A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA A RC H A EO LO G IC A 21, 1997
Lubom ira Tyszler
T E R R A S IG I L L A T A Z C M E N T A R Z Y S K A K U L T U R Y P R Z E W O R S K IE J W K O N O P N IC Y , W O JE W Ó D Z T W O S IE R A D Z K IE
Podczas b ad ań w latach 1973-1984 na cm entarzysku w K o n opnicy, stan. 7, znaleziono d u żą liczbę ułam ków terra s i g i l l a t a N agrom adzenie sigillaty jest tutaj w yjątkow o duże, a jej ułam ki zn ajdow ano zarów no w grobach, ja k i na powierzchni stanow iska w raz z fragm entam i przepalonych kości i innym m ateriałem zabytkow ym ze zniszczonych pochów ków .
T a b e l a 1 Terra sigillata znaleziona w grobach
Numer grobu Liczba ułam ków 7, 12, 19, 36, 57, 61, 69, 133, 136, 148, 151, 176, 182 po 1 62, 128, 149, 190 po 2 8 4 40 5 42 7 50 14 51 9 22 23 191 31 Razem 114
1 B. A b r a m e k , Cm entarzysko ciałopalne kultury przew orskiej w Konopnicy, stanow isko 7, województwo sieradzkie, cz. 1, „Sieradzki Rocznik M uzealny” (dalej SRM ) 1987, t. 4, s. 45-96; t e n ż e , Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy na stanowisku 7 w województwie sieradzkim , cz. 2, SRM , 1988, t. 5, s. 77-134; t e n ż e , C m entarzysko ciałopalne kultury przew orskiej w Konopnicy na stanowisku 7 w województwie sieradzkim , cz. 3, SRM , 1989, t. 6, s. 81—131 (tam p ró b a oceny znalezisk terra sigillata, s. 95-98). Serdecznie dziękuję p. M gr. B. Abram kow i za udostępnienie mi m ateriałów do opracow ania i publikacji.
Ilościow o znaleziska te przedstaw iają się następująco: 114 ułam ków terra sigillata z 24 grobów na 210 odkrytych o raz 52 ułam ki znalezione poza g robam i, luźne. Liczba ułam ków w poszczególnych grobach jest ró ż n a - od jednego do trzydziestu jeden sztuk. W szystkie te groby są pochów kam i jam ow ym i.
W iększość znalezionych ułam ków ceram iki jest źle zachow ana, m ocno ro z d ro b n io n a, z zatartym ornam entem , nie zachow aną polew ą, w tórnie przep alo n a, co stw arza pow ażne trudności w jej identyfikacji. Jednakże o k o ło 4 0% m a te ria łu zachow ało się n a tyle d o b rz e, że m ożliw e było określenie form naczyń, garncarzy lub choćby ośrodka produkcji. Szczegółowej analizie p o d d an o 69 ułam ków terra sigillata z cm entarzyska w K o n o p n icy i jeden ułam ek z osady w W alkow ie2, stan. 3 (por. aneks). Pozostałej liczby 97 ułam ków bez o rn am en tu nie u dało się atrybuow ać, ale p o ch o d zą one niew ątpliw ie z naczyń, k tó re m o żn a było określić n a podstaw ie bardziej charakterystycznego m ateriału.
K a ta lo g zabytków ułożony został w edług kolejnych num erów grobów o ra z w edług kolejnych num erów inw entarzow o-katalogow ych N Z W w przy-p a d k u znalezisk luźnych. W k atalo g u ujęte zostały tylko fragm enty przy-p o d d an e szczegółowej analizie i do nich w ykonano rysunki, n ato m iast w szystkie 166 ułam ków terra sigillata w raz z w ynikam i przeprow adzonej analizy i d a to -waniem grobów n a podstaw ie m ateriału m iejscowego um ieszczono w tabe- lach-zestaw ieniach - tab. 2 (zestaw ienie terra sigillata znalezionej w grobach) i tab. 3 (zestawienie terra sigillata znalezionej luźno). W literaturze europejskiej, p o za podaniem kodów form i dekoracji, nie zawsze stosuje się opisy stanu za chow ania ceram iki. Jednakże w obec specyfiki znalezisk w Barbaricum, a zw łaszcza częstego intencjonalnego niszczenia w yposażenia grobow ego, w skazane w ydaje się zw rócenie uwagi na zm iany pierw otnych cech m ateriału. W pływ o gnia pow odow ał zm ianę barw y gliny, zm ieniał pierw otne błyszczące czerw ono-koralow e powleczenie lub niszczył je zupełnie, zniekształcał dekoracje i zwiększał jej rozm iary w w yniku „p uchnięcia” gliny. D łu g o trw ałe zaś zaleganie sigillaty w ziemi rów nież pozbaw iało ją pierw otnych w alorów estetycznych.
M a te ria ł zo stał zgru p o w an y w edług jego p o ch o d z en ia n a tab licac h ilu stracy jn y ch w następującej kolejności: terra sigillata z R h ein za b ern - tabl. I, 1-8; tabl. II, 1-9; z W estern d o rf - tabl. III, 1-8; z P faffenhofen - ta b l. IV , 1-15; tabl. V, 3, 6, 7; terra sigillata o przypuszczalnym
pochodzeniu - tabl. V, 8; tabl. VI, 1-6; terra sigillata nieokreślonego pochodzenia - tabl. V, 1, 2; tabl. V II, 1-8; analogie - tabl. V, 4, 5, 9.
1 Ułam ek pochodzi z badań B. A b r a m k a , Wałków, st. 3, gm. Konopnica, „Inform ator
K onopnica, woj. sieradzkie, stan. 7. Zestawienie terra sigillata znalezionej w grobach N um er Lp kolejny sigillaty w katalogu F orm a, warsztat, wytwórca grobu m ateria-łów zabyt-ków M ZW
Czas produkcji D atow anie grobu Uwagi
1 2 3 4 5 6 7 8 9
s
T1 7 1 1 A/1831 D rag. 37, W esterndorf,
Comitialis lub jego krąg (Iassus?)
ostatnia ćwierć II p o -czątek III w. (Septimius Severus); wczesny W esterndorf -t-fazy B2-C1 składanka z n r k at. 2, 9 & '■o Q N 2 3 4 5 8 1 2 3 4 2 3 4 A/1841 A /l 841 A/1841 A/1841 D rag. 37, W esterndorf, Comitialis lub jego krąg (lassus?) jw. D rag. 37, W esterndorf, Comitialis nieokreślony ostatnia ćwierć II p o -czątek III w. (Septimius Severus); wczesny W esterndorf jw. jw + faza BI (zespół częś-ciowo przemieszany)
+ + zespół istotnie prze-mieszany, ale sprzączki z faz B2 i C l składanka z n r k at. 1, 9 składanka z n r k at. 7, 8 składanka z n r k at. 39 * O 3 *§ 2 . •3
б 12 1 5 A /l 860 D rag. 37, nieokreślony + wczesny okres rzymski
-I- + ewentualnie B2/C1
7 19 1 6 A/1880 D rag. 37, Rheinzabern,
Primitivus IV (?)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 8 9 10 11 12 13 14 15 16 22 1-2 3 4 5 6 7 8 9 10-23 7-8 9 10 11 12 13 14 15 A/1889 A/1889 A/1889 A/1889 A/1889 A/1889 A/1889 A/1889 ‘A/1889 D rag. 37, W esterndorf, Comitialis lub jego krąg (lassus?) jw. Drag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa D rag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa lub D icanusa (?) jw. D rag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa . jw-D rag. 37, Rheinzabern (?) nieokreślone
ostatnia ćwierć II - po-czątek III w. (Septimius Severus); wczesny W esterndorf
jw. 1 połow a III w. 1 połow a III w. lub 2 tercja III w. (?) jw. 1 połow a III w. jw. 2 połow a 11 - 1 tercja III w. + fazy B2-C1
+ + wczesna faza m łod-szego okresu rzymskiego
składanka z n r k at. 3 składanka z n r k at. 1, 2 składanka z n r k at. 55
17 36 1 A/1929 D rag. 37, W esterndorf,
Comitialis lub jego krąg - przypuszczalnie
ostatnia ćwierć II p o -czątek III w.
+ okres rzymski ułam ek może pocho-dzić z misy n r kat.
1 9 ł > -ł 7 18 19 20 40 1 2 3-5 16 17 A/2281 A/2281 A/2281 D rag. 37 (?), W estern-dorf/Pfaffenhofen (?) jw. nieokreślone 1 połow a III w. jw . + fazy B2-C1
+ + wczesna faza m łod-szego okresu rzymskiego
składanka z n r k at. 17, 27 składanka z n r kat. 16, 27
21 42 1 18 A/2287 D rag. 37, Rheinzabern,
Primitivus IV
panow anie Sewerów + początek fazy BI + + A3-B1 ułam ki nr kat. 6, 18, 19, m ogą pochodzić z tego samego (?) naczynia 22 23 24 25 2 3-5 6 7 19 20 A/2287 A/2287 A/2287 A/2287 jw. D rag. 37, Rheinzabern, Primitivus IV nieokreślony jw. jw. jw. 26 27 28 29 50 1-2 3 4 5-12 21-22 23 24 A/2306 A/2306 A/2306 A/2306 Oswald-Pryce, tabl. 77/6 pracow nia nieokreślona nieokreślony D rag. 37 (?), Pfaffen-hofen, krąg Heleniusa nieokreślone może koniec 11 w. 1 połow a III w. + faza C l • -30 31 51 1 2-9 25 A/2308 A/2308 D rag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa nieokreślone
1 połow a III w. + fazy B2-C1
32 57 1 26 A/2322 D rag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa
1 połow a III w. + fazy B2-C1
33 61 1 A/2327 nieokreślony - + fazy B2-C1
34 35 62 1 2 27 A/2330 A/2330 D rag. 37 (?), W estern-dorf/Pfaffenhofen (?) nieokreślony
1 połow a III w. + początek fazy BI + + A3-B1
składanka z n r kat. 16, 17
36 69 1 A/2331 nieokreślony - + faza BI
37 128 1
2
28 A/2939 Drag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa nieokreślony
1 połow a III w. + fazy B2-C1 składanka
z n r k at. 56
38 133 1 29 A/2949 D rag. 37, nieokreślony - + faza B2
39 136 1 A/2953 nieokreślony - + faza B2/C1
40 148 1 A/3289 nieokreślony - + faza B2/C1
-о L /l T er ra sig ill at a z K o n o p n ic y
--о 1 2 3 4 5 6 7 8 9 41 42 149 1 2 30 A/3291 A/3291 D rag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa (?) nieokreślony
1 połow a III w. + faza B2/C1 + + wczesny okres rzymski
43 151 1 31 A/3294 D rag. 37, Pfaffenhofen, D icanus
2 tercja III w. + przełom faz B2/C1 + + wczesna faza m łod-szego okresu rzymskiego
44 176 1 A/3479 nieokreślony + przełom faz B2/C1
+ + wczesna faza m łod-szego okresu rzymskiego
45 182 1 A/3492 nieokreślony - + dw a zespoły PL III
(A3) BI i faza B2/C1 46 47 190 1 2 32 A/3522 A/3522 D rag. 37, nieokreślony nieokreślony - + dw a zespoły' PL Ш (A3) BI i faza B2/C1 48 49 50 191 . . . 1 2 3-31 33 34 A/3527 A/3527 A/3527 D rag. 37, Rheinzabern D rag. 37, PfafTenhofen (?) D icanus (?) nieokreślone 2 połow a II - 1 tercja III w.
