INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 3/2009, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddział w Krakowie, s. 223–231
Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi
Cezary Podsiadło, Anna Jaroszewska, Ewa Rumasz-Rudnicka, Róża Kowalewska
ZMIANY SKŁADU CHEMICZNEGO OWOCÓW WIŚNI
UPRAWIANYCH W RÓŻNYCH WARUNKACH
WODNYCH I NAWOZOWYCH
____________
CHANGES OF CHEMICAL COMPOSITION OF FRUIT
OF CHERRY CULTIVATED ON DIFFERENT WATER
AND FERTILIZER CONDITIONS
Streszczenie
Badania polowe przeprowadzono w latach 2002–2004 na glebie lekkiej, zaliczanej do kompleksu żytniego dobrego. Doświadczenie założono metodą lo-sowanych podbloków w układzie zależnym (ang. split-plot) w siedmiu powtórze-niach. Pomiędzy drzewami utrzymywano murawę, a w rzędach ugór herbicydowy. Oceniano odmiany ‘Kelleris’ i ‘Łutówka’ uprawianych w zróżnicowanych warun-kach wodnych: kontrola (O) i nawadniane (W) oraz nawozowych: 0NPK, 1NPK – 130kg N.ha-1 (40+ 30+60), 2NPK – 260 kg N.ha-1 (80+60+120). Nawadnianie
sto-sowano według wskazań tensiometru, gdy potencjał wodny gleby obniżył się po-niżej 0,01 MPa. Do nawadniania użyto zraszacze typu ‘Hadar’ o zasięgu r = 1m, na każde drzewo przypadał jeden zraszacz. W zależności od sumy opadów atmos-ferycznych, w poszczególnych latach badań zastosowano od 27,5 do 61,3mm wo-dy. W pracy badano wpływ dawek nawodnieniowych i opadów w okresie wege-tacji na zawartość N, P, K, Ca, Mg, cukrów, witaminy C i zawartości suchej masy owoców wiśni. Oceniane odmiany charakteryzowały się podobnymi możliwo-ściami plonotwórczymi. Nawadnianie istotnie zwiększyło plony o 1,96 t.ha-1
(36,5%). Najwyższe plony wiśni (6,78 t.ha-1) zebrano z obiektów nawożonych
najwyższą dawką 260 kg N.ha-1. Rezultaty badań wykazały, że w trzyletnim okresie
prowadzenia doświadczenia wystąpiła w nawadnianych owocach obniżka zawartości N, P, Mg, cukru, witaminy C w porównaniu do jego zawartości w owocach na obiek-tach nienawadnianych. Nawożenie mineralne przyczyniło się do obniżenia ilości Mg i cukru w owocach, natomiast zwiększyło koncentrację N, K, Ca, witaminy C.
Słowa kluczowe: wiśnia, nawadnianie, opady atmosferyczne, plony, skład
Summary
Field experiments were done in 2002–2004 on sandy soil. Crop productivity of cherry (cv. ‘Kelleris’ i ‘Łutówka’) was tested on different water regime (O – con-trol, W – under-crown- irrigation) and various level of nitrogen doses: 0NPK, 1NPK – 130kg N.ha-1 (40+ 30+60), 2NPK – 260 kg N.ha-1 (80+60+120). The
ex-periment was designe by split-plot method in 7 replications. Among the trees was the lawn but in the rows the selective herbicide was used. Irrigation was applied when tensiometer show that potential of soil water was lower than 0,01 MPa. De-pending on rainfall the amount of supplemental irrigation equel 27,5–61,3 mm of water during vegetation period. The paper also presents the results of study on the effect of rainfall and total irrigation rates during vegetation on the content N, P, K,Ca, Mg, sugar, vit. C and dry matter of cherry. The cultivars had similar pro-duction capabilities. Irrigation significantly increased the yield, by 1,96 t.ha-1
(36,5%). The highest yield of cherry (6,78 t.ha-1) was obtained from plants, which
had been fertilized with 260kg N.ha-1. After three years of the research the content
of N, P, Mg, sugar, vitamin C in fruit decreased compare to control plots. Higher mineral fertilization caused decrease of Mg and sugar content in fruit, and in-creased the N, K, Ca, vitamin C .
