Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 62 (9), 977-980, 2006

Medycyna Wet. 2006, 62 (9) 977

Artyku³ przegl¹dowy Review

Hodowla zwierz¹t wodnych jest bardzo wa¿n¹ ga-³êzi¹ gospodarki Unii Europejskiej. Wed³ug Council Directive SEC(2005)1047 z 2004 r. produkcja ryb, miê-czaków i skorupiaków osi¹gnê³a wartoœæ 2,5 biliona euro. Straty finansowe spowodowane przez choroby zwi¹zane bezpoœrednio ze zwiêkszon¹ œmiertelnoœci¹ tych zwierz¹t i zahamowaniem ich wzrostu, jak rów-nie¿ obni¿on¹ wartoœci¹ otrzymanych z nich produk-tów szacuje siê na 20% wartoœci ca³ej produkcji zwie-rz¹t wodnych.

Najwiêksze straty w gospodarstwach rybackich po-woduj¹ wirusowe choroby ryb, co znalaz³o odzwier-ciedlenie w kolejnych opracowaniach Œwiatowej Organizacji Zdrowia Zwierz¹t (OIE) (9-11) oraz dy-rektywach Unii Europejskiej (6-8). Badania przepro-wadzane przez Zak³ad Chorób Ryb w latach 1999-2004 wykaza³y, ¿e w Polsce wystêpuje szereg groŸnych wi-rusowych chorób ryb, a mianowicie: zakaŸna martwi-ca uk³adu krwiotwórczego (IHN), wirusowa krwotocz-na posocznica (VHS), zakaŸkrwotocz-na martwica trzustki (IPN), wiosenna wiremia karpi (SVC) i infekcja herpeswiru-sa karpia (KHV) (1-5).

Rejestr chorób ryb, które objête s¹ obowi¹zkiem zg³aszania i rejestracji (notifiable diseases) ulega ci¹g-³ym zmianom w zwi¹zku z rozpoznawaniem u ryb nowych groŸnych czynników etiologicznych i zmniej-szaniem siê znaczenia niektórych z dotychczas wystê-puj¹cych chorób. Obrót ¿ywymi rybami pomiêdzy kra-jami i kontynentami oraz wprowadzenie do intensyw-nej hodowli nowych gatunków ryb (morskich i œród-l¹dowych) s¹ czynnikami sprzyjaj¹cymi pojawianiu siê nieznanych dot¹d chorób. Choroby ryb objête

obowi¹z-kiem zg³aszania i rejestracji wymieniane w opracowa-niach OIE (tab. 1) reprezentuj¹ najistotniejsze proble-my zdrowotne ryb hodowanych na ró¿nych kontynen-tach, natomiast jednostki wymienione w dyrektywach Unii Europejskiej (tab. 1) dotycz¹ chorób o istotnym znaczeniu przede wszystkim dla europejskich, miêdzy innymi polskich, hodowli ryb.

W sierpniu 2005 r. w ramach Komisji Unii Euro-pejskiej powsta³, w ostatecznej formie, projekt Dyrek-tywy Rady – Council Decision SEC (2005) 1047 obej-muj¹cy swoim zakresem tematykê zawart¹ w dotych-czas obowi¹zuj¹cych dyrektywach 91/67/EEC, 93/53/ EEC i 95/70/EC, który równoczeœnie ma zast¹piæ te dyrektywy. Nowa dyrektywa wprowadza oprócz tego obowi¹zek autoryzacji obiektów rybackich oraz prze-twórni ryb, uwzglêdniaj¹cy ewentualne zagro¿enie epi-zootyczne, zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ tego rodzaju obiektów. Dyrektywa ta reguluje równie¿ zagadnienia zwi¹zane z chorobami miêczaków i skorupiaków, które w tym artykule pominiêto.

