4 Vol. 17/008, nr 4
Zaburzenia snu w zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi
Sleep disorders in attention deficit hyperactivity disorder
Marcin Żarowski, Barbara Steinborn
Pracownia Polisomnografii i Badań Snu Dzieci i Młodzieży Katedra i Klinika Neurologii Wieku Rozwojowego
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
STRESZCZENIE
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi – Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) jest częstym zaburzeniem neuropsychiatrycznym występującym we wczes-nym dzieciństwie, którego osiowymi objawami są deficyty uwagi i nadmierna impulsywność oraz związane z nią objawy nadpobudliwości ruchowej. W ostatnich latach obserwujemy wzrost zainteresowania związkami pomiędzy zaburzeniami snu u dzieci a ADHD. Celem opracowania było przedstawienie wza-jemnych powiązań pomiędzy zaburzeniami snu i ADHD. Wiele badań wskazuje na wysoką częstość występowania proble-mów ze snem u dzieci z ADHD. Objawy ADHD są bardzo zbliżone do objawów opisywanych jako skutki częściowej deprywacji snu oraz zaburzeń snu, takich jak zaburzenia oddychania pod-czas snu i inne. Częstość występowania zaburzeń snu u dzieci z ADHD ocenia się na 25–50%, najczęściej dotyczy to zabu-rzeń oddychania podczas snu, zespołu niespokojnych nóg oraz okresowych ruchów kończyn podczas snu. Objawy takie, jak deficyty uwagi i nadmierna impulsywność oraz nadpobudli-wość ruchowa, mogą być powodowane przez zaburzenia snu i z tego powodu dzieci z objawami ADHD powinny być diag-nozowane również w kierunku zaburzeń snu. Pediatrzy powinni włączyć pytania związane ze snem jako element standardo-wego wywiadu u dzieci diagnozowanych w kierunku ADHD. W niektórych przypadkach multidyscyplinarne podejście i zespół składający się z pediatrów, psychiatrów, neurologów, psycholo-gów i laryngolopsycholo-gów, może zapewnić profesjonalną diagnostykę i terapię zaburzeń snu u dzieci z objawami ADHD.
Słowa kluczowe: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z
deficytem, ADHD, sen, problemy ze snem, zanurzenia snu, PLM, RLS, OSA
ABSTRACT
Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) is one of the most common neuropsychiatric disorder onset in early child-hood. The core symptoms are inattention, hyperactivity, and impulsivity. There has been increasing clinical and research interest in the association of and sleep problems in children and ADHD. Many reports have found a high frequency of sleep problems in children with ADHD. Some sleep problems, like par-tial sleep deprivation, sleep breathing disorder and others, may have the same symptoms especially in children during the day as ADHD symptoms. The aim of the study was presentation of bilateral connections between sleep and ADHD. Prevalence of sleep problems in children with ADHD is 25-50%. The most frequent are the sleep breathing disorder, restless leg syndrome and periodic lib movement on sleep. The symptoms like inatten-tion, hyperactivity, and impulsivity may be indicated by sleep problems and for this reason this is important to diagnose sleep disorders in children with ADHD symptoms. The pediatricians ought to want to include sleep history questions as part of the standard examination in children with ADHD. In some cases interdisciplinary approach and a team of pediatricians, psy-chiatrists, neurologists, psychologists and laryngologists can ensure professional diagnosis and treatments of sleep disorders in children with ADHD.
Key words: Attention deficit hyperactivity disorder, ADHD,
sleep, sleep problems, PLM, RLS, OSA
DEfINICJA, EpIDEMIOLOGIA ZESpOłU NADpOBUDLIWOŚCI pSYCHORUCHOWEJ Z DEfICYTEM UWAGI
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (Attention Deficit Hyperactivity Disorder, ADHD) jest czę-stym zaburzeniem neuropsychiatrycznym występującym we wczesnym dzieciństwie, którego osiowymi objawami są deficyty uwagi i zwiększona podatność na działanie różnego typu dystraktorów. W zespole tym pojawia się nadmierna impulsywność dotycząca zarówno zachowania, jak i sfery
werbalnej oraz związane z nią objawy nadpobudliwości ruchowej [1]. Częstość występowania ADHD rozpozna-wanego wg kryteriów Amerykańskiego Towarzystwa Psy-chiatrycznego (American Psychiatric Association, APA) zawartych w Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders IV (DSM-IV) ocenia się na 5–12% populacji dzieci w wieku szkolnym, z tego powodu jest to najczęś-ciej występujące zaburzenie psychiatryczne w dzieciństwie [1, 2]. Zespół ten częściej obserwowany jest u chłopców, w
0 Neurologia Dziecięca badaniach populacyjnych trzykrotnie częściej, natomiast w
badaniach klinicznych dotyczących dzieci diagnozowanych i leczonych aż dziesięciokrotnie [3–5]. U dzieci z ADHD często obserwowane są problemy szkolne, zaburzone relacje interpersonalne i samoocena [2, 6]. U części pacjentów, u których objawy ADHD występowały w dzieciństwie, mogą one występować także w okresie dorosłości [2, 7]. Wczesne rozpoznanie i podjęcie działań terapeutycznych może przy-czynić się do zapobiegania edukacyjnym i psychospołecz-nym skutkom ADHD [2, 8].