Key words: cherry, irrigation, rainfall, yield, chemical composition, light soil
WSTĘP
Zwiększająca się konkurencja na europejskim rynku w handlu świeżymi i przetworzonymi owocami wymusza ciągłe polepszanie jakości oferowanego towaru. Owoców wysokiej jakości oczekują nie tylko przetwórcy, ale również konsumenci, gotowi zapłacić więcej za towar wyższej jakości [Maciejuk 2008]. O przydatności owoców, zarówno konsumpcyjnej, jak i przetwórczej decyduje ich skład chemiczny [Lipecki i in.2001].
Poza istotnym podniesieniem poziomu plonowania nawadnianych i nawo-żonych sadów, zabiegi te nie pozostają bez wpływu na jakość zebranych owo-ców [Rzekanowski, Rolbiecki 1996]. Większość badań nad wpływem tych za-biegów na wysokość i jakość plonów prowadzona była w sadach jabłoniowych [Wrona, Sadowski 1998; Zydlik,. Pacholak 1998; Pacholak 1986]. Natomiast niewielka ilość informacji w literaturze tematu dotycząca wiśni przyczyniła się do podjęcia decyzji o prowadzeniu takich badań.
Celem pracy było określenie wpływu nawadniania i nawożenia mineralne-go NPK na zawartość wybranych makroskładników oraz cukru, witaminy C i suchej masy w owocach wiśni.
METODYKA BADAŃ
Materiał doświadczalny stanowiły drzewa wiśni odmiany Łutówka i Kelle-ris 16, uprawiane na glebie lekkiej o małej retencji wody użytecznej. Badania
przeprowadzono w stacji doświadczalnej w Lipniku k. Stargardu Szczecińskiego w latach 2002–2004. W przeprowadzonym doświadczeniu oceniano wpływ na-wadniania oraz nawożenia mineralnego na skład chemiczny owoców wiśni. Za-łożono je metodą losowanych podbloków w układzie zależnym (ang. split-plot) w siedmiu powtórzeniach. Pomiędzy drzewami utrzymywano murawę, nato-miast w rzędach ugór herbicydowy. Czynnikiem I rzędu było nawadnianie pod-koronowe (minizraszanie): O – poletka kontrolne (bez nawadniania); W – polet-ka nawadnianie. Nawadnianie stosowano według wspolet-kazań tensometru, gdy potencjał wodny gleby obniżył się poniżej 0,01 MPa. Do nawadniania użyto zraszacze typu ‘Hadar’ o zasięgu r=1m, na każde drzewo przypadał jeden zra-szacz. W zależności od sumy opadów atmosferycznych, w poszczególnych
latach badań zastosowano od 27,5 do 61,3mm wody. Czynnikiem II rzędu było
nawożenie mineralne: 0 NPK – poletka kontrolne (bez nawożenia), 1 NPK –
130 kg.ha-1 (40+ 30+60), 2 NPK – 260 kg.ha-1 (80+60+120). Nawozy azotowe
stosowano wczesną wiosną, przed ruszeniem wegetacji, natomiast fosforowe i potasowe jesienią, zgodnie z zaleceniami agrotechnicznymi. W zebranych owocach przeprowadzono analizę zawartości makroskładników (N, P, K, Ca, Mg). Koncentrację w owocach N – ogólnego oznaczono metodą Kiejdahla, K i Ca – metodą fotometryczną, P – kolometryczną, Mg – metodą atomowej spektrofotometrii absorpcyjnej (ASA).
Średnia temperatura powietrza za lata 2002–2004 w okresie wegetacji
wyniosła 15,8OC i była o 1,9 OC wyższa aniżeli wielolecie (tab. 1).