W nowej dyrektywie UE proponuje siê znaczne zmiany w zakresie jednostek chorobowych objêtych obowi¹zkiem zg³aszania. W rejestrze tych chorób nie wymienia siê ju¿ chorób bakteryjnych, takich jak: bak-teryjna choroba nerek (BKD), wrzodzienica i jersinio-za. W nowej dyrektywie nie uwzglêdnia siê równie¿ zakaŸnej martwicy trzustki (IPN), gyrodaktylozy i d¿u-my raków. Wed³ug Council Directive SEC(2005)1047 wirusowe choroby ryb, takie jak: wiosenna wiremia karpia (SVC), wirusowa posocznica krwotoczna (VHS), zakaŸna martwica uk³adu krwiotwórczego (IHN) infekcja herpeswirusa koi karpia (KHV),

zakaŸ-Choroby ryb objête obowi¹zkiem zg³aszania

i rejestracji wed³ug OIE oraz prawodawstwa

Unii Europejskiej

JERZY ANTYCHOWICZ

Zak³ad Chorób Ryb Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego – Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy

Antychowicz J.

Notifiable diseases in OIE manuals and European Union legislations

Summary

The list of OIE notifiable fish diseases and the listed fish diseases in EU directives were compared. A special emphasis was put on the diseases which seriously reduce the fish production in Poland, such as VHS and KHV infections. An analysis was also made of the final proposal of new Council Directive SEC(2005)1047 repealing the existing primary legislation i.e. Council Directives 91/67/EEC, 93/53/EEC and 95/70/EC.

Medycyna Wet. 2006, 62 (9) 978

na anemia ³ososia (ISA), epizootyczna martwica uk³a-du krwiotwórczego (EHN) oraz choroba grzybicza – epizootyczny syndrom wrzodowy (EUS) zostan¹ ob-jête wkrótce obowi¹zkiem zg³aszania (tab. 2 i 3). Na uwagê zas³uguje szczególnie objêcie infekcji KHV obowi¹zkiem zg³aszania. Choroba ta powoduje bo-wiem w Polsce du¿e straty w hodowli karpi konsump-cyjnych (2).

Zwalczanie tych wirusowych chorób ryb polega przede wszystkim na:

– sta³ym regularnym monitorowaniu wystêpowania na danym obszarze okreœlonych wirusów ryb i infor-mowaniu o wynikach badañ inspekcjê weterynaryjn¹ i w³aœcicieli,

– realizacji obowi¹zku zg³aszania podejrzenia ka¿-dej choroby wymienionej w dyrektywie, a po potwier-dzeniu jej obecnoœci, podjêciu decyzji o ewentualnej doraŸnej likwidacji ognisk infekcji, po³¹czonej z in-aktywacj¹ ryb i ikry oraz dezynfekcj¹ ca³ego obiektu (metoda stosowana w Polsce wobec chorób objêtych obowi¹zkiem zg³aszania),

– prowadzeniu sta³ych programów zwalczania okreœlonych chorób w po³¹czeniu z tworzeniem gos-podarstw, rejonów, krajów wolnych od okreœlonych wi-rusów (1, 12, 13),

– dezynfekcji ikry.

Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w niektórych krajach realizo-wane s¹ sta³e programy zwalczania okreœlonych cho-rób ryb, g³ównie w zakresie VHS, IHN, a w niektó-rych krajach w niewielkim tylko zakresie równie¿ IPN (Dania) i SVC (Anglia). Metoda zwalczania VHS i IHN, która mo¿e pos³u¿yæ jako model dla zwalcza-nia innych wirusowych chorób ryb, zosta³a szczegó-³owo opisana, miêdzy innymi, przez Antychowicza (1). Nowa dyrektywa (8) stwarza podstawy prawne do stosowania ró¿nych metod zwalczania chorób ryb, pozostawiaj¹c kompetentnym urzêdom krajów cz³on-kowskich wybór odpowiedniej metody (doraŸna

likwi-dacja czy realizacja dobrowolnych, sta³ych programów zwalczania). W zale¿noœci od sposobu zwalczania chorób ryb, gospodarstwa rybackie (hoduj¹ce – pro-dukuj¹ce ryby) uzyskuj¹ odpowiedni status, który jest brany pod uwagê przy okreœlaniu warunków wyma-ganych przy obrocie rybami i pozyskanymi od nich produktami przeznaczonymi do spo¿ycia.

