Magdalena Kowalska
Sztuka Edycji 1–2/2014
Magdalena Kowalska
Toruńskie
rara
i
cimelia
Zorganizowana 26–27 czerwca 2014 roku I Ogólnopolska Konferencja Oprawoznawcza „Tegumentologia polska dzisiaj” skłania do refleksji nad rozmiarem i wartością toruńskiej ko-lekcji cymeliów. W dziejach miasta nie brakowało okazji do zaprezentowania bogactwa lokalnych zbiorów społeczności akademickiej oraz szerokiemu gronu entuzjastów starodaw-nych ksiąg, ich opraw i iluminacji, a także faksymiliów. Podczas dopiero co zakończonego wydarzenia naukowego, zrealizowa-nego przez Instytut Informacji Naukowej i Bibliologii Uni-wersytetu Mikołaja Kopernika oraz Bibliotekę Uniwersytecką UMK, pokazy i warsztaty dotyczyły przede wszystkim sztuki introligatorskiej, zaś głosy referentów odnosiły się zarówno do ujęcia teoretycznego, jak i praktycznych aspektów konserwacji tych cennych zabytków. Sześć lat temu natomiast w Ratuszu Staromiejskim odbyła się wystawa „Cimelia Thoruniensia” zorganizowana z okazji osiemdziesięciu pięciu lat działalności Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu. Na dogłębne spojrzenie na zbiory świadczące o dziedzictwie Prus Książęcych w Toru-niu pozwoliła ekspozycja „Srebrna Biblioteka i inne cymelia królewieckie ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toru-niu”1 goszcząca w Muzeum Uniwersyteckim w Toruniu w 2005 roku. Z kolei w 1995 roku prezentacja cymeliów była częścią obchodów pięćdziesięciolecia uczelni, następna natomiast, w tym samym roku, odbyła się z okazji trzystupięćdziesięciole-cia Colloquium Charitativum. Na wystawie w Domu Eskenów w 1994 roku poświęcono szczególną uwagę cymeliom kartogra-ficznym2.
W kolekcjach cymeliów toruńskich instytucji naukowych, bibliotecznych i uniwersyteckich ważną część zajmują oczywi-ście prace naukowe. Nie mogło tu zabraknąć dzieł powiązanych z patronem toruńskiej alma mater. Należy przede wszystkim
wymienić egzemplarze pierwszego wydania De revolutionibus orbium coelestium z Norymbergii (1543), którymi dysponuje
zarówno Książnica Kopernikańska, jak i Biblioteka Uniwer-sytecka. Ponadto w toruńskich zbiorach jest przechowywane
dzieło zdające sprawę z tej rewolucji w wiedzy istoty ludzkiej o kosmosie – pierwsze wydanie Dialogu Galileusza o dwu naj-ważniejszych układach świata: Ptolemeuszowym i Kopernikowym
z 1632 roku.
Szczególnie cennym zabytkiem w toruńskich zbiorach kar-tograficznych jest jedyny zachowany w Polsce egzemplarz atlasu Gerarda Mercatora z 1595 roku (Duisburg): Atlas, Sive Cosmo-graphicae Meditationes De Fabrica Mundi et Fabricati Figura3. Edycja ta nie zawiera niestety niektórych map wydawanych stopniowo przez Mercatora w latach 1585–1595 – liczy ich jedynie pięćdziesiąt pięć z pierwotnej liczby stu siedmiu i przez to odróżnia się od kopii znajdujących się w Bibliotece Kongresu Stanów Zjednoczonych w Waszyngtonie4.
Z kolei w wymiar poetycki toruńskich cymeliów wprowa-dza czytelników Apokalipsa Heinricha von Heslera. Rękopis
utworu (lub – według niektórych badaczy – tłumaczenie bi-blijnej księgi o tym tytule), zamówionego przez Luthera von Braunschweig, wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego, jest spo-rządzony w języku niemieckim5. Warto przedstawić ten zaby-tek, wspominając o ilustracjach unaoczniających czytelnikowi wyobrażenia o celach i wymiarach działania zakonu – w pełnej przepychu kolorystyce zastygły na dziełach iluminatorstwa po-stacie rycerzy, ich zamki, narzędzia walki. Symbole chrześcijań-skiej kultury sąsiadują na tych miniaturach z przedstawicielami świata pogańskiego, a postacie świętych spoglądają na karyka-turalne stworzenia wzbudzające strach czytelników. Wybrane miniatury dzieła można podziwiać na stronie internetowej Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w zakładce Cymelia6. Wraz z Kroniką Piotra z Dusburga cymelium to uświetniło
ekspozy-cję w Norymberdze, poświęconą osiemsetnej rocznicy założenia Zakonu Krzyżackiego. Wyjątkowo cennymi zabytkami sztuki zdobnictwa i oprawy ksiąg szczycą się przechowywane również w Bibliotece Uniwersyteckiej statuty zakonu krzyżackiego, w tym jedyny zachowany w języku starofrancuskim.