Tabela 1. Temperatura powietrza (0C) i opady (mm) w czasie prowadzenia badań na tle średnich z wielolecia (1961–1994)
Table 1. Temperature (0C) and rainfall during the experiment as compared with multiyear average (1961–1994)
Miesiąc Lata
IV V VI VII VIII IX IV–IX Opady (mm) 2002 28,5 34,1 34,9 24,2 38,4 55,4 215,5 2003 14,5 33,8 29,7 80,7 16,0 45,7 220,4 2004 20,7 39,4 61,0 69,8 47,2 33,5 271,6 Wielolecie 1961–1994 37,8 51,1 61,3 63,2 56,1 46,8 316,3 Temperatura (oC) 2002 8,6 15,6 18,4 20,7 21,6 14,7 16,6 2003 7,6 15,0 17,2 20,4 20,6 14,4 15,9 2004 9,4 13,0 16,0 17,9 19,9 13,9 15,0 Wielolecie 1961–1994 7,2 12,5 15,9 17,4 17,0 13,2 13,9
Suma opadów atmosferycznych w okresie od IV do IX kształtowała się na poziomie 236 mm, będąc wyższą od wielolecia aż o 80,3 mm. Najcieplejszym i najsuchszym okazał się rok 2002, w którym średnia temperatura powietrza
wynosiła 16,6O C, a suma opadów 215,5 mm. Z kolei najchłodniejszym i
obfi-tującym w opady był rok 2004, ze średnią temperaturą 15,0°C i sumą opadów 272 mm. Zastosowane dawki uzupełniającego nawadniania przedstawiono w tabeli 2. Otrzymane wyniki badań opracowano statystycznie, z zastosowaniem analizy wariancji dla doświadczeń wieloletnich. Przeprowadzono także analizy korelacji dla cech, które istotnie różnicowały współdziałanie czynników do-świadczalnych.
Tabela 2. Dawki wody (mm) zastosowane do nawadniania wiśni Table 2. Water doses (mm) used for irrigation of cherry
Miesiąc Dekada 2002 2003 2004 V 1 2 3 – 3,75 3,75 – 6,26 7,50 3,75 6,25 3,75 VI 1 2 3 13,75 10,00 3,75 13,76 16,26 10,01 10,00 3,75 – VII 1 2 3 5,00 – – – 3,75 3,75 – – – Suma: IV–VIII 40,00 61,3 27,5 WYNIKI I DYSKUSJA
Plonowanie drzew wiśni w trzyletnim cyklu badań było zróżnicowane (tab. 3). Średnie plony owoców zebrane z drzew nienawadnianych kształtowały
się na poziomie 4,30 kg.drzewo-1 (5,37 t.ha-1). Zastosowanie nawadniania istotnie
zwiększyło plony owoców średnio o 1,57 kg.drzewo-1 (36,4%). Największy
wpływ tego czynnika (wzrost plonów o 59,6% w porównaniu do kontroli) uwi-docznił się w 2002 r., który należał do najbardziej suchych w okresie badaw-czym (opady stanowiły 68% normy wielolecia). O wysokiej skuteczności na-wadniania i jego pozytywnym wpływie na produkcyjność drzew wskazują doświadczenia nie tylko krajowe Tredera i Miki [1996] przeprowadzone w sa-dzie jabłoniowym oraz Licznara i Szewczuka [1994] na wiśniach, ale również zagraniczne, dotyczące wpływu stresu wodnego na plon i wielkość owoców śliwy [Intrigliolo, Castel, 2006].
O prawidłowym wzroście i możliwości osiągnięcia wysokiego plonu drzew w sadzie decyduje właściwe zaopatrzenie w składniki mineralne [Cheł-piński i in. 2004]. Zastosowane w doświadczeniu nawożenie NPK istotnie zwiększało plony wiśni w pierwszym i drugim roku badań, odpowiednio o 27,9
i 42,2% przy poziomie nawożenia 1NPK (130 kg.ha-1) oraz odpowiednio o 28,3
i 51,8% dzięki zastosowaniu dawki dwukrotnie wyższej (260 kg.ha-1).
w którym wraz ze wzrostem dawek nawożenia, plony owoców malały. Prawdo-podobnie było to efektem zmiany odczynu gleby, który wpływa na zmianę go-spodarki jonowej drzew owocowych. Procesowi zakwaszenia gleby sprzyja bardzo często ugór herbicydowy oraz nawożenie azotem [Klimek 1997]. Jedno-cześnie analiza warunków opadowych panujących w 2002–2004 roku wskazuje, że były to lata bardziej suche aniżeli wielolecie, co z kolei również mogło mieć wpływ na zawartość azotu w glebie.