Wœród gospodarstw rybackich posiadaj¹cych ryby wra¿liwe na jedn¹ lub wiêcej chorób wymienionych w aneksie III do dyrektywy SEC(2005)1047 wyró¿nia siê nastêpuj¹ce kategorie:

I. gospodarstwa posiadaj¹ce status – wolne od okreœ-lonych chorób,

II. gospodarstwa bêd¹ce w trakcie realizacji progra-mu w celu uzyskania powy¿szego statusu,

III. gospodarstwa nieposiadaj¹ce tego statusu i nie-bêd¹ce w trakcie realizacji programu,

IV. gospodarstwa uznane za zaka¿one.

Ryby ¿ywe lub ikrê mo¿na sprowadzaæ jedynie z gospodarstwa o statusie wy¿szym lub równym gos-podarstwu, do którego sprowadza siê ryby ¿ywe lub ikrê. Gospodarstwo o statusie „wolne od okreœlonych chorób ryb lub bêd¹ce w trakcie realizacji tego pro-gramu (I i II)” jest w zwi¹zku z tym prawnie chronio-ne przed sprowadzaniem zaka¿ochronio-nego materia³u pocho-dz¹cego z niepewnego Ÿród³a. Gospodarstwa niepo-siadaj¹ce takiego statusu i nierealizujace programu zwalczania okreœlonych chorób ryb nie maj¹ tego typu ochrony. Gospodarstwa te, pomimo doraŸnych likwi-dacji ognisk chorób, czêsto s¹ zara¿ane ponownie wskutek zakupu ryb, wœród których s¹ bezobjawowi nosiciele lub ikry (pochodz¹cej od zaka¿onych ikrzyc). Wykazano mianowicie, ¿e niektóre wirusy mog¹ nie-kiedy dostawaæ siê do wylêgarni z zakupion¹ ikr¹ po-mimo profilaktycznych k¹pieli.

W zale¿noœci od statusu gospodarstwa (I, II, III, IV) oraz lokalnego stopnia ryzyka infekcji ryb, nowa dy-rektywa okreœla wymagania w zakresie czêstotliwoœci a k s l o p a w z a N Nazwaangielska wWpoydmrêiecnzinoinkaech E I O e n o i n e i m y W h c a w y t k e r y d w j e i k s j e p o r u E ii n U y b o r o h C e c ¹ j u p ê t s y w e c s l o P w o g e z c r ó w t o i w r k u d a ³ k u a c i w tr a m a n z c y t o o zi p E Epziooitchaematopoieitcnecrosis(EHN) + + – a k a Z Ÿnamatrwicauk³adukrwiotwórczego Infecitoushaematopoieitcnecrosis I(HN) + + + a i s o s o ³ u a s u ri w s e p r e h a j c k e f n I Oncorhynchusmasou Oncorhynchusmasouwriusdisease(OMVD) + – – a i m e ri w a n n e s o i W Spirngvriaemiaofcarp(SVC) + + + a c i n z c o s o p a n z c o t o w r k a w o s u ri W Vrialhaemorrhagicsepitcaemia(VHS) + + + o g e w o ³ a n a k a k i m u s u a s u ri w s e p r e h a j c k e f n I Channelcatifshvriusdisease + – – i k w ó k t a i s i u g z ó m a j c k e f n i a w o s u ri W Vrialencephalopathyandreitnopathy + – – a k a Z Ÿnamatrwica rtzustki Infecitouspancreaitcnecrosis + + + a k a Z Ÿnaanemia³ososia Infecitoussalmonanaemia + + – o g e i k s b i a r a k a s u g r a p u a s u ri w o d y ri a j c k e f n I RedseabreamIirdovrialdisease + – – a rt o i s e j o g e ³ a i b u a s u ri w o d y ri a j c k e f n I WhtiesturgeonIirdovrialdisease + – –

Tab. 1. Wirusowe choroby ryb objête obowi¹zkiem zg³aszania wg OIE (9-11), wg prawodawstwa UE (6-8) oraz wystêpuj¹ce w Polsce

Medycyna Wet. 2006, 62 (9) 979

przeprowadzania przegl¹dów (przez oficjalne s³u¿by weterynaryjne i prywatnych lekarzy weterynarii) oraz czêstotliwoœci pobierania prób ryb do badañ laborato-ryjnych.