Jeszcze jednym ważnym inkunabułem ze zbiorów Biblio-teki Uniwersyteckiej o atrakcyjnej szacie graficznej jest nie-mieckie wydanie Okrętu szaleńców Sebastiana Branta z Bazylei
z 1498 roku z drzeworytami przypisywanymi Albrechtowi Dürerowi.
Biorąc pod uwagę pochodzenie toruńskich zbiorów cyme-liów, trzeba powiedzieć, że w bibliotece Uniwersytetu znajduje się aż dwanaście (z dwudziestu) srebrnych opraw z biblioteki księcia Albrechta Hohenzollerna. Warto wspomnieć, że po-czątkowo zbiór toruński liczył czternaście opraw – dwie z nich w odmiennych okolicznościach znalazły się w Warszawie i w Krakowie7. Należy zaznaczyć, że cymelia z biblioteki zamko-wej Albrechta Pruskiego to tylko część zbiorów królewieckich,
Toruńskie rara i cimelia
127
które trafiły do Torunia w czasie formowania się miejscowej uczelni. Powstanie Srebrnej Biblioteki należy wiązać z drugą żoną księcia Albrechta, Anną Marią, natomiast z jego pierwszą żoną – inne wyjątkowe cymelium, to jest oryginał modlitewni-ka księżnej Doroty wykonany w pierwszej połowie XVI wieku. Piękne motywy florystyczne i zoomorficzne zdobią marginesy tego dzieła. Warto nadmienić, że nie tylko modlitewnik, ale i jego niezwykła oprawa jest wartościowym eksponatem – opra-wa sakwoopra-wa to jedyny egzemplarz zachoopra-wany w Polsce i jeden z kilkunastu w europejskich zbiorach. Oprawę wykonano w Królewcu, natomiast ciemnozielony aksamit, który można obecnie zobaczyć, został użyty w czasie konserwacji przeprowa-dzonej w 1988 roku. Wśród innych cennych dzieł ze zbiorów władców trzeba wymienić te pochodzące z bibliotek królew-skich, m.in. Zygmunta Augusta. Ów księgozbiór był przed-miotem zainteresowania już Stanisława Lisowskiego, kustosza Oddziału Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej8.
Z punktu widzenia badań nad dziejami polskiej państwo-wości i struktury wyznaniowej warto wspomnieć o egzempla-rzu Kroniki polskiej Macieja Miechowity (Kraków 1519) –
najstarszym zachowanym w kraju wydaniu tego dzieła (obok edycji ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej i Czartoryskich w Krakowie)9 – czy Postylli Mikołaja Reja w języku litewskim. Jednym z najbardziej wartościowych cymeliów Książnicy Ko-pernikańskiej jest Postylla toruńska, powstała w drukarni
zwią-zanej z Gimnazjum Akademickim. Dzieło to przypomina także o tym, że toruńskie zbiory ciągle wzbogacają się w nowe skarby, a okazją do tego są kolejne rocznice działalności miejscowych bibliotek.
...
1 Srebrna Biblioteka i inne cymelia królewieckie ze zbiorów Biblioteki Uniwersytec-kiej w Toruniu [informator], http://www.muzeum.umk.pl/pdf/muz_srebrnabib.pdf (dostęp:
06.07.2014). O cymeliach UMK zob. także: Cymelia ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej
w Toruniu: rękopisy, stare druki: wystawa zorganizowana z okazji Jubileuszu 50-lecia UMK w dniach 19–24.02.1995 [katalog], Toruń 1995; Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersytec- kiej w Toruniu, oprac. M. Strutyńska, Toruń 1995.
2 A. Mierzejewska, K. Wyszomirska, Cymelia kartograficzne w zbiorach toruńskich
(XVI–XX w.): katalog wystawy: Dom Eskenów, ul. Łazienna 16, 20 X–27 XI 1994, Toruń 1994.
3 G. Mercator, Atlas sive cosmographicae meditationes de fabrica mundi et fabricati
fi-gura, Duisburg 1595, http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=73830&from=pubindex&dirid
s=86&lp=6 (dostęp: 06.07.2014).
4 R. W. Carrow Jr., Atlas, Sive Cosmographicae Meditationes De Fabrica Mundi et
Fa-bricati Figura, http://mail.nysoclib.org/Mercator_Atlas/MCRATS.PDF (dostęp: 06.07.2014).
5 A. Mycio, Taka piękna… Apokalipsa, „Głos Uczelni” 2008, nr 3. 6 Zob. http://www.bu.umk.pl/cymelia.
7 Srebrna Biblioteka i inne cymelia królewieckie ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej
w Toruniu.
8 K. Przybyszewski, Spuścizny rękopiśmienne w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu
(Gumowski, Lisowski i Kwiatkowski), w: Studia o działalności i zbiorach Biblioteki UMK, cz. 2,
Toruń 1982, s. 160.
9 K. Podlaszewska, Pierwsze wydanie „Kroniki” Macieja z Miechowa w zbiorach
Biblio-teki UMK w Toruniu, w: Studia o działalności i zbiorach BiblioBiblio-teki Uniwersytetu Mikołaja Koper-nika, cz. 1, Toruń 1980, s. 195.
