 1 . D łu gość tego wykopu w yn osiła 11 m , a s z e r o k o ś ć 2 m .

W wykopie 1/80 uchwycono d a ls z ą c z ę ś ć budynku m iesz k a ln eg o od­ krytego w s e z o n ie poprzednim , n atom iast w wykopach IV /81 i V /81 o d s ło ­ n ięto n iew ielk ie p a rtie k olejn ych dwóch budynków, najpewniej o charakte­ r z e go sp o d a rczy m . W ob ręb ie relik tów budowli z wykopu V /81 w ystąp ił kam ienny p iec kopułowy z ceglan ym p a le n isk iem , a obok budynku, od s t r o ­ ny w schodniej ujawniono is tn ie n ie w ędzarn i ziem n e j. Budynek ten z o s ta ł wykonany w konstrukcji sza c h u lco w ej, po której p o zo sta ły śla d y po s łu ­ pach nośnych ścian y południowej. Budynek, k tórego fragm en t odkryto w wykopie IV /ßl^poSiadai kam ienną ław ę fundam entową ścian o s z e r o k o ś c i ok. 1 m . Na niej w z n o siła s i ę konstrukcja d rew n ia n o -ceg ła na, po której p o zo sta ły fragm en ty drew na i gru z cegla n y z zapraw ą w apienną.

M ożna s tw ie r d z ić , że zabudowa koncentrow ała s i ę w północnej, cen traln ej i zachodniej c z ę ś c i m ajdanu. B yły to budynki m iesz k a ln e i g o ­ sp o d a r cze z drew na, w p ołączen iu z g lin ą , k am ien ia m i i c e g ła m i go ty ck i­ m i. Dachy n iek tórych z nich pokryte były gotycką dachówką. Pozyskano typowy d la śre d n io w iećz a m a te r ia ł c e r a m icz n y oraz l i c z n i p rzedm ioty cod zien n ego użytku np. n oże, ig ły . s p r z ą c z k i. Ponadto zn alezio n o p ó łfa ­ brykat podkowy, k ilk a d ziesią t gw oźd zi żelaznych, groty bełtów k u sz, okucia budowlane i drew nianych w iad er, o s tr o g ę z kółkiem zębatym , w ę ­ d zid ło, k ilk a n a ście fragm entów uzdy o ra z k ilk a d ziesią t ułamków naczyń szk lanych.

B adania b ęd ą kontynuowane.

STARY BRZEŚĆ, g m . B r z e ś ć Kujawski patrz

w oj, w ło cła w sk ie o k res h a lszta ck i Stanowisko 1

STRZELNO U n iw ersytet M ikołaja Kojfernika

w o j.b y d g o sk ie w Toruniu ,

Stanowisko 1 Z e sp ó ł do Badań Ś redniow iecznej A rch itek tu ry Kujaw i W schodniej W ielkopolski

Badania p row ad ził Z esp ó ł kierow any p rzez prof. d r. Zygmunta ^ w iechow skiego. B adaniam i k ierow ała doc. dr hab. Jadw iga Chudziakowa /autork a sp ra w oz­ d a n ia /. P r a c e fin ansow ał O środek Dokum entacji

253

Zabytków MKlS w W arszaw ie w ram ach problem u m ięd zy r eso rto w eg o MR. ΙΠ.

В.

P odjęto in terd y scy p lin a r n e badania nad z e sp o łe m arch itek tu ry r o ­ m ań sk iej w S tr z e ln ie . Z realizow an o w sz y stk ie niezbędne p ra ce w stępn e oraz ustalono k w estio n a riu sz pytań.

P r a c e b adaw cze ro zp o częto od rotundy św . Prokopa. P roblem atyka obiektu dotyczy spraw r o z m a ic ie interpretow anych w dotych czasow ej l i t e ­ ra tu r ze p rzed m iotu . B adania a rc h e o lo g ic zn e i a rch itek ton iczn e, były przy nim prowadzone w c z e ś n ie j, ob jęły jednak tylko n iew ielk i o b sza r w zbyt m ałym z a k r e s ie , c o nadało im ch arak ter w stępn ego rozezn an ia i nie pozw oliło na p ełn e poznanie p rzedm iotu badań. Spowodowało to s p ię t r z e ­ nie s i ę różnych h ip otez: 1 / co do k w estii osad nictw a z o k resu p op rzed za ją ­ ce g o i w sp ó łcze sn e g o istn ien iu k o śc io ła św . Prokopa, 2 / ch ron o log ii r o - tuntły 1 3 / p ierw otnego jej układu p r z e str z e n n e g o oraz 4 / funkcji k o śc io ła . Z agadnienia te w ym agały w m ia r ę m o ż liw o ś c i jedn ozn acznego rozw iązania*