1 połow a III lub 2 tercja III w. (?)
+ faza B2/C1
-1- + wczesna faza m łod-szego okresu rzymskiego
Razem 114 ułam ków
---—---1
+ datow anie według B. A bram ka, patrz przyp. 1; 4- -H proponow ane uściślenia chronologiczno-stylistyczne.
f ■ - ■
T a b e l a 3
K onopnica, woj. sieradzkie, stan. 7. Zestawienie terra sigillata znalezionej luźno
Lp.
N um er w katalogu
F orm a, w arsztat, wytwórca Czas produkcji Uwagi
m ateria-łów
zabytków M ZW
1 2 3 4 5 6
1 35 nr inw. D rag. 37, Pfaffenhofen(?) Dicanus(?) 2 tercja III w. (?) 1404/81
2 36 A /l 811 D rag. 37 (?), nieokreślony - składanka z n r kat. 40
3 37 A /l 811 D rag. 37, może Pfaffenhofen 1 połow a Ш w.
4 A /l 811 nieokreślony
-5 A/1811 jw.
-6 38 A /1911 D rag. 37, W esterndorf, Comitialis lub ostatnia ćwierć II - początek III w. m ożna łączyć z n r kat.
jego krąg (Septimius Severus) 1-3, 7-9, może 36
7 39 A /l 935 jw. jw.
8 40 A/2338 D rag. 37, nieokreślony - składanka z n r kat. 36
9 41 A/2338 jw.
-10 42 A/2338 D rag. 37, Rheinzabern, Primitivus IV panow anie Sewerów
11 43 A/2338 jw. jw.
12 44 A/2338 D rag. 37, W estem dorf, Comitialis lub ostatnia ćwierć II - początek П1 w. m ożna łączyć z n r kat.
jego krąg (Septimius Severus) 1-3, 7-9, może 36
13 A/2636 nieokreślony
14 45 A/2667 D rag. 37, Rheinzabern, Comitialis VI późny A ntoninów - wczesny Severów lub jego krąg
15 46 A/2667 D rag. 37, Rheinzabern, Primitivus IV panow anie Sewerów 16 47 A/2768 D rag. 37, Rheinzabern, Victor późny okres Sewerów
II - Januco 17 A/2768 nieokreślony -Lu b om ira T y sz le r T er ra sig ill at a z K o n o p n ic y
1 2 3 4 5 6 18 A/2768 jw. _ 19 48 A/2769 jw. — 20 21 49 A/2773 A/2773
D rag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa nieokreślony
1 połow a III w. 22 50 A/2939 D rag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa 1 połow a III w.
23 51 A/2953 D rag. 43/Curle 21, PfalTenhofenf?) jw. moździerz
24 52 A/2966 D rag. 37, Rheinzabern, M am m ilianus wczesny okres Sewerów (Septimius Severus)
25 53 A/2966 D rag. 37, Rheinzabern 2 połowa II - 1 tercja III w.
26 54 A/2966 D rag. 37, R heinzabem /W estem dorf jw.
27 55 A/2969 D rag. 37, może Rheinzabern jw. składanka z n r kat. 15
28 56 A/3336 D rag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa 1 połow a III w. składanka z n r kat. 28 29 57 A/3336 D rag. 37, R heinzabem /W esterndorf 2 połow a II - 1 tercja III w.
30 58 A/3336 D rag. 37, nieokreślony _
31 59 A/3336 D rag. 37, W esterndorf, Comitialis lub jego krąg
ostatnia ćwierć II - początek III w. (Septimius Severus)
m ożna łączyć z n r kat. 1-3, 8, 9, może 36 32 60 A/3537 D rag. 37, Rheinzabern 2 połow a II - 1 tercja III w.
33 61 A/3537 D rag. 37, Rheinzabern, Comitialis VI(?) późny Antoninów - wczesny Sewerów m ożna łączyć z n r kat. 63-65
34 62 A/3537 nieokreślony _
35 63 A/3824 D rag. 37, Rheinzabern, Comitialis VI późny A ntoninów — wczesny Sewerów m ożna łączyć z n r kat. 61, 64, 65 36 37 38 64 A/3824 A/3825 A/3826 jw. nieokreślone jw. jw. składanka z n r k at. 65,
m ożna łączyć z n r kat. 61, 63
39
40
65 A/4174
A/4238
D rag. 37, Rheinzabern, Comitialis VI
nieokreślone
późny Antoninów — wczesny Sewerów składanka z n r k at. 64, m ożna łączyć z n r kat. 61, 63
41 66 A/4238 D rag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa 1 połow a III w.
42 67 A/4238 jw. jw.
43 68 brak nru D rag. 37, Pfaffenhofen, krąg Heleniusa lub D icanusa
1 połow a III lub 2 tercja III w. 44
45-52
69 brak nru D rag. 37, R heinzabern, Comitialis VI lub jego krąg
nieokreślone
późny Antoninów - wczesny Sewerów
drobne, m ało charakte-rystyczne ułam ki Razem 52 ułamki
A N EK S. Sigillata znaleziona n a osadzie w Walkowie, stan. 3, gm. K onopnica.
Lp.
N um er w katalogu
Form a, w arsztat, wytwórca Czas produkcji Uwagi
m ateria-łów
zabytków M ZW
1 70 A/4294 D rag. 37, Rheinzabern, Primitivus IV
panow anie Sewerów k at. 6, 18, 42, 43 m ogą pochodzić z tego samego (?) lub takiego sam ego (?) naczynia.
VO Lu b o mi ra T y sz le r ' ____ ___ ________ ____ ____ ___ ___ T er ra sig ill at a z K o n o p n ic y
A naliza m ateriału ujaw niła, że m ateriał pochodzi z trzech ośro d k ó w garncarskich: R heinzabern, W esterndorf i Pfaffenhofen3. W arsztaty garncarskie z R heinzabern były największym ośrodkiem produkcji tej ceram iki w pó ł-nocnych prow incjach Im perium . D ziałalność p ro d u k cy jn ą ro zpoczęto tam w latach 140150 i p ro d u k o w a n o jeszcze po 260 r.4 W szechpotężnej k o n -kurencji nie m ogło sprostać wiele ośrodków wschodniej G alii i G órnej G erm anii. D ogodne położenie geograficzne pozw oliło też n a o p an o w an ie rynków zbytu zw iązanych z d rogam i tra n sp o rtu Renem i D unajem . W ielki ośrodek garncarski w Rheinzabern jest najliczniej reprezentowany; przynajmniej 18 ułam ków z pięciu różnych naczyń pochodzi z tych w arsztatów . M ateriał nie jest jed n o lity i przypisałam go następującym garncarzom : C om itialis VI, M am m ilianus, P rim itivus IV, V ictor II - Jan u c o , Jan u (ariu s) II.
M ateriał porów naw czy do konopnickich ułam ków z R heinzabern znajduje się w pracy H . R ickena w K a ta lo g u VI Ludow iciego (1948 r.) i uzupeł-niającym go k atalo g u stem pli z opisem , au to rstw a H. R ickena i C h. F ischer (por. W ykaz skrótów , s. 123).
lrz y ułam ki, n r kat. 63-65 (tabl. II, 1, 2a, b), tw orzyły niegdyś część jed n eg o n aczynia, obecnie są o n e w tó rn ie p rz ep alo n e i zniekształco n e w stosie pogrzebow ym , i m ają zupełnie zm ytą polewę. D w a z nich tw orzą składankę. W ystępujące n a nich elem enty podw ójnych m edalionów typu R i-Fi К 20a z wpisanym i w nic końm i m orskim i R i-Fi T 188, przedzielający je elem ent zdobniczny R i-Fi O 218, ja k też ovolo E 25 lub E 26 (stan zachow ania ceram iki nie pozw ala n a dokładne określenie) znajdują odniesienie w K a ta lo g u R i-L u, tabl. 105: 8, 10, prezentującej w yroby C o m itialisa VI. Zazwyczaj m edaliony zdobiono na przem ian różnymi figuram i, ale w przypad-ku powyższej m iski byłyby to w yłącznie (?) konie m orskie.
N astęp n e dw a fragm enty sigillaty, nr kat. 45, 69 (tabl. I, 6, 7), p ochodzą najpew niej też z jed n eg o n aczynia w ykonanego przez C o m itialisa V I, a zbliżone d o nich przykłady znajdują się w K a ta lo g u R i-L u, tabl. 105: 11, tabl. 115 i 116. U łam ki są niewielkie i n a jednym z nich w dw óch fragm entarycznie zachow anych m edalionach R i-F i К 20a w stem plow ano
Jedyny dotychczas katalog wraz z opracowaniem znalezisk terra sigillata ukazał się ponad 30 lat tem u, Rutkowski i960 (tam wcześniejsza literatura), natom iast nowsze propozycje datow ania znalezisk, t e n ż e , Chronologia rzymskich importów ceramicznych w Polsce, „Wiadomości Archeologiczne” 1964, t. 30, s. 75-83. Dalsza identyfikacja sigillaty dotyczy tylko pojedynczych, bieżących znalezisk, mimo że ich liczba znacznie wzrosła od tamtej pory.