Jednym z istotnych elementów umo¿liwiaj¹cych profilaktykê chorób ryb jest wprowadzenie przez dy-rektywê SEC(2005)1047 obowi¹zku posiadania akre-dytacji przez gospodarstwa rybackie i przetwórnie ryb, w zakresie chorób ryb objêtych obowi¹zkiem zg³asza-nia. Wymagania akredytacyjne nak³adaj¹ bowiem na producenta obowi¹zek zg³aszania kompetentnej s³u¿-bie ka¿dego przypadku ponadnormatywnych œniêæ ryb, co umo¿liwia z kolei bardziej precyzyjne rozpoznanie obecnoœci chorób wymienionych w aneksie III nowej dyrektywy. Nowa dyrektywa, poprzez wprowadzenie obowi¹zku akredytacji, daje mo¿liwoœæ zapobiegania infekcji groŸnych chorób wirusowych, równie¿ dlate-go, ¿e autoryzacji nie mo¿e otrzymaæ gospodarstwo rybackie czy te¿ przetwórnia, je¿eli w zwi¹zku ze swoj¹ dzia³alnoœci¹, stanowi zagro¿enie rozprzestrzeniania siê chorób do innych obiektów lub œrodowiska natu-ralnego, maj¹cego kontakt z obiektami hodowlanymi. Kraje cz³onkowskie powinny zapewniæ przeprowa-dzenie autoryzacji przez kompetentne urzêdy, które potrafi¹ oceniæ, czy w³aœciciele gospodarstw rybackich lub zarz¹dzaj¹cy przetwórni¹ spe³niaj¹ warunki wy-mienione w art. 8, 9, 10 wywy-mienionej dyrektywy. W³aœ-ciciel obiektu hodowlanego lub osoba kieruj¹ca prze-twórni¹ powinni przedstawiæ kompetentnemu urzêdo-wi wszystkie istotne informacje, które mog³yby œurzêdo-wiad-

œwiad-czyæ, ¿e warunki panuj¹ce w danym obiekcie czy te¿ przetwórni, spe³niaj¹ wymagania niezbêdne do auto-ryzacji. Informacje te dotycz¹:

– sta³ego utrzymywania rejestru wywozu ryb i ich produktów z gospodarstwa lub ich wwozu do gospo-darstwa,

– prowadzenia wykazu ponadnormatywnej dla da-nego typu hodowli œmiertelnoœci ryb,

– posiadania i realizacji planu przegl¹dów gospo-darstwa rybackiego lub przetwórni opartego na oce-nie ryzyka zdrowia ryb, w konkretnym obiekcie, g³ów-nie zwi¹zanego z mo¿liwoœci¹ wyst¹pienia chorób ryb wymienionych w aneksie III,

– rejestrowania ponadnormatywnych, dla danego spo-sobu transportowania, œniêæ ryb w czasie transportu,

– rejestrowania (podczas transportu) ewentualnej wymiany wody w basenach transportuj¹cych.

Do warunków autoryzacji nale¿y równie¿ utrzyma-nie w gospodarstwach rybackich i przetwórniach, hi-gieny o poziomie odpowiednim do wykonywanych czynnoœci w stopniu zapobiegaj¹cym wprowadzeniu i rozprzestrzenianiu siê chorób.

W wyniku uzyskania autoryzacji gospodarstwa ry-backie i przetwórnie (ryb i miêczaków) powinny byæ zaopatrzone w unikalny numer autoryzacji (niezale¿-nie od ich numeru rejestracji), natomiast obiekty prze-trzymuj¹ce ryby, które nie s¹ przeznaczone na sprze-da¿ oraz jeziora i stawy obsadzane dla celów wêdkar-skich powinny byæ jedynie zarejestrowane przez kom-petentny urz¹d.

Zarówno obiekty rybackie, jak i przetwórnie oraz obiekty z rybami ozdobnymi lub przetrzymywanymi dla celów wêdkarskich, powinny stale przekazywaæ, kompetentnym s³u¿bom, informacje umo¿liwiaj¹ce przeprowadzenie aktualnej analizy ryzyka infekcji ryb czynnikami etiologicznymi chorób, które zosta³y ob-jête obowi¹zkiem zg³aszania.