P rzew id u jąc zn a czn e p r z e m ie sz a n ia w arstw kulturow ych zarów no w ew nątrz rotundy, jak i na zew n ątrz, postanow iono z a ło ż y ć wykopy, p oz­ w alające u zysk ać m o ż liw ie jak n ajd łu ższy p r o fil. D latego wykonano c ię c ie od w schodniej stro n y na zew n ątrz rotundy św , Prokopa, p rzech od ząc w yko­ pem do w nętrza w zdłuż k o ścio ła / z p om in ięciem p rez b iteriu m , pod k tó­

rym znajduje s i ę nowożytna k r y p ta /, w ychodząc na zew n ątrz po str o n ie zachodniej w ie ż y k o śc io ła św . Prokopa. D rugie c ię c ie wykonano na lin ii E-W zakładając wykopy rów n ież od zew n ętrznej str o n y rotundy do w n ętrza . Ponadto wykonano w ew nątrz i na zew n ątrz rotundy dodatkowe odkrywki w celu rozpoznania budzących w ą tp liw o ści p a r tii układu p rzestrz en n e g o budowli.

Tak sz e r o k i za k r e s p rac p ozw o lił u zysk ać odpow iedź na głów ne pytania. Pom im o dużych z n isz c z e ń naw arstw ień k u ltu row ych ,,u d ało s i ę w w ielu m ie jsc a c h n atrafić na n ien aru szon e w arstw y kulturow e, s z c z e ­ gó ln ie d obrze zachow ane w partiach przyfundam entow ych rotundy, co u m ożliw iło datowanie obiektu. P rzeb ad an ie ob sza ru w b ezp ośred n im i n aj­ b liż szy m są s ie d z tw ie rotundy w wykopach za łożo n ych na ara ch 193, 194, 195, 220, 221 w ykazało istn ie n ie w arstw kulturowych o łą czn ej m ią ż s z o ś c i od ок. 1 do 2, 50 m . Jed yn ie w wykopie na a r z e 195 natrafiono na nowo­ żytną stu d nię ocem brow aną d rew nem , której g łęb o k o ść dochodziła do 6 m poniżej obecnego poziom u terenu* N a jsta r sz e w arstw y w ob ręb ie p rzeb a ­ danego ob szaru o n iew ielk iej m ią ż s z o ś c i od 20 do 30 cm , datow ać m ożna w stęp n ie na podstaw ie m a teria łu ce ra m icz n e g o , n ie w c z e śn ie j n iż na p r z e ­ łom ХЦ /ХШ i 1 poł. XIII w iek u . A naliza m ateria łó w cera m icz n y c h p ozw oli p r zy p u szcz a ln ie sp rec y zo w a ć ch ron olog ię rotundy. R oboczo m ożna ju ż w tej ch w ili s tw ie r d z ić , że k o ś c ió ł św . Prokopa n ie p ow stał w c z e śn ie j n iż w końcu XII lub nawet na początku XIII w. Na podstaw ie o b serw a c ji w arstw i ich k o rela cji z fundam entam i budowli, je s te ś m y sk łon n i tw ie r d z ić , t e najbardziej p rzekonyw ające je s t datowanie obiektu na początek ХШ w.

Jednak z ostateczn ym i b ard ziej p recyzyjn ym o k r e śle n ie m tia le iy w s tr z y ­ m ać s i ę do pełnej a n a liz y m ateria łó w zabytkow ych. N iem niej uzyskane źródła a r c h e o lo g ic z n e w yk lu czają n ie z b ic ie m o ż liw o ść datowania budowy na I poł. XII w ieku, co su gerow an o w n iektórych d otych czasow ych publika­ cjach.