4 R. K n o r r , D ie verzierten Terra-Sigillata-Gefässe von Cannstatt und Königen-Grinario, S tuttgart 1905, s. 8 i n.; Ch. F i s c h e r , Zum Beginn der Terra sigillata-Manufaktur von
Rheinzabern, „G erm an ia” 1968, t. 46, s. 321; G . M ü l l e r , Das Lagerdorf des Kastells Butzbach, „Limesforschungen 5” , Berlin 1968, s. 19; B. H a r t l e y , H. S c h ö n b e r g e r , Die Namenstempel a u f glatten Sigillaten aus dem Erdkastell der Saalburg, „Saalburg Jahrbuch”
1970, Bd. 27, s. 21-28; H . B e r h h a r d , Z ur Diskussion um die Chronologie Rheinzaberner
T a b l i c a I K onopnica, woj. sieradzkie, stan. 7. Terra sigillata z Rheinzabern
1 - nr kat. 33; 2 - nr kat. 47; 3 - nr kat. 52; 4 - nr kat. 60; 5 - nr kat. 61; 6 - nr kat. 45; 7 - n r kat. 69; 8 - n r kat. 62
T a b l i c a II
Konopnica, woj. sieradzkie, stan. 7 i Wałków, woj. sieradzkie, stan. 3 Terra sigillata z Rheinzabern K onopnica: 1 - nr kat. 63; 2a, b - nr kat. 64, 65; 3 - nr kat. 6; 4 - n r kat. 18; 5 - nr
psy n a lewo R i-F i T 138a, znów bez zastosow ania zasady um ieszczania n a przem ian różnych m otyw ów .
Licznie w ystąpiły fragm enty m iski przypisanej garncarzow i P rim itivuso- vi IV, co najm niej siedem ułam ków - nr kat. 6, 18, 19, 42, 43, 46 (tabl. II, 3-8) i nr k at. 70 (tabl. II, 9). T rzem a charakterystycznym i m otyw am i zdobniczym i są: trofeum w wersji R i-Fi O 160a (a m oże O 160b?), trzy liście zębate w wersji R i-Fi P 148 i pojedynczy liść zębaty w wersji R i-F i P 146. N ajbliższą analo g ią d o om aw ianych fragm entów , n a k tó ry ch w ystęp u ją wszystkie trzy elem enty zdobień O 160a, P 148, P 146, jest frag -m en t z R heinzabern z K a ta lo g u R i-L u, tabl. 202: 9, ale układ ich jest nieco inny i w zbogacony tu o postać łucznika R i-F i M 174d w p o d w ó j-nym kręg u R i-F i К 19. P rim itivus IV często używ a tych elem entów w k o m binacjach R i-F i O 160a i R i-F i P 146, R i-F i O 160a i R i-F i P 148, czy też R i-Fi P 146 i R i-Fi P 148. P ow inow actw o w stosow aniu p o d o b n y ch stem pli R i-F i O 160, R i-F i O 160b, R i-F i P 145, odnajdujem y u P rim itivusa III, C om itialisa VI, F lo ren tin u sa i na w yrobach z ovolo R i-F i E 25, 26.
Pochodzenie następnego ułam ka ceramiki, nr kat. 52 (tabl. I, 3), należącego niestety, d o znalezisk luźnych, określają dw a elem enty: ovolo R i-F i E 57 o ra z kiść w inogron bez szypułki R i-F i P 164. Połączenie tych dw óch elem entów wskazuje jednoznacznie na M am m ilianusa, a jeżeli jeszcze dod am y d o tego, b rakujący na naszym ułam ku, m otyw szerokiego liścia z k ró tk ą szypułką R i-F i P 59, rów nież często stosow any przez M am m ilian u sa, to o trzym am y analogiczny o b ra z ja k ten z K a ta lo g u R i-L u, tabl. 120: 14. Z asugerow any przeze m nie układ z liściem R iF i P 59 jest bardzo p ra w -d o p o -d o b n y . N iestety, nasz fragm ent jest z-deform ow any w w yniku w tórnego przepalenia i tru d n o jest udow odnić, że być m oże p o ch o d zą z tej samej iorm y. P odo b n y układ wystąpił n a innym fragm encie ceram iki M am m ilianusa w K a ta lo g u R i-L u tabl. 120: 13, ale w kom binacji ovolo R i-F i E 62, R i-Fi P 164, Ri-F'i P 57 i z nieco innym układem liścia i w inogron. N a to m ia st n a u łam ku R i-L u, tabl. 121: 4, z odciskiem stem pla M am m ilianusa, o b o k elem entów R i-Fi P 164 i R i-F i P 62a z praw ie identycznym ułożeniem wici, w ystępuje ovolo R i-Fi E 45. T en układ wici i w ym ienionych elem entów dekoracyjnych jest charakterystycznym m otyw em stosow anym przez tego garncarza. U łam ek z K o n o p n icy jest bez w ątpienia jego w yrobem .
Jeden z luźno znalezionych fragm entów należy d o p ro d u k tó w V ictora II - Jan u c o , n r k at. 47 (tabl. I, 2). Z achow ał się tylko niewielki fragm ent naczynia, ale styl wytwórcy jest rozpoznaw alny n a ceram ice przedstaw ionej w K a ta lo g u R i-L u, tabl. 233: 3, tabl. 234: 4. U łam ek n r kat. 62 (tabl. I, 8) pochodzi najpraw dopodobniej z naczynia Janu(ariusa) II, rów nież z R hein-zabern.
G a rn carze C om itialis VI i M am m ilianus należą d o grupy I l a w edług podziału d o k o n an e g o przez H. B ern h a rd a5. P oczątek działalności kręgu C om itialisów grupy IV, V, VI należałoby umieścić, w edług tych ustaleń, na lata 175-178, czyli w ostatniej fazie w ojen m ark o m ań sk ich , a ich p ro d u k c ja k o ń co w a p rzy p ad a n a przedział czasow y 190—2106. B. P ferd eh irt o kreśla koniec produkcji całej grupy II B ernharda n a lata 210-2207; w obec tego pow stanie w yrobów tych garncarzy m o żn a umieścić w okresie p an o w an ia C o m m o d u sa i Septim iusa Severusa. R ów nież H .-J. K ellner d a tu je okres p rodukcji M am m ilian u sa na czas ok o ło 200 r.8 W yroby tych garncarzy znajdujem y w całym Barbaricum, rów nież n a północnych jeg o k rań cach . Miski M am m ilianusa występują na Bornholm ie9, a również wyroby Com itialisa zn ajdow ane są w S kandynaw ii10. Zw łaszcza p ro d u k c ja C om itialisów jest powszechnie znana na terenach na północ od Pannonii i często współwystępują ze so b ą w yroby C om itialisów późniejszych serii: IV, V, VI.
P rim itivus zaliczany jest do grupy lic , której p ro d u k c ja p rz y p ad a na czas p an o w an ia Severów. P oczątki produkcji garncarzy grupy lic um ieszcza się w przedziale lat 190-210. W yroby Prim itivusów są p ro d u k ta m i na pew no wcześniejszymi od w yrobów kolejnej w yróżnionej przez B ern h a rd a grupy I lia , a rozpoczynającej działalność w dziesięcioleciu 2 1 0 -2 2 0 ".
N ajpóźniejszym i tow aram i reliefowymi rheinzabem ow skiej p rodukcji są w yroby Ja n u (ariu sa) II i V ictora II - Jan u c o z grup I lia i IH b B ern h ar-da. P oczątek produkcji całej grupy III p rzy p ad a na lata 210-220, a jej koniec m o żn a byłoby w iązać z n ap ad am i A lam anów w 233 r., chociaż K . B ittner przesuw a koniec produkcji garncarzy grupy IH b n a lata m iędzy 235 a 24512.
5 B e r n h a r d , Z ur Diskussion..., s. 79-93.
6 F .-К. B i t t n e r , I. H u l d - Z e t s c h e , Zur Fortsetzung der Disskussion um die Chronologie
der Rheinzaberner Relieftöpfer, „Bayerische Vorgeschichtsblätter” 1986, Bd. 51, s. 252-253.
7 B. O l d e n s t e i n - P f e r d e h i r t , Zur Sigillatabelieferung von Obergermanien, „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums M ainz” 1983, Bd. 30, s. 367.
* H.-J. K e l l n e r , Beiträge zum Typenschatz und zur Datierung von W esterndorf und
Pfaffenhofen. Zur Sigillata Töpferei W esterndorf IV, „D as bayerische Inn O berland” 1968,
Bd. 35, s. 55.
, U. L u n d H a n s e n , Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen dem
Römischen Reich und dem freien Germanien während der Kaiserzeit unter besonderer Berück-sichtigung Nordeuropas. Nordiske Fortidsmin der 10, Kobenhaven 1987, s. 65.
10 C. B u n t e , Ein Terra sigillata Fund von Kroneborg, Schoenen, „M eddelanden frin L unds U niversitats” , H istoriska M useum, 1960, s. 216-222.
" D. G a b l e r , A. H. V a d a y , Terra Sigillata im Barbaricum zwischen Pannonien und
Danzien, TI 2, „A cta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae” 1992, vol. 44/1,
s. 135-138; B i t t n e r , H u l d - Z e t s c h e , Zur Fortsetzung..., s. 253.
12 T. F i s c h e r , Z ur Chronologie der römischen Fundstellen um Regensburg, „Bayerische Vorgeschichtsblätter” 1981, Bd. 46, s. 74; B i t t n e r , H u l d - Z e t s c h e , Z u r Fortzetzung..., s. 253; G a b l e r , V a d a y , Terra Sigillata..., s. 135-140.