Tabela 3. Plonowanie wiśni zależnie od nawadniania, dawki nawożenia NPK
oraz odmiany
Table 3. Yield of cherry as dependent on irrigation, fertilizer doses and cultivar
2002 2003 2004 Średnia Obiekty [kg] [t·ha-1] [kg] [t·ha-1] [kg] [t·ha-1] [kg] [t·ha-1]
Nawadnianie OW 2,133,40 2,664,25 5,005,90 6,257,37 5,778,30 10,387,21 4,305,87 5,377,33 Odmiana Kelleris 16Łutówka 2,842,70 3,553,38 4,306,60 5,378,25 7,146,93 8,938,60 4,765,41 5,956,74 Nawożenie 0 NPK 1 NPK 2 NPK 2,33 2,98 2,99 2,91 3,73 3,74 4,15 5,90 6,30 5,19 7,38 7,88 7,14 7,00 6,97 8,93 8,75 8,71 4,54 5,29 5,42 5,68 6,62 6,78 Średnia 2,77 3,46 5,45 6,82 7,04 8,80 5,08 6,36 NIR 0,05 dla: nawadniania odmiany nawożenia 0,77 r.n. 0,39 – – – 0,21 0,52 0,53 – – – 2,09 r.n. r.n. – – –
Dane zawarte w tabeli 3, wskazują na brak istotnych różnic w plonowaniu obu testowanych odmian.
Badane czynniki w niewielkim stopniu modyfikowały zawartość składni-ków mineralnych w owocach (tab. 4). Nawadnianie drzew obniżyło koncentra-cję N (o 1,4%), P (o 3,2%) i Mg (o 4,9%), podwyższyło zawartość K (o 4%) i nie wpłynęło na zmiany ilości Ca. Z badań krajowych dotyczących zmian zawartości azotu wynika, że nawadnianie z reguły obniża jego zawartość. Tendencje takie obserwował Koszański i in. [2006] oraz Rzekanowski i in. [1999] z nawadnianiem różnych odmian truskawek oraz Rumasz-Rudnicka i in. [2006] w wybranych warzywach cebulowych i korzeniowych. Natomiast za-wartość pozostałych badanych makroskładników (P, K, Ca, Mg) w nawadnia-nych roślinach w opinii wielu autorów jest różna. Niektórzy obserwują obniże-nie lub zwiększeobniże-nie zawartości tych pierwiastków, a obniże-niekiedy brak zmian. Rozbieżności takie mogą wynikać z cech badanego gatunku, organu i wieku rośliny, a także zasobności gleby i różnic w agrotechnice.
Oddziaływanie warunków wodnych na gromadzenie makroskładników w owocach wiśni potwierdziła analiza korelacji, w której ich zawartość uzależ-niono od sumy opadów atmosferycznych i dawek nawodnieniowych w okresie wegetacji (tab. 6.). Uzyskane wyniki wskazują, że owoce zebrane z nawożonych
drzew charakteryzowały się wyższą koncentracją N, K i Ca w porównaniu do obiektów nienawożonych, odpowiednio o 6,5%, 4,6% i 2,4%. Zawartość P nie zmieniła się, a Mg zmalała. Podobne zmiany obserwowali Błaszczyk i Ben [1996] oraz Zydlik i Pacholak [1998] w uprawie jabłoni.
Tabela. 4. Zawartość składników mineralnych w owocach wiśni (g.kg-1s.m.)
Table 4. Mineral components in fruit of cherry (g.kg-1s.m.)
Obiekty N P K Ca Mg Nawadnianie O W 11,46 11,30 2,25 2,18 13,72 14,27 1,65 1,65 3,26 3,10 Nawożenie 0NPK 2NPK 11,0211,74 2,222,22 13,7014,33 1,631,67 3,682,68 Średnia 11,38 2,22 14,00 1,65 3,18
NIR 0,05 dla: nawadniania
nawożenia r.n. r.n. r.n. r.n. r.n. r.n. r.n. r.n. r.n. r.n.
Tabela 5. Zawartość cukru witaminy C) w świeżej masie owoców oraz sucha masa (%) Table 5. Content of sugar (% św.m.), vitmin C (mg.100g-1 św.m) in fresh matter
and dry matter (%)
Obiekty Cukier Witamina C Sucha masa Nawadnianie OW 7,5587,450 3,8183,626 0,1320,134 Nawożenie 0NPK2NPK 7,7657,243 3,6883,757 0,1350,131 Średnia 7,504 3,722 0,133
NIR 0,05 dla: nawadniania
nawożenia r.n. r.n. r.n. r.n. r.n. r.n.