P r a c e b adaw cze p ozw oliły ró w n ież na u zysk an ie odpow iedzi na tak różn ie w d otych czasow ej lite r a tu r z e ujm owaną k w e stię osadnictw a p o p rze­ d zają cego c z a s budowy k o śc io ła św , Prokopa. B rak śladów w arstw w c z e ś ­ n ie jszy c h n iż p rze ło m XII/X I I I 1 XIII w . zarów no w ew nątrz, jak 1 na z e w ­ n ątrz rotundy w yklucza m o ż liw o ść istn ienia^ sugerow an ego p rzez w ielu b a- d aczy^ w cześn iejszeg o osad n ictw a. N ie m a t e ż żadnych podstaw , aby p r e ­ cyzow ać ch arak ter te g o osad n ictw a, jako za ło że n ia grodow ego i rotundy św , Prokopa jako k o śc io ła grodow ego. W szy stk ie dane u zysk ane w tej kw e­ s t i i w sk azu ją w y ra źn ie, że p ie r w sz e osadnictw o na tym w zgórzu w ią że s i ę d opiero z o sad n ictw em k lasztorn ym .'

P rob lem układu p rz e str z e n n e g o rotundy św . Prokopa, jak dotąd, u zy sk a ł tylk o c z ę ś c io w e w y ja śn ien ie. N ie skończono bow iem badań w ieä y k o śc io ła , co n ie pozw ala na stw ie rd zen ie czy w ią że s i ę ona z pierw otnym za ło że n ie m rotundy. N atom iast m ożna z ca łą p ew n o ścią s tw ie r d z ić jedn o­ rod n ość pierw otnego za ło że n ia rotundowej nawy 1 kw adratow ego p rez b i­ te riu m . Dodatkowe wykopy badaw cze, zlok alizow an e na styku nawy z p r e z ­ b iteriu m , w yk azały w y ra źn ie jednorodne w ią za n ie fundam entów. Ich w y ­

so k o ść w yn osi 1, 3£Lm. Stopa fundamentowa p rezb iteriu m 1 nawy z a leg a na g łęb o k o śc i + 7 ,7 0 m od R /+ 10, 0 0 /. P r z y s z łe badania w ykażą, czy do teg o za ło że n ia p r z e str z e n n e g o n a le ży rów n ież w ież a .

U zyskane wyniki sta w ia ją w Innym św ie tle sp raw ę funkcji rotundy św , Prokopa. Nie była na pewno k o śc io łe m grodow ym , n atom iast m ożna p r z y p u sz c z a ć , że m ogła b yć św ią tyn ią zbudowaną dla u m ie sz c z e n ia w nim grobu fundatora lub w z n iesio n a p rze z norbertanki d la o k oliczn ej lu d n o ści św ie c k ie j.

R ó w n o cześn ie z pow staniem k o ścio ła św , Prokopa założo n o w jeg o b ezp o śred n im s ą s ie d z tw ie cm en ta rz, Ś w iadczą o tym lic z n e groby, odkryte Już p r z e z K, J ó ze fo w icz ówną w tr a k c ie p rac w ykopaliskow ych w la ta ch p ię ć d z ie sią ty c h , jak 1 ob ecn e o d sło n ię c ie 12 pochówków n ienaruszonych i k ilk a d ziesią t grobów s iln ie z n iszcz o n y c h . Odkryte ob ecn ie grob y m ożna datować od ХШ w, po XV w , , na p odstaw ie zarów no w yp osażen ia n iek tó­ rych, Jak 1 układu str a ty g ra fic zn eg o .

P o d cza s badań w ew nątrz rotundy odkryto ponownie tzw , grobow iec fundatora d la wykonania pełnej in w en taryzacji obiektu. Jak 1 je g o sta łej ek sp o zy cji, po dokonaniu odpow iednich zabiegów k o n serw a to rsk ich . O dsło­ n ięto rów n ież w c e lu in w en taryzacji w e jś c ie do nowożytnej krypty, znajdu­ ją c ej s i ę pod p r e z b i t e r i u m .Badania w nętrza rotundy w yk azały, że p ierw o t­ ny p oziom użytkowy znajdow ał s i ę ok oło 45 cm p oniżej ob ecn ego. W yzna­ cz a ją go zarów no zachow ane w e w n ętrzu rotundy odsadzki fundam entowe, jak i n ie lic z n ie zadokum entowane p a rtie n ien aru szon ego układu str a ty g ra ­

ficz n e g o , W ewnątrz rotundy w arstw y kulturow e z o s ta ły z n is z c z o n e w około 90 % p r z e z w c z e ś n ie js z e p ra ce rem ontow o-budow lane.