D a to w an ie ceram iki z R heinzabern znalezionej w K o n o p n icy p rz y p a d a na o sta tn ią ćw ierć II w., albo raczej n a dwie o statn ie dziesiątki tego wieku. V ictor II - Jan u c o zaliczany jest w Barbaricum do o statniej fali (poza bard zo nielicznym i w yrobam i z R i-Fi E 31) im portów ceram icznych z n ad - reńskiego centrum , a czas produkcji tych w yrobów p rzekracza pierw szą tercję III w. P ośród .w szystkich ułam ków z R heinzabern nie m a w yrobów z czasów przed w ojnam i m ark o m ań sk im i, ale część z nich m o żn a w iązać z okresem ostatnich działań wojennych. D ostaw anie się tow arów nadreńskich praco w n i n a tereny n ad w arcia ń sk ie w ok o licach dzisiejszej K o n o p n ic y zw iązane jest je d n a k z narodzeniem się now ych im pulsów handlow ych w nowej „pow o jen n ej” sytuacji.
Je d n ą z filii R heinzabern, ja k przyjm uje się w literaturze, był w arsztat w W esterndorf, założony w Recji dla przybliżenia nadd u n ajsk ieg o rynku zbytu. D aw niejsze stanow isko W e stern d o rf St. P eter w pow . R osenheim znajduje się dzisiaj w obrębie sam ego m iasta R osenheim . Jednym z kilku garncarzy przybyłych z R heinzabern był C om itialis, k tó ry m iał działać tu ja k o pierwszy.
C o najm niej 11 fragm entów ceram iki pochodzi z tego sam ego naczynia (najpraw d o p o d o b n iej), k tó re przypisałam w arsztatow i C om itialisa z W es-tern d o rf. Są to ułam ki nr kat. 1-4, 7 -9 , 38, 39, 44, 59 (tabl. III, 1-8). N iestety, nie dysponuję żadnym zachow anym stem plem im iennym czy jego frag m en tem , a m oje u stalen ia o p arła m na do ty ch czas o p u b lik o w an y m m a te ria le 13. N ajciekaw szą sp o śró d nich jest sk ła d a n k a trzech ułam k ó w tw orzących w izerunek pogrom cy zw ierząt. P ogrom ca zw rócony na lewo z oszczepem , bardzo zbliżony d o figury K ellner (1981) 13b, jest p o stacią niezwykle rzadko występującą w W esterndorf. K ellner nie określa pochodzenia figury11, n ato m iast w edług m oich ustaleń po stać pogrom cy została w yk o n an a ze stem pla przedstaw iającego W ulkana z m łotem R i-F i M 80 używ anego w R heinzabern. P ostać m a dokład n ie ten sam układ fałd tuniki, ustaw ienie nóg, głow a zw rócona n a lewo zarysow ana jest schem atycznie, sam zaś układ rąk został przystosow any do trzym ania oszczepu, tzn. lewa ręka bardziej odsunięta od ciała, praw a ręk a jest p o zbaw iona dłoni, a przysłania ją oszczep. P orów nując figurę K ellner ( I 9 8 l) I3b z figurą z K o n o p n icy zauw ażam y, że ta d ru g a m a in n ą (rów nież schem atycznie zaznaczoną) głowę i w yraźnie przedstaw ia mężczyznę z brodą, bez rysunku o k a (jak u K ellnera). P o n a d to w ystępują różnice rysunku lewej dłoni o raz poziom u uniesienia drzew ca oszczepu, a naw et w szczegółach ostrza. R ysunek figury pogrom cy zw ierząt z K o n o p n ic y je st niezw ykle subtelny. P o sta cie p rz ed staw io n e
K e l l n e r , 1981, s. 121—189; S t r e i t b e r g , Der Kreis des Comitialis. Ein Beitrag zur
Sigillata- Töpferei von Westerndorf, „Bayerische Vorgeschichtsblälter” 1971, t. 36, s. 325-331
T a b l i c a III
K onopnica, woj. sieradzkie, stan. 7. Terra sigillata z W esterndorf
1 - nr kat. 38; 2 - n r kat. 2; За, b - n r kat. 1, 9; 4a--c - n r kat. 8, 7, 3; 5 - n r kat. 4; 6 - n r kat. 44; 7 - n r kat. 39; 8 - n r kat. 59
u K ellnera (1981) 13a, b, с i postać z K onopnicy, m im o dużych podobieństw , zostały w ykonane różnym i stem plam i. M o żn a więc z a p ro p o n o w ać kolejną wersję tego stem pla, b ard zo blisko zw iązaną z w arsztatam i w R hein zab ern .
N a jed n y m z u łam k ó w , nr k a t. 9 (tab l. III, 3b), zach o w a n y je st fragm ent ovolo K ellner (1981) E 2, k tó re jest w yróżnikiem grupy C om itialisa z W esterndorf. Są nimi rów nież skacząca lwica K ellner (1981) 27 i d w a m ałe psy na lewo K ellner (1981) 39, tow arzyszące p o g ro m cy 15.
D ziałający w W esterndorf garncarz Iassus również używał figury pogrom cy zw ierząt K ellner (1981) 13 w różnych jej w ersjach16. Iassus dysp o n o w ał w ielom a w łasnym i stem plam i, odnosi się to zw łaszcza d o sześciu zupełnie odm iennych ovolo, ale posługiw ał się też wcale p o k aź n ą ilością stem pli C om itialisa. Jedn ak że katalogi stem pli zdobniczych tego g arn carza są ledwie zaczęte i będą ulegać m ody fik acjo m 17.
C hro n o lo g ia w arsztatów w W estern d o rf nie jest jeszcze ostatecznie w yjaś-niona. P raw dopodobne jest, przy obecnym stanie wiedzy, że pracow nie zaczęły p ro dukcję po ro k u 17518, a ich działalność trw a ła nieprzerw anie d o około 233 r ,19 W arsztat garncarski Com itialisa pracow ał najwcześniej spośród wszyst-kich pracow ni20 i jego produkty przypadają na czas późnoantonińsko-w czesno- sewerski. Sigillaty C om itialisa i je g o w spółpracow ników zajm ują pow ażne miejsce pod względem ilościowym p ośród tow arów z W esterndorf, a p o n ad to w yróżniają się d o b rą techniką w y konania i dob ry m stylem zdobienia.
W a rsztat w P faffenhofen był z kolei filią m a n u fa k tu ry w W e ste rn d o rf i założony został przez H eleniusa, garncarza z W esterndorf, oko ło 190 r., zaledw ie około 2 km dalej. W yroby w arsztatu w P faffenhofen tw o rzą najpóźniejszą grupę sigillat w naddun ajsk ich prow incjach C esarstw a, ja k i w Barbaricum na północ i n a północny w schód od D u n a ju . W a rsztat n aśladow ał początk o w o w dużej m ierze H eleniusow e elem enty zdobnicze z W este rn d o rf i m o żn a przyjąć w iększą p rodukcję tow arów n a la ta 210-220, a jego działalność nie została przerw ana po n a p a d a c h A lam an ó w w 233 r. i była k o n ty n u o w an a w drugiej ćwierci III w .21
15 Tamże, s. 127, 139, 145. 16 Tamże, Taf. 15: 1, 2, 3. 17 Tamże, s. 177-189.
H. S c h ö n b e r g e r , Kastell Künzig-Quintana. Die Ausgrabungen von 1958 bis 1966, „Lim esforschungen 13” , Berlin 1975, s. 104.
19 R. C h r i s t l e i n , W. C z y s z , J. G a r b s c h , H.-J. K e l l n e r , P. S c h r ö t e r , Die
Ausgrabungen 1969-1974 in Pons Aeni, „Bayerische Vorgeschichtsblätter” 1976, Bd. 41, s. 79.
H .-J. K e l l n e r , Die Sigillatatöpfereien von Westerndorf und Pfaffenhofen, ,.Kleine Schriften zur K enntnis der röm ischen Besetzungsgeschichte Südwestdeutschlands 9", 1973, s. 20; C h r i s t l e i n , C z y s z , G a r b s c h , K e l l n e r , S c h r ö t e r , Die Ausgrabungen..., s. 78; Kellner 1981, s. 124.
21 Kellner, Pfaffenhofen, s. 80-81; Pons Aeni 1967, s. 76-161; C h r i s t l e i n , C z y s z , G a r b s c h , K e l l n e r , S c h r ö t e r , Die Ausgrabungen..., s. 79.
T a b l i c a IV K onopnica, woj. sieradzkie, stan. 7. Terra sigillata z PíaíTenhoľen
1 - n r kat. 10; 2 - n r kat. 11; 3 - nr kat. 12; 4 - nr kat. 13; 5 - n r kat. 14; 6 - n r k at 24; 7 - n r kat. 68; 8 - nr kat. 30; 9 - n r kat. 25; 10 - nr kat. 66; 11 - nr kat. 26; 12 - nr
W K o n o p n icy co najm niej 17 fragm entów ceram iki reliefowej pochodzi z pracow ni P faffenhofen (tabl. IV, 1-15; V, 3). M ateria ł m o żn a podzielić n a następujące grupy: k rą g H eleniusa, k rąg H eleniusa lub D icanusa, w yroby D icanusa.
E lem enty dek o racy jn e dw óch pierw szych gru p to: ovolo P f 1, perełkow e k o ła Pons Aeni tabl. 17: 17, 18 (z 20 elem entów i o średnicy 2,5 cm ), ośm iolistna rozeta K arnitsch, Lauriacum , tabl. 101: 3. W spom niane perełkow e k o ła w ystępujące n a ułam kach w K o n o p n icy nr kat. 28 i 56 (tabl. IV, 15a, b) są identyczne z tym i, k tóre w ystępują na m atry c ach do w ytłaczania sigillaty w ydobytych w 1967 r. w Pons Aeni 1967, tabl. 17. M atryce znalezio n o n a połu d n io w y m k ra ń cu osady, p o za o bszarem za b u d o w y , w w arstw ie IV w ykopu D. Terminus post quem w arstw y określa d e n a r C o m m o d u sa, a czas jej tw orzenia dato w an y jest ogólnie n a III i IV w .22 Są one zdobione w stylu H eleniusa z Pfaffenhofen (P ons Aeni). T rudniejsza d o rozstrzygnięcia jest przynależność ułam ków o nr kat. 11, 12, 68 (tabl. IV, 2, 3, 7), zdobionych sm ukłą ośm iolistną rozetą K a rn itsc h , L auriacum , tabl. 101: 3, używ aną zarów no przez k rąg H eleniusow y, ja k i D ica n u sa23. Jednakże styl ich zdobienia przejawiający się w oszczędnym użyciu elem entów o raz sw obodnym ich rozp lan o w an iu w skazuje raczej na bliższy związek z kręgiem H eleniusa. B rak też typow ych dla D ican u sa perełkow ych kół koncentrycznych F ölzer 830, m uszli F ölzer 706 czy p o d p ó r F ö lzer 793.