Tablela 6. Zależności pomiędzy opadami oraz sumą opadów i dawek nawadniania (x)
a zawartością makroelementów w owocach (y)
Table 6. Dependence between rainfall and total irrigation rates (x)
and contents of macroelements in fruit
Zawartość pierwiastków Badana zależność
N P K Ca Mg
Opady w okresie wegetacji a zawartość pierwiastka w owocach nienawadnianych
-0,61* -0,90* -0,92* -0,69* 0,90* Opady i nawadnianie w okresie
wegetacji a zawartość pierwiastka w owocach nawadnianych
-0,59* -0,56* -0,99* -0,25 0,97* Opady i nawadnianie w okresie
wegetacji a przyrost zawartości pierwiastka pod wpływem nawadniania w owocach.
-0,85* -0,11 -0,85* -0,30 -0,11 r* – oznaczone współczynniki korelacji istotne przy p < 0,05
Nawadnianie nie różnicowało istotnie poziomu cukru, witaminy C i suchej masy (tab. 5). Przeciętna zawartość cukru, witaminy C i suchej masy w owocach kształtowała się odpowiednio na poziomie 7,504% św.m.,
3,722 mg.100g-1 św.m. i 1,33%. W warunkach większego uwilgotnienia gleby
wystąpiła tendencja do spadku zawartości cukru i witaminy C, co miało miejsce także w badaniach Rolbieckiego [2003] z rożnymi odmianami aroni i czarnej porzeczki. Również Rzekanowski i Rolbiecki [1996] z jabłonią, czarną po-rzeczką i truskawką wskazują na takie zmiany, przy czym podkreślają ich istot-ne obniżenie. Rachuistot-nek korelacji wykazał, że zawartość witaminy C w owocach drzew nienawadnianych była wysoce istotnie uzależniona od sumy opadów. Wyliczone współczynniki korelacji wynosiły odpowiednio dla ‘Kelleris’ r = 0,77*, a dla ‘Łutówki’ r = 0,96*. Analiza wyników uzyskanych w badaniach własnych wskazuje, że pod wpływem nawożenia mineralnego wzrosła nieznacz-nie koncentracja witaminy C w owocach wiśni, natomiast zawartość cukrów i s.m. zmalała. Dane w literaturze na ten temat są rozbieżne, na co prawdopo-dobnie ma wpływ oprócz wody i nawożenia wiele czynników, co wskazuje we wcześniejszych badaniach Koszański i in. [2006] w uprawie roślin jagodowych oraz Jabłońska-Ceglarek [1989] warzywnych.
WNIOSKI
1. Plony wiśni były modyfikowane przez nawadnianie, nawożenie mine-ralne i zróżnicowane warunki pogodowe. Najwyższe efekty produkcyjne uzy-skano pod wpływem nawadniania w roku 2002, najbardziej suchym (68% opa-dów normy wielolecia). Uzyskane istotne przyrosty plonu wynosiły 59,6%.
2. W porównaniu z nawadnianiem, nawożenie mineralne w mniejszym stopniu decydowało o wysokości plonu. Wraz z rosnącym poziomem nawożenia zaobserwowano istotny wzrost plonów tylko w pierwszym i drugim roku badań.
3. Żaden z badanych czynników nie miał istotnego wpływu na zróżnico-wanie zawartości N, P, K, Ca i Mg oraz witaminy C, cukrów i suchej masy w owocach wiśni. Nawadnianie nieznacznie obniżało zawartość N, P, Mg, cu-krów oraz witaminy C, zwiększając jednocześnie zawartość K i nie zmieniało koncentracji Ca. Wyższe dawki nawożenia mineralnego zwiększyły zawartość N, K, Ca oraz witaminy C, obniżyły Mg, cukru i suchej masy, a nie zmieniły poziomu P.
BIBLIOGRAFIA
Błaszczyk J., Ben J. Wpływ nawożenia drzew azotem na koncentrację składników mineralnych
w uprawie jabłoni i ich podatność na niektóre choroby fizjologiczne. Materiały XXXIV
Ogólnopolskiej Naukowej Konferencji Sadowniczej, Skierniewice 28-30 sierpnia 1996, s. 310–313.
Chełpiński P., Ostrowska K., Mikiciuk G., Grajkowski J., Ochmian I., Wpływ podkładki na
za-wartość składników mineralnych w liściach dwóch odmian czereśni. Folia Universitatis
Agriculturae Stetinensis, Agricultura 234 (99), 2004, s. 59–62.