Sprawdzono ta k że fundam enty dwóch absyd, znajdujących s i ę po p ó ł­ nocnej str o n ie rotundy. Badania w yk azały, że ich rekon struk cja n ie je e t praw idłow a. Ich śr e d n ic a z o sta ła s z tu c z n ie p ow iększona o ok. 2 5 -3 0 cm . W skazuje na to niepraw idłow y p rze b ieg lin ii lic a zew n ętrzn eg o m uru abeyd w stosunku do zn a czn ie co fn iętego jej pierw otnego fundam entu. Błąd ten pow stać p r z y p u sz c z a ln ie w wyniku od krycia korony fundam entów, k tórą stan ow iła , podobnie jak w ca łej rotun d zie, s iln ie w ysu nięta odsadzka /о к . 20 c m /. P o zo sta łe j p a rtii fundamentów n ie o d sło n ięto , na co w skazują n ien a ru szon e w arstw y kulturow e /w m ie jsc a c h za ło żon y ch w br, wykopów, przy a b sy d a c h /. W zn iesion e na k raw ędzi pierw otnych odeadzek m ury absyd, w ysu n ięte z o sta ły zn a czn ie poza lin ię fundam entów, c o n ie je s t zgodne z za sto so w a n ą w ca łej rotundzie pierw otną tech n ik ą budowy obiektu, jak i z zasad am i sta ty k i.

Odkryta w la ta ch tr z y d z ie sty c h w ie ż a , usytuowana p om ięd zy p ó ł­ nocnym ra m ien iem transeptu k o śc io ła św . T rójcy a p rezb iteriu m , była d otych czas różn ie Interpretow ana. Sugerowano nawet, że m oże ona pocho­ d z ić z w c z e ś n ie js z e g o za ło że n ia lub}że m ogła b yć z a m ie r z e n ie m nigdy n ie zrea lizo w a n y m . Wykonano p rzy niej kilka wykopów na a r z e 315, p o zw a la­ jących na u zysk an ie m o ż liw ie dużej ilo ś c i p r o fili. W n iek tórych m ie jsc a c h

natrafiono na n ien aru szon e w arstw y kulturow e. Stw ierdzono niepodw ażalną jed n orod n ość z a ło ż e n ia arch itek ton iczn ego w ie ż y z k o śc io łe m św . T rójcy,

czego św iad ectw em j e s t technika łą cze n ia fundamentów p rezb iteriu m z fun­ dam entam i w ież y . Stopa fundam entowa w ież y i p rezb iteriu m za leg a na g łę ­ b okości + 7, 90 m od R. W ysok ość fundamentów w yn o si 1 m . Ponadto stw ierd zon o jed n o zn aczn ie, że w ie ż a b yła zrealizow an y m elem en tem a r c h i­ tektonicznym k o śc io ła św . T ró jc y , o czym św ia d czą zachow ane śla d y w d o l­

nych p artiach m uru p rez b ite riu m . Odkryto d och odzący do Innej od stron y północnej, n iew ątp liw ie m ło d szy , fundament o s z e r o k o ś c i 1 m , który sk r ę c a pod kątem p rostym w kierunku zachodnim od obecnych zabudowań k la s z to r ­ nych. Odkryte relik ty w ym agają d a lsz y ch badań. Na obecnym eta p ie prac w yciągan ie wniosków od nośn ie ch ron o lo g ii tych relik tów , czy t e ż ich funkcji byłoby p r z e d w c z e sn e . R elik ty w ieży po dokonaniu niezbędnych zabiegów k on serw atorsk ich p rzezn a czo n e s ą do ek sp o zy cji.

W zw iązku z prow adzonym i p rzez p a ra fię na dużą sk a l? różnego .ro­ dzaju p racam i rem ontow o-budow lanym i, kilkakrotnie zach o d ziła k o n iecz­ n o ść wykonania b ie ż ą c e j in w en ta ry za cji przypadkow ych odkrywek, dokony­ wanych podczas p rac ziem n y ch . Są to jednak n iew ielk ie fragm en ty reliktów arch itek tu ry, ż e przydatne s ą do w stępn ego rozpoznan ia d la d a lszy ch p ra c.