W kręgu produkcji D icanusa znajduje się ułam ek, nr kat. 31 (tabl. V, 3), z fragm entem „ Z ” -skrętnej sztabki ozdobnej. Z n an y m i z m ateriałó w sigillaty analogiczny ozdobnik wystąpił na dw óch ułam kach z W enden am See (Bez. N eusiedl am See) w P annonii, zam ieszczony u G a b le ra (1978), ryc. 6: 724. D rugim przykładem jest ułam ek z P ons A eni 1967, tabl. 27: 9, znaleziony w dole fundam entow ym późnorzym skiego b u d y n k u w zniesionego w ostatniej ćwierci III w. (w ykop В i C )25. P oprzez analogię m ożliw e jest, że n a ułam k u z K o n o p n icy rów nież m ogła być p o stać glad iato ra, sugerując się zachow anym śladem niewielkiej rozety. P rzedstaw ione analogie prezentuje tabl. V, 4, 5.
U łam ek z g robu 191, nr kat. 34, i drugi luźny, nr kat. 35 (tabl. V, 6, 7), rów n ież w sk azu ją n a p o w iązan ia z P faffenhofen. Są to frag m en ty reliefowej m iski (misek?) zdobionej pięciopłatkow ą ro z etą typu Juh ász, tabl. X L , 12, um ieszczoną być m oże w sąsiedztwie podw ójnych łuków . A nalogiczną rozetę znajdujem y na ułam kach z Pons Aeni 1967, ryc. 27: 10, 11, p o -chodzących z kręgu D icanusa. G ru p a ta stosow ała szereg wspólnych m otyw ów zdobniczych pochodzących z w arsztatów w T rew irze i w yraźnie o d ró ż n ia
22 Pons Aeni 1967, s. 86-89, 92-93. 23 Tamże, Taf. 20, 21, 22, 27. 24 G abler 1978, s. 135. 25 Pons Aeni 1967, s. 88.
T a b l i c a V K onopnica, woj. sieradzkie, stan. 7. Terra sigillata z Pfaffenhofen, nieokreślonego pochodzenia
i analogie
Nieokreślone, 1 - nr kat. 21; 2 - nr kat. 22; Pfaffenhofen, 3 - nr kat. 31; analogie, 4: analogia do nr kat. 31 (Pons Aeni 1967, ryc. 27: 9); 5a, b - analogia do nr kat. 31 (G abler 1978, ryc. 6: 9); Pfaffenhofen, 6 - n r kat. 34; 7 - nr kat. 35; może Pfaffenhofen, 8 - n r kat. 51;
T a b l i c a VI Konopnica, woj. sieradzkie, stan 7. Terra sigillata przypuszczalnie pochodząca z Rheinzabern 1 - n r kat. 53; 2a, b - n r kat. 15, 55; z kręgu Rheinzabem /W estem dorf: 3 - n r k a t 57- 4 - nr kat 54; z kręgu Westerndorr/PralTenhofen, 5a-c - nr kat. 16, 17, 27; 6 - nr kat. 37
T a b l i c a VII Konopnica, woj. sieradzkie, stan. 7. Terra sigillata nieokreślona
1 - nr kat. 5; 2 - nr kat. 32; 3 - nr kat. 20; 4 - nr kat. 23; 5 - n r kat. 62; 6a, b - nr kat. 40, 36; 7 - n r kat. 29; 8 - n r kat. 41
się od innych zespołów garncarskich z P faffenhofen, k tó re pracow ały przy użyciu m otyw ów H eleniusa z W esterndorf. N ajbliższym przykładem są fragm enty naczyń z W ólki Łasieckiej, w ojew ództw o skierniewickie, ozdobione ta k ą sam ą rozetą, a k tó re rów nież łączyć m o żn a z kręgiem D ica n u sa26.
H .-J. K elln er d a to w a ł okres p ro d u k cji w a rsztatu D ica n u sa n a czas późniejszy niż w yroby z P faffenhofen, zw iązane z naśladow nictw em w estem - dorfskich m otyw ów H eleniusa27. N a Nizinie W ęgierskiej m asow y im p o rt produkcji D ican u sa m o żn a d ato w ać n a około połow ę III w.28
Nietypow ym u nas naczyniem jest form a k u b k a O sw ald-Pryce tabl. 77: 6, k tó reg o fragm enty w ystępują pod num eram i kat. 21, 22 (tabl. V, 1, 2). U łam ki nie m ają polewy i tru d n o jest jednoznacznie określić, czy p o ch o d zą one z egzem plarza typu terra sigillata. M o żna przyjąć dla niego d ato w an ie n a koniec II w. O środek produkcji tego w yrobu nie je st mi znany.
B ardzo ciekaw y je st frag m en t m o źd zierza zbliżony fo rm ą do typu D rag. 43, czyli rodzaj miski z wywiniętym n a zew nątrz kołnierzem, niewysokim brzegiem i wysypanej w śro d k u gruboziarnistym piaskiem um ożliw iającym ucieranie p ro d u k tó w lub przypraw . N asz fragm ent, nr kat. 51 (tabl. V, 8), m ógłby p o ch o d z ić z praco w n i n ad reń sk ich lu b retyjskich. A nalo g iczn e w ydają się być form y z b ad ań w P ons Aeni 1967, ryc. 7: 12, ryc. 10: 1, 4 -9 i P ons A eni 1969-1974, ryc. 11: 1-6, ryc. 12: 4, ryc. 17: 1. Je d n ą z analogii prezentuje tabl. V, 9. M oździerze są form am i niezw ykle rzad k o w ystępującym i w Barbaricum, a na terenie Polski zidentyfikow ano jeden fragm ent w Poczałkow ie, w ojew ództw o bydgoskie29.
Terra sigillata stanow iła przede wszystkim zastaw ę stołow ą, n a k tó rą składały się m. in. m isy, m iseczki, talerze, czarki. Jed n ak że n a tereny Barbaricum docierały tylko niek tó re naczynia, z k tó ry ch najbardziej ro z p o -w szechnione były głębokie półkuliste m iski D rag. 37 ze -względu na ich d u żą funkcjonalność, łatw ość tra n sp o rtu tej form y oraz atrak cy jn o ść zd o b ien ia30. O kreślony pasm ow y sposób zdobienia czaszy i stosow ane typy dekoracji ułatw iają rozpoznanie tej form y pośród niewielkich naw et ułam ków ceram iki.
B. Rutkowski 1960, 186, tabl. 29: За-c; ułamki te przypisane zostały wówczas trewirskiemu garncarstwu, a pokrewieństwo to nie jest przypadkowe, ponieważ grupa Dicanusa z Pfaffenhofen korzystała ze stempli tej pracowni. Naczynia w stylu D icanusa opublikował B. R u t k o w s k i ,
Naczynia >v stylu Dicanusa , „W iadomości Archeologiczne” 1963, t. 29, s. 328-330. Pracownia
w Pfaffenhofen zidentyfikowana została dopiero przez H.-J. К e l ln e r a, Die Sigillata-Töpferei..., a wcześniej wysuwano przypuszczenie o wyrobie tego typu naczyń w okolicach Lorch-Enns (Lauriacum).
C h r i s t l e i n , C z y s z , G a r b s c h , K e l l n e r , S c h r ö t e r , Die Ausgrabungen..., s. 79. 28 G a b l e r , V a d a y , Terra Sigillata..., TI 2, s. 152.
B. Rutkowski 1960, k at 140. Badacz nie zalicza tego fragm entu do terra sigillata. U łam ka tego nie oglądałam.
B. Rutkowski I960, s. 102-107 (na 207 pozycji katalogowych aż 197 z sigillat D rag. 37); G a b l e r , V a d a y , Terra Sigillata..., Tl 2, s. 129 (na 385 terra sigillata reliefowej aż 356 z D rag. 37), K u z m o v á - R o t h, s. 142 (na 450 terra sigillata reliefowej aż 440 z D rag. 37).
F rag m en ty naczyń terra sigillata z K o n o p n icy to m ateria ł z m isek D rag. 37. łn n a zidentyfikow ana fo rm a naczynia, określana ja k o m oździerz, należała do grupy naczyń pom ocniczych, służących do przyg o to w an ia p o tra w przed ich podaniem na stół. U łam ek m oździerza z cm entarzyska w K o n o p n icy jest bez polewy i jest bardzo możliwe, że nie należy do gatunku terra sigillata.
N a cm entarzysku nie w ystąpiło ani jed n o naczynie zachow ane w całości, jed n ak że analiza dekoracji i cech m orfologicznych ułam ków pozw oliła n a częściow ą „rek o n stru k cję” czterech m isek terra sigillata (por. tab . 4).