Intrigliolo D.S., Castel J. R. Performance of various water stress indicators for predicition of fruit
size response to deficit irrigation in plum. Agricultural Water Management 83, 2006,
s. 173–180.
Jabłońska-Ceglarek R., Wpływ nawadniania, nawożenia obornikiem, nawożenia mineralnego oraz
uprawy po poplonach na wartość odżywczą kapusty białej późnej i selera korzeniowego.
Biul. Warz. XXV Instytut Warzywnictwa Skierniewice, 1989, s. 109–124. Klimek G. Sadownictwo. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, W-wa, 1997, s. 297.
Koszański Z., Rumasz-Rudnicka E., Podsiadło C. Wpływ nawadniania kroplowego i nawożenia
mineralnego na jakość owoców truskawki. J. Elementol. 11 (1), 2006, s. 21–27.
Licznar M., Szewczuk A. Nawadnianie kroplowe wiśni. Sad Nowoczesny 7, 1994, s. 2–3. Lipecki J., Janisz A., Szember E., Sienkiewicz P. Skład chemiczny owoców kilkudziesięciu odmian
śliw. Zesz. Nauk. Inst. Sad. i Kwiac. T.9, 2001, s. 243–250.
Maciejuk A. Kontrola i gwarancja jakości produktów. Hasło Ogrodnicze 12/08, 2008, s. 49. Pacholak E. Wpływ nawożenia i nawadniania na wzrost i plonowanie jabłoni odmiany James
Grive. Rocz. AR w Poznaniu, 160, 1986, s. 1–79.
Rolbiecki S. Reakcja trzech gatunków roślin jagodowych uprawianych na bardzo lekkiej glebie na
mikronawodnienia. Rozprawy nr 108, 2003, s. 87.
Rumasz-Rudnicka E., Koszński Z., Podsiadło C., Gluba I. Wpływ nawadniania woda o różnym
zasoleniu na zawartość wybranych pierwiastków w warzywach. J. Elementol. 11 (1), 2006,
s. 77–87.
Rzekanowski Cz., Rolbiecki S., Rola techniki nawodnień w kształtowaniu składu chemicznego
plonu owoców truskawki . Inżynieria Rolnicza 5 (11), 1999, s. 235–239.
Rzekanowski Cz., Rolbiecki S., Wpływ nawadniania kroplowego na niektóre cechy jakościowe
plonu wybranych gatunków roślin sadowniczych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 438, 1996,
s. 213–217.
Treder W., Mika A. Efektywność nawadniania jabłoni odmian Szampion i Gala przy dwóch
spo-sobach sadzenia. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 438, 1996, s. 183–192.
Wrona D., Sadowski A. Efekty nawożenia jabłoni azotem w pierwszych czterech latach po
posa-dzeniu. I Ogólnopolskie Sympozjum Mineralnego Odżywiania Roślin Sadowniczych,
Skierniewice 1–2XII 1998, s. 113–127.
Zydlik Z., Pacholak E. Wpływ wieloletniego zróżnicowanego nawożenia N, P, K i Mg na wzrost
i plonowanie jabłoni odmiany Cortland oraz zawartość składników w glebie i liściach.
I Ogólnopolskie Sympozjum Mineralnego Odżywiania Roślin Sadowniczych. Skierniewice 1–2 XII 1998, s. 100–112.
Dr hab. Cezary Podsiadło-prof.nadzw. Katedra Gospodarki Wodnej Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul.Słowackiego17 71-434 Szczecin tel.(091)4496245 e-mail: cezary.podsiadlo@zut.edu.pl Dr inż. Anna Jaroszewska Katedra Gospodarki Wodnej Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Słowackiego 17 71-434 Szczecin tel. (091) 449 6238 e-mail: nawodnienia@zut.edu.pl Dr inż. Ewa Rumasz-Rudnicka Katedra Gospodarki Wodnej Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Słowackiego 17 71-434 Szczecin tel. (091) 449 6248 e-mail: ewa.rumasz-rudnicka@ zut.edu.pl Róża Kowalewska Katedra Gospodarki Wodnej Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Słowackiego 17 71-434 Szczecin tel. (091) 449 6249 Recenzent: Prof. dr hab. Czesław Rzekanowski