Na w ię k sz e j p r z e s tr z e n i dokonano jed yn ie odkrywek w tr a k c ie n iw e­ la c ji teren u pod budowę g a ra ż y , po południowej s tr o n ie p leb a n ii. N atrafio­ no tam na n iew ątp liw ie w c z e ś n ie js z e od obecnych zabudowań relijtrty k la s z ­ to rn e. P rz y p u szc za ln ie s ą to fragm enty p óźn ośred n iow ieczn ej zabudowy. Jednakże n ie m a j e s z c z e w tej ch w ili w y sta rcza ją cy ch danych, aby p rec y ­ zyjnie o k r e ś lić ch ro n o lo g ię. N atom iast za n iew ątp liw ie p ó źn ośred n iow ieczn e

n ależy uznać relik ty zabudowy k la sz to r n e j, o d sło n ięte na a r z e 2 8 3 /3 1 3 , Wykop badaw czy założo n o tu w zw iązku z zam ierzon ym znacznym o b n iże­ niem teren u , m ającym na celu o s u sz e n ie w ilg o ci w p o m ieszc zen ia ch k la s z ­ torn ych . O dsłon ięte fundam enty zlok alizow an e na te r e n ie n iew ielk ieg o w i-

ryd arza, p rzeb ieg a ją po lin ii p ółn oc-połu d nie. N ien aru szon a stra ty g ra fia w arstw kulturow ych pozw ala datow ać je w stęp n ie w gra n ica ch II poł. XIII w. 1 I p oł.X IV w. Podobnie n a le ży datow ać przebadane zachodnie fundamenty obecnych zabudowań k la szto rn y ch w o b ręb ie w iryd arza. Jednakże ich ana­ liz a , d o ty czą ca zarów no pełnej rek on stru k cji układu p rze strz en n e g o , jak

i w ię k sz e g o sp recy zo w a n ia ch ro n o lo g ii, m o żliw a b ęd zie po dokonaniu w ię k ­ s z e j ilo ś c i odkrywek a r c h e o lo g iczn o -a rch itek to n iczn y ch .

Na uwagę za słu g u je fakt, że badania p rzeprow adzone w w irydarzu, g d zie zachow any z o s ta ł n ien aru szon y układ str a ty g r a fic z n y oraz od połud­ niowej stron y p leban ii / a r 4 3 0 / n ie wykazały istn ie n ia w arstw , które m ożna by datować w c z e śn ie j n iż na p rze ło m ΧΠ/ΧΙΙΙ w. Fakt ten w yklucza m o ż li­ w o ść istn ie n ia na te r e n ie w z g ó rza k lasztorn ego jak iegok olw iek osadnictw a w c z e ś n ie js z e g o n iż k la sz to rn e.

Badania będą kontynuowane.

SZAMOTUŁY P P P raco w n ie K onserw acji

w oj. pozn ańsk ie Zabytków

Zam ek G ór к ów Pracow nia A r ch eo lo g iczn o -K onserw atorska

O ddział w Poznaniu

Badania p row ad zili: m gr Edwara *. a u se /au tor

sp ra w o zd a n ia /, M arek C hłodnlckl, A ndrzej K rzy szo w - s k l. F in an sow a ł W ydział Kultury 1 Sztuki Urzędu W ojew ódzkiego w Poznaniu. Drugi se z o n badań PAK. Z am ek śre d n io w ieczn y , ślad y osad nictw a w c z e sn o ­ śre d n io w iecz n e g o , kultury p rzew o rsk iej 1 łu ży ck iej. P racow n ia w znow iła p ra ce badawcze na zamku po p rze rw ie trw ają­ cej od 1973 r. Wykonano plan sy t ua cyj no - wy s okoś с io wy zam ku w raz z naj­ b liż sz y m o to c zen iem , badania g e o fiz y c z n e elek tr o -o p o ro w e oraz ro zp o ­ c z ę to badania p rzy zastosow an iu m etod y w ie r tn ic z e j.

P r a c e w ykopaliskow e skoncentrow ano p rzy narożniku północno- ^

zachodnLn budynku zam kow ego. W ytyczono 5 wykopów o p ow ierzch ni 127m . Do c a lc a zbadano 4 wykopy. E fektem ich b yło m . in . od k ry cie murów z ok resu funkcjonowania zam ku, jak i te ż p ó źn iejszy ch przebudówek. W yróż­ niono 31 obiektów nieruchom ych w p o sta c i n iew ielk ich jam , dołków p o sh i- powych 1 wkopów. Na uwagę za słu g u je obiekt nr 1 z wykopu VIII D ok reślo n y w stęp n ie jako p o z o s ta ło ś ć p ółziem lan k i kultury p rze w o rsk iej.

N a jlic z n ie jsz ą gru p ę źród eł ruchom ych oprócz k o ś c i stanow i c e r a ­ mika nowożytna i p óźn ośred n iow ieczn a z 2 p o ł.XIV-XVI w. Z naleziono także