T a b e l a 4 Zestawienie naczyń terra sigillata dających się częściowo rekonstruow ać
Naczynie Miejsce znalezienia N r katalogowy lub lp.
w tabeli
Comitialis VI luźne + kat. 63
Rheinzabern luźne + kat. 64
luźne + kat. 65 Primitivus IV grób 42 + + kat. 17 Rheinzabern grób 42 + + kat. 18 grób 42 + + + tab. 2, lp. 23 grób 42 + + + tab. 2, lp. 23 grób 42 + + + tab. 2, lp. 23 luźne -f + + kat. 42 luźne + + kat. 43 luźne + + kat. 46
W ałków, stan. 3 (osada) kat. 70
Comitialis grób 7 + kat. 1 W esterndorf grób 8 + kat. 2 grób 8 + + + kat. 3 grób 8 + + + kat. 4 grób 22 + + kat. 7 grób 22 + + kat. 8 grób 22 + kat. 9 grób 36 + + + tab. 2, lp. 17 luźne + + + kat. 38 luźne + kat. 39 luźne + + + kat. 59 Helenius grób 57 + + kat. 26 Pfaffenhofen grób 128 + kat. 28 luźne + + kat. 50 luźne + kat. 56 luźne + + + tab. 3, lp. 26 luźne + + + kat. 66 luźne + + kat. 67
+ ułamki tworzące składniki; + + przynależność bardzo praw dopodobna; + + + przynależ-ność przypuszczalna
S k ła d a n a d o g ro b ó w sigillata b y ła celow o ro z b ija n a , p o d o b n ie ja k ceram ika m iejscow a, zgodnie z panującym i wówczas zw yczajam i p o g rz eb o -wymi, o ra z dzielona pom iędzy zm arłych. W grobie 42 znajduje się m . in. pięć ułam ków z naczynia P rim itivusa IV z R heinzabern. Jeden z ułam ków tego naczynia, lub takiego sam ego naczynia, znalazł się w zupełnie innym kontekście, m ianow icie w w arstw ach osady późnorzym skiej w niedalekim W alkow ie, stan. 3, gm. K o n o p n ica . F rag m en ty zaś naczynia C om itialisa z W e stern d o rf w ystąpiły w grobach 7, 8, 22 (tw orzą składankę), a m oże też w grobie 36. G ro b y te znajd u ją się w bliskim sąsiedztw ie i tw o rz ą niewielkie zgrupow anie pochów ków z sigillatą. W g robach 8 i 22 znalazły się po trzy fragm enty z tego naczynia. N a to m iast ułam ki naczynia H eleniusa z P faffenhofen w ystąpiły m . in. w grobach 57 i 128, k tó re zn a jd u ją się w odległości ok o ło 20 m od siebie (p atrz rys. 1 i tab. 4).
B ardzo ciekaw e są analogiczne obserw acje w spółw ystępow ania w kilku g robach ułam ków tego sam ego naczynia lub kilku naczyń pro d u k cji m iej-scowej. N a cm entarzysku w K o n o p n icy jest to zespół grobów 173 (B 1-B 2), 179 (wczesny okres rzym ski), 182 (podw ójny A3 i B2/C1), w którym wystąpiły ułam ki tego sam ego zdobionego naczynia w azow atego o gładzonych i czernionych ściankach31, o raz zespół grobów 123 (C2), 124 (C2) i 125 (D ) zaw ierających ułam ki m oże tych sam ych naczyń32. M niej pew ny jest zespół grobów 178 (B1/B2?) i 190 (podw ójny A3/B1 i B 2/C 1) z fragm entam i czernionego naczynia z ornam entem stem pelkow ym 33.
A nalizując stan zachow ania ułam ków terra sigillata oraz jej w ystępow anie w g ro b ach , stw ierdzam y, że p o d d a w a n o ją w K o n o p n ic y tym sam ym zabiegom tłuczenia, palenia n a stosie, dzielenia pom iędzy zm arłych, ja k p o zo stałą ceram ikę.
N ależy poświęcić rów nież kilka uw ag grobom zaw ierającym sigillatę, n a tle pozostałych. G ro b y z cm entarzyska w K o n o p n icy m a ją zróżnicow ane pod względem liczby i rodzaju zabytków w yposażenie, k tó re m ogło określać pozycję społeczną zm arłego. A nalizie statystycznej p o d d a n o p odstaw ow e przedm ioty w yposażenia: m etale, z w yróżnieniem resztek i śladów złota, p o zo stało ści w yrobów szklanych o ra z ceram ikę. W y ro b y m etalo w e są ogólnie przyjętym kry teriu m bogactw a zm arłych i stosunkow o łatw o je policzyć. Pow szechnie zaś w ystępująca ceram ika stanow i b ard zo tru d n e kry teriu m oceny zasobności zm arłego i jego rodziny, poniew aż pochów ki w K o n o p n icy praw ie nie zaw ierają całych naczyń (poza popielnicam i), a głównie liczne fragm enty z różnych naczyń rzucanych n a stos. Z apew ne
31 A b r a m e k , Cmentarzysko ciałopalne..., cz. 2, s. 89-91, tabl. X, 6. 32 Tamże, s. 80-81.
ty lk o część z nich była zbierana i sk ład an a z procham i zm arłego w grobie. Ja k o k ryterium „b o g a ctw a” w yposażenia w ceram ikę przyjęłam więc nic liczbę ułam ków , ale liczbę ew entualnych naczyń, k tóre m ogły być podarow ane zm arłem u przed złożeniem go do grobu. Bywa, że przy ośm iu fragm entach stanow iących „w yposażenie” zm arłego w yróżniam y dw a naczynia, a przy 40 ułam kach tylko jed n o naczynie. Liczba ułam ków w grobach w aha się od kilku do ponad 200. Zastrzec należy, że jest to niew ątpliw ie dyskusyjne kryterium oceny pozycji zm arłego. A nalizę w yposażenia grobów z K onopnicy przedstaw iają tab . 5-7.
T a b e l a 5
Występowanie przedm iotów metalowych w grobach (numery wyróżnione oznaczają groby z Terra sigillata)
Liczba przedm iotów
1 2 3 4-10
groby 2, 9, 22, 30, 40, groby 27, groby 34, groby 8, 10, 44, 52a, 62, 64, 67, 75/2, 32, 46, 65, 52, 66, 70, 25, 101,141, 78, 79, 87, 90, 91, 93, 73, 74, 102, 75/1, 125, 154, 187, 95, 111, 113, 116, 138, 104, 112, 126, 181 205 161, 162, 163, 166, 174, 132, 176, 177, 185, 188, 193, 194, 201 197, 203, 204, 206 Razem grobów 36 12 8 8
w tym z terra sigillata 3 1 0 1
udział procentowy 8,3 8,3 0 12,5
Razem grobów 64; w tym grobów z terra sigillata 5, udział procentowy 7,8
T a b e l a 6 W ystępowanie złota i szklą w grobach (numery wyróżnione oznaczają groby
z terra sigillata)
Ślady złota G rudki szkła
groby 163, 176 groby 106, 163, 176, 186, 188, 191, 197, 198
Razem grobów: 2 8
w tym z terra sigillata 1 2
W ystępowanie naczyń ceramicznych (bez uwzględnienia terra sigillata; num ery wyróżnione oznaczają groby z terra sigillata U łam ki pochodzące z co najmniej
1 naczynia 2 naczyń 3 naczyń 4 -6 naczyń 7-10 naczyń
groby 2, 5, 9, 10, 11, groby 3, 4, 7, 13, 15, groby 1, 31, 37, 43, groby 4, 8, 12, 14, groby 91, 93, 101, 20, 24, 29, 38, 50, 18, 21, 23, 27, 28, 30, 48, 51, 56, 61, 64, 16, 17, 19, 22, 25, 123, 125, 204, 52a, 53, 54, 55, 59, 32, 33, 35, 36, 40, 65, 67, 72, 73, 75/2, 26, 34, 39, 41, 42, 295 69, 75/1, 86, 107, 44, 45, 46, 47, 49, 76, 77, 80, 82, 84, 52, 62, 66, 70, 78, 110, 121, 127, 134, 57, 58, 60, 63, 68, 90, 94, 97, 98, 104, 83, 87, 99, 102, 111, 139, 142, 143, 144, 71, 74, 79, 81, 85, 106, 108, 109, 113, 112, 115, 116, 117, 146, 147, 152, 153, 88, 89, 92, 95, 96, 119, 124, 131, 133, 118, 120, 126, 130, 157, 162, 164, 168, 100, 103, 105, 114, 136, 138, 166, 171, 132, 135, 137, 141, 169, 170, 177, 181, 128, 129, 140, 145, 172, 173, 174, 176, 151, 154, 156, 158, 186, 188, 189, 194, 148, 149, 150, 155, 180, 193, 203, 207 159, 160, 161, 182, 197, 199, 200 163, 165, 167, 175, 185, 190/1, 206, 208, 178, 179, 183, 184, 209, 210 187, 190, 191, 192, 195, 196, 198, 201, 202 Razem grobów: 46 65 44 50 7
w tym z terra sigillata 2 9 5 8 0
udział procentowy 4,3 13,8 11,4 16 0
Razem grobów: 205; w tym grobów z terra sigillata 24, udział procentowy 19,6%
VO -o T er ra sig ill a ta z K o n o p n ic y
A naliza dotyczy 212 zespołów w yposażenia (w yłączono pochów ek kultury łużyckiej); dw a groby zaw ierały podw ójne zespoły zabytków różne c h ro n o -logicznie. Z tej liczby zespołów tylko 64 g roby zaw ierały p rz ed m io ty m etalow e w liczbie od jednego do 10 sztuk, ujęte w tab. 5 w czterech kategoriach ilościowych. W poszczególnych zap ro p o n o w an y ch kateg o riach udział grobów z sigillatą wynosił kolejno: 8,3, 8,3, 0, 12,5% . S pośród analizow anych tu 64 grobów tylko pięć z nich zaw ierało tę ceram ikę, co stanowi 7,8 /o tej grupy pochówków. la b e la 6 prezentuje pochów ki zawierające w w yposażeniu ślady złota o raz pozostałości szkła bliżej nieokreślonego. I rzy z nich m iały w inw entarzu rów nież sigillatę. N a to m iast ceram ik a inna niż sigillata w ystąpiła w 205 analizow anych zespołach. O p ra co w a n o ją w pięciu kategoriach ilościowych — od jednego d o dziesięciu naczyń (ułam ki z naczyń terra sigillata, p atrz tab. 1), a udział grobów z sigillatą w p o -szczególnych kategoriach wynosi kolejno: 4,3, 13,8, 11,4, 16, 0% . D w adzieścia cztery groby zaw ierały zarów no ceram ikę m iejscow ą, ja k i sigillatę, co stanow i 19,6% ogólnej liczby zespołów (p atrz tab. 7). .