Autoryzowane gospodarstwa rybackie powinny przekazywaæ i aktualizowaæ nastêpuj¹ce informacje:

– nazwa i adres obiektu oraz dane umo¿liwiaj¹ce z nim szybki kontakt (nr telefonu, fax, e-mail),

– data autoryzacji, numer rejestracyjny obiektu, za-kres autoryzacji, kod lub numer identyfikacyjny, wa-runki produkcji,

– geograficzne usytuowanie gospodarstwa, a b o r o h C Rybynale¿¹cedowra¿ilwychgatunków a i p r a k a i m e ri w a n n e s o i W ( p r a k i o k i y ti l o p s o p p r a k Cypirnuscarpio,) ( y ³ a i b r u m a Ctenopharyngodonidellus,) ( a ³ a i b a g y p ³ o t Hypophthalmichthysmoltiirx,) ( a rt s p a g y p ³ o t Airsitchthysnobiils,) ( y t s y z r b e r s œ a r a k Carassiuscarassius,) ( y t s i c o ³ z œ a r a k Carassiusauratus,) ( n il Tinca itnca,)sum(Sliurusglanis) a c i n z c o s o p a w o s u ri W a n z c o t o w r k h c y t a w o i s o s o ³ y n iz d o r o d e c ¹ ¿ e l a n y b y r (Salmonideae,) ( ñ e i p il Thymallusthymallus,) ( y d i n o g y r o k Coregonusspp.,) ( k a p u z c z s Esoxlucius,) ( t o b r u t Scophthalmusmaximus,) d e l œ Ÿ,szprot(Clupeaspp.,) ( y n z c if y c a p œ o s o ³ Oncorhynchusspp.,) ( i k c y t n a lt a z s r o d Gadusmorhua,) ( y n z c if y c a p z s r o d Gadusmacrocephalus,) ( k a i m a l p Gadusaegleifnus,) ( s o n o Onosmustelus) a k a Z Ÿnamatrwicauk³adu o g e z c r ó w t o i w r k (rSybaylmnoanleid¿aacee,)dsozcrzoudpaiznky(E³ososoxsliuocwiuasty)ch i o k a s u ri w s e p r e h a j c k e f n I karppospoltiyikoikarp(Cypirnuscarpio) a k a Z Ÿnaanemia³ososia p³ossrto¹œgatêltcaznotwycyki(O(Snaclomrhoynsaclhaurs,)mykiss,) ( y w o k o t o p g ¹ rt s p Salmo rtutta)

Tab. 2. Choroby wystêpuj¹ce w Europie objête obowi¹zkiem zg³aszania wed³ug projektu Dyrektywy Rady SEC(2005)1047*

Objaœnienie: * wymieniono tylko choroby ryb, pomijaj¹c choro-by miêczaków i skorupiaków

Tab. 3. Choroby egzotyczne objête obowi¹zkiem zg³aszania wed³ug projektu Dyrektywy Rady SEC(2005)1047*

Objaœnienie: jak w tab. 2. a b o r o h C Rybynale¿¹cedowra¿ilwychgatunków a c i w tr a m a n z c y t o o zi p E o g e z c r ó w t o i w r k u d a ³ k u ( ñ o k o Perca lfuviaitils,)inneokoniowate, ( y w o z c ê t g ¹ rt s p Oncorhynchusmykiss,) ( m u s Sliurusglanis,)sumik(Ictalurusmelas,) ( a jz u b m a g Gambusaafifnis,) ( i k z c i n k ê i p Poeciildae) m o r d n y s y w o d o z r W y n z c y t o o zi p e h c y c ¹ j u p e t s a n o d e c ¹ ¿ e l a n e i k c y t a jz a y b y r : w ó k n u t a g Channa,Mastacembelus,Punitus, r e t s a g o h c ir T ,Calta,Mugli,Labeo

Medycyna Wet. 2006, 62 (9) 980

– cel produkcji i maksymalna wydajnoœæ, typ ho-dowli (œródl¹dowa, morska, sadzowa, stawy ziemne), – w przypadku gospodarstw œródl¹dowych – punk-ty wysy³kowe, punk-typ zasilania obiektu w wodê oraz ro-dzaj odp³ywu,

– w przypadku gospodarstwa, w którym hoduje siê ryby nale¿¹ce do wielu gatunków (w tym obiekty po-siadaj¹ce ryby ozdobne) – wykaz, które z tych ryb s¹ wra¿liwe na choroby wymienione w aneksie III i które z nich mog¹ byæ bezobjawowymi nosicielami chorób wymienionych w tym aneksie,

– aktualne informacje dotycz¹ce posiadanego przez gospodarstwo statusu (patrz wy¿ej I, II, III, IV).