Z analizy w yposażenia pochów ków wynika jasn o , że groby zaw ierające ułam ki naczyń terra sigillata nie w yróżniają się w sposób szczególny n a tle pozostałych grobów . C eram ika im portow ana występuje najczęściej w grobach zaw ierających tylko ceram ikę m iejscow ą z co najm niej je d n e g o -trz e c h naczyń (groby: 7, 36, 50, 51, 61, 69, 128, 133, 136, 148, 149, 190/2, 191); ceram ik ę z co najm niej czterech i więcej naczyń p ro d u k cji m iejscow ej (groby: 12, 19, 42, 151, 182); ale także w grobach z ceram ik ą m iejscow ą z co najm niej dw ó ch -trzech naczyń i je d n y m -d w o m a m etalam i (grób 40); z ceram ik ą m iejscow ą z co najm niej czterech-sześciu naczyń i jednym , dw om a, czterem a m etalam i (groby: 8, 22, 62) i wreszcie w grobie 176 zawierającym dw a przedm ioty metalowe, pozostałości złota, grudki stopionego szkła i ceram ikę m iejscow ą z co najm niej trzech naczyń.
Należy rów nież dodać, że poza jam am i grobów w ystąpił liczny m ateriał luźny, a m ianow icie 34 przedm ioty m etalow e, 158 fragm entów ceram iki miejscowej oraz 52 ułam ki sigillaty, pochodzący ze zniszczonych grobów . Z atem przep ro w ad zo n a analiza o p a rta wyłącznie n a m ateriale zachow anym w jam ac h odkrytych grobów nie oddaje pełnego rzeczywistego o b razu.
A n a liza p rz estrze n n a pochów ków z terra sigillata na cm en tarzy sk u u kazuje istnienie kilku zgrupow ań po 2, 3, 4 a naw et 7 grobów , ja k też istnienie kilku grobów pojedynczych (rys. 1).
D ato w an ie grobów , w których w ystąpiła terra sigillata o p a rto n a analizie chronologicznej elem entów w yposażenia; w większości w ypadków jest to m iejscow y m ateria ł ceram iczny oraz nieliczne przedm ioty m etalow e. Część tego m ateriału , zw łaszcza ceram ika lokalna, nie m a dostatecznie w yraźnych cech chronologicznych i m o żn a ją rozpatryw ać zaledwie w kateg o riach panujących stylów. R ezultaty tego d ato w a n ia zestaw iono z czasem p rodukcji
Rys. 1. Konopnica, woj. sieradzkie, slan. 7. Plan cmentarzyska
1 - groby jam owe, 2 - groby popielnicowe, 3 - groby symboliczne (?), 4 - las iglasty. N um ery podkreślone oznaczają groby z terra sigillata (wg B. A bram ka, z uzupełnieniami autorki)
sigillaty znalezionej w grobach. Sigillata w ystępuje w grob ach d ato w a n y ch od faz A 3-B 1 aż po wczesne fazy okresu późnorzym skiego. Terra sigillata z K o n o p n icy , d ato w a n a n a o sta tn ią ćwierć, lub raczej n a o statn ie dwie dziesiątki II w. i n a pierw szą połow ę III w., znajduje się czasem w w yraźnej niezgodności chronologicznej w stosunku do starszego m ateriału miejscowego. W grob ach 19, 42, 62 różnica ta jest bardzo znaczna. Jeżeli zabytkiem starszym jest przedm iot uznaw any za cenniejszy od pozostałych, to m am y do czynienia z jego przechowywaniem przez pokolenia, jednakże w K onopnicy ceram ika im p o rto w an a byw a zabytkiem m łodszym w sto su n k u d o starszego m ateria łu m iejscow ego (tab. 2).
Czym m o żn a wytłum aczyć zaistniałe ta k znaczne niezgodności c h ro n o -logiczne? Należy liczyć się z pow ażnym zniszczeniem cm entarzyska w czasie w ojny, ja k i przez intensyw ne prace polow e. W iele grobów jam o w y ch na cm entarzysku zalegało na głębokościach zaledwie 20 25 cm, inne n a głębo-kościach 30-38 cm, a tylko 10 grobów na poziom ie 4 0 -5 0 cm 34. Poziom zalegania wypełnisk jam grobow ych nie pozostaw ał bez w pływ u n a stan ich zachow ania i m ożliwe jest pow ażne uszkodzenie niektórych z nich. A u to r b a d a ń cm entarzyska w K o nopnicy zastrzega się, że nie m a pew ności, czy w szystka sigillata w chodziła w skład w yposażenia grobów , czy też d o sta ła się tam p rz y p ad k o w o 35. M ając zatem do dyspozycji niepew ny m ateriał dow odow y, nie m ożem y też wysnuw ać zbyt pochopnych w niosków n a tem at specyfiki fu nkcjonow ania ceram iki terra sigillata w społecznościach Bar-baricum.
N a podstaw ie tego im p o rtu rozw ażane były o statn io zagadnienia c h ro -nologii okresu wpływów rzym skich. A. Bursche przedstaw ił propozycję przesunięcia końca fazy B2/C1 po ro k u 200 n.e., dłuższego w spółwys- tęp o w an ia stylu B2/C1 z fazą C la . R ozw ażania o p a rł na analizie znalezisk terra sigillata z zam kniętych w ram ach jednej fazy zespołach grobow ych z terenu P olski36. Propozycję zm ian chronologii absolutnej n a tym odcinku dziejów sugerow ał ju ż wcześniej K . G odłow ski37. W K o n o p n icy nie d y s-ponujem y, niestety, odpow iednim i d o takich rozw ażań zam kniętym i ze-społam i grobow ym i.
C m entarzysko datow ane jest od okresu przedrzym skiego A 2 -A 3 do okresu w ędrów ek ludów D . Z ebrany m ateriał terra sigillata d ato w a n y jest n a czas od połow y fazy B2/C1 d o ko ń ca fazy C l, odpo w iad ałb y więc późnorzym skiej fazie cm entarzyska. T a im p o rto w an a ceram ik a pochodzi z trzech znaczących dla Barbaricum ośrodków produkcji: z nadreńskiego R hein zab ern oraz z W e stern d o rf i Pfaffenhofen nad Innem , a jej napływ zw iązany jest z nowym i im pulsam i zaistniałym i po w ojnach m a rk o m a ń - skich.
34 A b r a m e k , Cmentarzysko ciałopalne..., cz. 3, s. 82-86. 35 Tamże, s. 95, przyp. 50.
36 A. B u r s c h e , Terra sigillata fro m closed finds north o f the Carpathians, Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latenezeit bis zum Frühm ittelalter, K rakow 1992, s. 141-148.
37 K . G o d ł o w s k i , Problemy chronologii okresu rzymskiego, „Scripta A rchaeologiea” 1988, s. 38-41.
K A T A L O G
TE RR A S IG IL L A T A Z G RO BÓW
1. G rób nr 7, nr kat. M ZW -A /1831. F rag m en t naczynia w kolorze stalow oszarym po przepaleniu; tabl. III, За.
O pis dekoracji przy n r 9 katalogu.
2. G rób nr 8, nr kat. M ZW -A /1841. F rag m en t naczynia k o lo ru stałow o- szarego p o przepaleniu, bardzo tw ardy, zw iększone rozm iary dekoracji; tabl. III, 2.
O pis dekoracji przy n r 9 katalogu.
3. G rób nr 8, nr kat. M ZW -A/1841. F ragm ent brzegu naczynia, nieprzepa- lony, zachow any czerw onopom arańczow y ko lo r, polew a starta; tabl. III, 4c.
O pis dekoracji przy nr 8 katalogu.
4. G rób nr 8, n r kat. M Z W -A /1841. F rag m en t stopki naczynia, w tórnie przepalony i silnie zdeform ow any, kolor czerw onaw y, polew a nie zachow ana; tabl. III, 5.
F o rm a D rag. 37.
W arsztat: W esterndorf, C om itialis. Czas: C om m odus - Septimius Severus. 5. G rób nr 12, n r kat. M ZW -A /1860. F rag m en t wylewu, k o lo r stalow o- szary p o w tórnym przepaleniu, zdeform ow any, polew a nie zachow ana; tabl V II, 1.
F o rm a D rag. 37. W arsztat: nieokreślony.
6. G rób nr 19, n r kat. M ZW -A /1880. F rag m en t d n a naczynia z o d e r-w anym pierścieniem stopki, k o lo r czerr-w onopom arańczor-w y, ślady p o le r-w y tabl. II, 3.
F o rm a D rag. 37.
W arsztat: R heinzabern, Prim itivus IV (?). Czas: panow anie Sewerów. 7. G rób nr 22, n r kat. M ZW -A /1889. Brzeg naczynia, szaropopielaty k o lo r po przepaleniu, polew a nie zachow ana; tabl. III, 4b.
Opis dekoracji przy n r 8 katalogu.
8. G rób nr 22, nr kat. M ZW -A /1889. F rag m en t brzegu naczynia, lekko n adpalony, zachow ał czerw onopom arańczow y k o lo r gliny, polew a nie za-chow ana; tabl. III, 4a.
T rzy fragm enty, n r kat. 3, 7, 8, tw orzą składankę, stopień przepalenia w tórnego jest różny, dw a z nich znajdow ały się poza zasięgiem bezpośredniego działan ia ognia.
F o rm a D rag. 37, brzeg naczynia z lekko spłaszczonym wylewem, z a -chow ane fragm enty ovolo na linii, najpew niej K iss 4.1 n a linii (m oże K ellner (1981 E2).
W arsztat: W esterndorf, C om itialis. Czas: C o m m o d u s—S eptim ius Severus. 9. Grób nr 22, nr kat. M ZW -A /1889. F rag m en t brzuśca, k o lo r stalow o- szary p o przepaleniu, tw ardy, pierw otnie k o lo r cz erw o n o p o m arań czo w y - tabl. III, 3b.
F rag m en ty ceram iki, nr kat. 1, 2, 9, składają się razem i tw o rzą w spólną scenę dekoracyjną.