Autoryzowane przetwórnie powinny przekazywaæ i aktualizowaæ nastêpuj¹ce informacje:

– nazwa i adres przetwórni, dane umo¿liwiaj¹ce kontaktowanie siê z t¹ przetwórni¹,

– numer rejestracyjny, daty poszczególnych elemen-tów autoryzacji, kod identyfikacyjny lub numer, wa-runki produkcji,

– usytuowanie geograficzne,

– szczegó³owy spis systemu oczyszczania wody wyp³ywaj¹cej z przetwórni,

– gatunki ryb, które s¹ przetwarzane.

Analizuj¹c propozycje nowej dyrektywy, autor za-proponowa³, miêdzy innymi, aby Komisja UE doto-wa³a realizacjê sta³ych dobrowolnych programów zmierzaj¹cych do uzyskania przez gospodarstwa ry-backie nowych krajów cz³onkowskich, statusu wolny od okreœlonych chorób spoœród jednostek zamieszczo-nych w aneksie III. Celem tego by³aby unifikacja me-tod zwalczania chorób ryb pomiêdzy krajami, które

posiadaj¹ status „wolny od VHS i IHN” a krajami, które nie posiadaj¹ takiego statusu. Jak wiadomo, kraje ta-kie jak Norwegia, Szwecja, Anglia, Irlandia, s¹ ca³ko-wicie wolne od VHS i IHN. Dania jest ca³koca³ko-wicie wolna od IHN i w du¿ej mierze od VHS (z wyj¹tkiem kilkunastu gospodarstw). Pozosta³e kraje zachodniej Europy posiadaj¹ przynajmniej pewn¹ liczbê gos-podarstw oraz rejonów (dorzeczy) wolnych od tych chorób.

Piœmiennictwo

1.Antychowicz J.: NajgroŸniejsze choroby pstr¹gów, wirusowa krwotoczna posocznica – VHS, zakaŸna martwica uk³adu krwiotwórczego – IHN. PIWet--PIB, Pu³awy 2004.

2.Antychowicz J.: Infekcja Herpeswirusa koi karpia. Medycyna Wet. 2005, 61, 735-738.

3.Antychowicz J., Koziñska A.: Wiosenna wiremia i infekcje bakteriami rodzaju Aeromonas. Magazyn Wet. 2000, 9, 40-42.

4.Antychowicz J., Reichert M., Pêkala A., Matusiewicz J.: Przypadek zakaŸnej martwicy uk³adu krwiotwórczego i wirusowej posocznicy krwotocznej u wylê-gu pstr¹ga têczowego – wprowadzenie metody RT-PCR do diagnostyki tych wirusów w Polsce. Medycyna Wet. 2001, 57, 894-898.

5.Antychowicz J., Wejman M., Grawiñski E.: Izolacja wirusów posocznicy krwo-tocznej i zakaŸnej martwicy trzustki ryb ³ososiowatych w Polsce. Medycyna Wet. 2000, 56, 255-258.

6.Council Directive 91/67/EEC, OJ No L 465, 19, 2, 1991. 7.Council Directive 93/53/EEC, OJ No L 175, 19, 7, 1993.

8.Council Directive SEC(2005)1047, Brussels, 23.08.2005 – wersja koñcowa jesz-cze nieopublikowana.

9.Office International des Epizooties: Aquatic Animal Health Code. O.I.E., Paris 2000.

10.Office International des Epizooties: Diagnostic Manual for Aquatic Animal Diseases. O.I.E., Paris 2003.

11.Office International des Epizooties: Manual of Diagnostic Tests for Aquatic Animals. O.I.E., Paris 2003.

12.Olesen N. J., Korsholm H.: Control measures for viral diseases in aquaculture: eradication of VHS and IHN. Bull. Eur. Ass. Fish Pathol. 1977, 17, 229-233. 13.Olesen N. J.: Sanitation of viral haemorrhagic septicaemia VHS. J.Appl.

Ichthyol. 1998, 14, 173-177.

Adres autora: prof. dr hab. Jerzy Antychowicz, ul. Norwida 3/6, 24-100 Pu³awy; e-mail: antych@piwet.pulawy.pl