F o rm a D rag. 37, ovolo K iss 4.1 n a linii (m oże ovolo K elln er (1981) E 2), p o g ro m ca z oszczepem w dłoniach zbliżony do K ellner (1981) 13b; rysunek postaci identyczny ze stem plem W ulk an a R i-F i M 80a, skacząca lwica n a praw o K ellner (1981) 27, dw a m ałe psy na lewo K ellner (1981) 39 lub R i-Fi T 139 (tru d n o określić wielkość figury ze w zględu n a jej lrag m entaryczność i deform acje po w tórnym przepaleniu).
W arsztat: W esterndorf, C om itialis. Czas: C o m m o d u s-S ep tim iu s Severus. Przykłady: K ellner (1981), T exttaf. 15: 1-3 (Iassus) oraz zbliżone T exttaf. 1: 10; 2: 10 (C om itialis-E rotus). T exttaf. 12: 17; 14: 1 (E rotus).
10. Grób nr 22, n r k a t. M Z W -A /1889. F ra g m e n t p a rtii brzegow ej naczynia, k o lo r czerw onaw y, w idoczne resztki ciemnej polewy; tabl. IV, 1.
F o rm a D rag. 37, ovolo Pons A eni D 3b.
W arsztat: P faffenhofen, k rąg H eleniusa. Czas: pierw sza po ło w a III w. 11. Grób nr 22, nr kat. M ZW -A /1889. F rag m en t brzuśca naczynia, lekko przepalony, k o lo r beżow oczerw onaw y, zachow ane resztki ciemnej polewy; tabl. IV, 2.
F o rm a D rag. 37, perełkow e koło z 20 elem entów i o średnicy 2,5 cm, zbliżone do P f U , ośm iolistna rozeta K arnitsch, L auriacum , T af. 101: 3.
W arsztat: Pfaffenhofen, k rą g H eleniusa lub D ican u sa (?). Czas: pierw sza połow a III w. lub d ru g a tercja III w.
P rzykłady: Pons A eni, A bb. 20: 2, 3; 21: 8 (krąg H eleniusa) i A bb. 22: 2, 6, 7; 24: 14; 27: 4, 6 (krąg D icanusa); K ellner, P ocking, A bb. 10: 1, 3 (krąg H eleniusa); K u z m o v á -R o th , tabl. 7: 17 (określone ja k o R i-F i O 61 R espectusa, ale jest to raczej rozeta K a rn itsc h , L auriacum , T af. 101: 3).
12. Grób nr 22, nr kat. M ZW -A /1889. M ocno p rzepalony fragm ent w kolorze popielatym , polew a nie zachow ana; tabl. IV, 3.
f o r m a D rag. 37, perełkow e koło z 20 elem entów i o średnicy 2,5 cm, zbliżone do P f U , ośm iolistna ro zeta (?) K arn itsch , L auriacum , T af. 101: 3.
W arsztat: Pfaffenhofen, krąg H eleniusa lub D icanusa (?). Czas: pierw sza połow a III w. lub d ru g a tercja III w.
P rzykłady przy n r 11 katalogu.
13. 14. Grób nr 22, n r k at. M Z W -A /1889. D w a m ałe, p rz ep alo n e fragm enty, kolo r popielaty, polew a nie zachow ana; tabl. IV, 4, 5.
F o rm a D rag. 37 (?), perełkow e k o ła (?) o średnicy 2,5 cm, zbliżone do P f 11.
15. Grób nr 22, n r kat. M ZW -A /1889. Opis u łam k a przy n r 55 k a ta lo g u - tabl. VI, 2a.
16, 17. Grób nr 40, n r kat. M ZW -A /2291. D w a ułam ki pierścienia stopki i d n a; tabl. VI, 5a, b.
O pis przy n r 27 katalogu.
18. G rób nr 42, n r k at. M Z W -A /2287. F ra g m e n t naczy n ia z czer- w onaw opom arańczow ej gliny, b ru n a tn o c z a rn a polew a; tabl. II, 4.
F o rm a D rag . 37, trofeum R i-Fi O 160a lub R i-F i O 160b (w idoczne są tylko k o kardy), fragm ent zębatego podw ójnego liścia z serii R i-F i P 148 lub liścia w wersji R i-Fi P 146.
W arsztat: R heinzabern, Prim itivus IV. Czas: panow anie Sewerów. A nalogie przy nr 46 katalogu.
19. Grób nr 42, nr k at. M Z W -A /2287. F ra g m e n t naczy n ia z czer- w onaw opom arańczow ej gliny, ślady b runatnej polewy; tabl. II, 5.
D rag. 37, ovolo nieczytelne, m oże R i-Fi E 11 lub R i-Fi E 41, trofeum R i-F i O 160a lub R i-Fi O 160b.
W arsztat: R heinzabern, Prim itivus IV. Czas: p an ow anie Sewerów. A nalogie przy nr 46 katalogu.
20. Grób nr 42, n r kat. M Z W -A /2287. F rag m en t pierścienia sto p k i, k o lo r żółtaw obeżow y, pozostałości ciemnej polewy; tabl. V II, 3.
F o rm a naczynia nieokreślona, w ąska sto p k a o w ysokości 1,7 cm. W arsztat: nieokreślony.
21. 22. Grób nr 50, n r kat. M ZW -A /2306. D w a fragm enty o barw ie czerw onaw opom arańczow ej, bez pozostałości polewy; tabl. V, 1, 2.
F o rm a O sw ald-Pryce, tabl. 77/6.
W arsztat: nieokreślony. Czas: m oże koniec II w.
23. G rób nr 50, nr inw. M ZW -A /2306. F rag m en t brzegu naczynia, sz a ro ż ó łta w y k o lo r gliny, ślady polew y, tw a rd y p o p rz e p a le n iu ; ta b l. VII, 4.
F o rm a D ra g . 37, brzeg naczynia z m o cn o spłaszczonym wylew em , p o d kreślony linią.
W arsztat: nieokreślony.
24. G rób nr 50, nr kat. M ZW -A /2306. B ardzo m ały fragm ent w k olorze pom arańczow oczerw onym ; tabl. IV, 6.
F o rm a D rag. 37 (?), fragm ent ovolo P ons Aeni D 3b.
W arsztat: Pfaffenhofen, k rąg H eleniusa. Czas: pierw sza połow a III w. 25. Grób nr 51, n r k a t. M Z W -A /2308. F ra g m e n t p a rtii brzegow ej naczynia, k o lo r pierw otnie czerw onaw y, a po przepaleniu w tórnym stalow y, resztki ciemnej polew y; tabl. IV, 9.
F o rm a D rag. 37, ovolo P ons A eni D 3b.
26. Grób nr 57, n r inw. M Z W -A /2322. F ra g m e n t p a rtii brzegow ej naczynia, przepalony, o barw ie popielatej, pierw otnie k o lo r czerw onaw y, polew a niew idoczna; tabl. IV, 11.
F o rm a D rag. 37, ovolo P ons Aeni D 3b, fragm ent perełkow ego koła zbliżonego d o P f 11 lub m oże łuku.
W arsztat: Pfaffenhofen, krąg H eleniusa. Czas: pierw sza połow a III w. 27. Grób nr 62, nr kat. M ZW -A /2330. F rag m en t stopki naczynia, tabl. VI, 5c, tw orzy z ułam kam i, nr k at. 16-17, składankę. Ż ółtaw obeżow y kolor gliny, pozostałości ciemnej polewy.
F o rm a D rag. 37 (?), sto p k a facetow ana, wysokość d o 2,0 cm.
W arsztat: W esterndorf/P faffenhofen (?). Czas: pierw sza połow a III w. 28. Grób nr 128, n r inw. M Z W -A /2939. F rag m en t brzuśca naczynia, k o lo r czerw onaw y, polew a zupełnie starta; tabl. IV, 15b.
Opis dekoracji przy n r 56 katalogu.
29. Grób nr 133, nr kat. M ZW -A /2949. F rag m en t brzegu naczynia, przepalony, beżow oszary k o lo r gliny, polew a sta rta ; tabl. V II, 7.
F o rm a D rag. 37, brzeg naczynia z m ocno spłaszczonym wylewem, ovolo nieczytelne.
W arsztat: nieokreślony.
30. Grób nr 149, n r kat. M ZW -A /3291. F rag m en t o barw ie czerw ona- w oszarej, lekko n ad p alo n y , polew a nie zachow ana; tabl. IV, 8.
F o rm a D rag. 37 (?), ovolo zniszczone, przypuszczalnie Pons Aeni D 3b. W arsztat: P faffenhofen, k rąg H eleniusa (?). Czas: pierw sza połow a III w. 31. Grób nr 151, n r kat. M ZW -A /3294. F rag m en t naczynia o czer-w onaczer-w ym kolorze, czer-w tórnie przepalony, resztki poleczer-w y; tabl. V, 3.
F o rm a D rag. 37, sztabka n a 0,7 cm skośnie żeberkow ana w skręcie „ Z ” , ja k P ons Aeni 1967 A bb. 27, 9, nieczytelna z a ta rta ro zeta 0,8 cm.
W arsztat: P faffenhofen, D icanus. Czas: d ru g a tercja III w.
A nalogie: Pons Aeni 1967, A bb. 27, 9 (tabl. V, 4); G a b le r 1978, A bb. 6, 9 (tabl. V, 5).
32. Grób nr 190, nr kat. M ZW -A /3522. F rag m en t brzegu naczynia, czerw onopom arańczow y k o lo r gliny, polew a nie zachow ana; tabl. V II, 2.
F o rm a D rag. 37 (?). W arsztat: nieokreślony.
33. Grób nr 191, n r kat. M Z W -A /35/27. M ateriał zaginął, określenie n a podstaw ie dokum entacji rysunkow ej; tabl. I, 1.
F o rm a D rag. 37, ovolo R i-F i E 57 (lub m oże E 62), au to rz y zw raca-ją uw agę, że o b a typy są m oże identyczne, dalej fragm ent podw ójnych kół (?).
W arsztat: R heinzabern. Czas: ostatnia ćwierć II w. — pierwsza terq'a III w. 34. Grób nr 191, n r kat. M ZW -A/3527. Określenie na podstaw ie d okum en-tacji rysunkow ej; tabl. V, 6.