ZWIąZKI SNU I ADHD
Objawy ADHD są bardzo zbliżone do objawów opisywa-nych przez wielu autorów jako skutki zaburzeń snu i jego deprywacji [9–11], a przerywany lub zbyt krótki sen koja-rzony jest z objawami podobnymi do ADHD [10, 12]. Z tego powodu w ostatnich latach obserwujemy wzrost zain-teresowania związkami pomiędzy snem a ADHD u dzieci [13–20].
Problemy ze snem są często zgłaszane przez dzieci z ADHD oraz przez ich rodziców i opiekunów [13, 21–23]. W populacji dzieci w wieku szkolnym częstość występo-wania problemów ze snem szacowana jest na od 11% do 37% [24, 25]. Zaburzenia snu są jednymi z najczęściej zgła-szanych przez rodziców problemów w populacji dziecięcej [15, 24, 26]. Stanowią one poważny problem dla rodziców i opiekunów szczególnie w sytuacji, gdy pojawiają się nie-prawidłowości w ciągłości snu nocnego [27, 28]. Nocne wybudzenia mogą wpływać na jakość snu pozostałych osób w rodzinie [27, 28]. Problemy ze snem, zwłaszcza dotyczące zapoczątkowania i utrzymania ciągłości snu noc-nego, są zgłaszane u 25% do 50% dzieci z ADHD [13,29]. Współwystępowanie takich zaburzeń w ADHD znalazło swój wyraz w opracowanej przez APA klasyfikacji DSM-III, w której sen zaburzony i nieprzynoszący odpoczynku został włączony do kryteriów diagnostycznych ADHD [13, 15, 17]. Obecnie obowiązująca klasyfikacja DSM-IV nie zawiera już tego kryterium, gdyż objawy te zostały uznane za niespecyficzne i nie są konieczne do rozpoznania [2, 13, 17]. Problemy ze snem znalazły się również jako element w często wykorzystywanych kwestionariuszach stanowią-cych narzędzia wspomagające diagnozę ADHD (np. Con-ners’ Parent Rating Scale, CPRS) [13].
fIZJOLOGICZNA ROLA SNU
Rozpatrując zjawiska związane ze snem i ADHD, należy zwrócić uwagę na rolę snu w integracji procesów pamię-ciowych. Sejnowski i Destexhe w roku 2000 badając funk-cje snu posłużyli się analizą wzorców aktywności mózgu w czasie snu. Podczas pierwszych stadiów snu pojawiają się wrzeciona snu, a ich obecność wysoce zsynchronizowana z podwzgórzem stanowi dowód na wysoką aktywność układu podwzgórze–kora [30]. W tym czasie do neuronów pirami-dowych dostarczana jest duża ilość jonów Ca2+, co w póź-niejszym okresie jest wykorzystywane do tworzenia nowych połączeń i trwałych zmian sieci neuronowej [30]. W trak-cie pogłębiania się snu dochodzi do stopniowej dominacji czynności wolnej, przerywanej jednak bardzo krótkimi
epi-zodami szybkiej oscylacji podobnej do czynności obserwo-wanej podczas czuwania. Wrzeciona snu odgrywają główną rolę w plastyczności komórek piramidowych kory mózgu, a czynność wolna wraz z oscylacjami jest częścią konsolidacji pamięci [30].
Hipoteza zaproponowana w roku 2001 przez Peigneux i wsp. mówi, że sen bez szybkich ruchów gałek ocznych (non-rapid eye movement, NREM) i sen z szybkim ruchem gałek ocznych (rapid eye movement, REM) odpowiadają za różne procesy pamięciowe [31]: sen NREM za pamięć deklaratywną, a sen REM za pamięć proceduralną i umie-jętności [31]. Badania opublikowane w roku 2005 przez Rauchs i wsp. potwierdzają tę hipotezę i zwracają uwagę na fakt, że różnorodne procesy pamięciowe ulegają kon-solidacji w różnych fazach snu [32]. Pozwala to postawić tezę, że zaburzenie dotyczące zarówno fazy NREM, jak i REM może mieć negatywne konsekwencje dla funkcjono-wania dziecka w ciągu dnia [33].
Beebe i Gozal w roku 2002 opisali problemy poznawczo-behawioralne u dzieci z zaburzeniami snu na przykładzie zaburzeń oddychania w jego czasie [34]. Przedstawiony przez nich szczegółowo model zakłada związek kory przedczołowej z regulacją procesów poznaw-czo-wykonawczych [30]. Zaburzenia snu powodują, że nie dochodzi wówczas do normalnego obniżenia aktywności tego obszaru, co skutkuje problemami w funkcjonowaniu w ciągu dnia. Najczęściej dotyczy to planowania, utrzy-mania uwagi, labilności emocjonalnej, nadaktywności czy impulsywności [34]. Podobne objawy opisywane są jako objawy osiowe u dzieci z ADHD [35, 36]. Sugeruje się, że te objawy zwłaszcza u dzieci i młodzieży są związane głównie z fragmentacją snu nocnego [34].
ZABURZENIA SNU W ADHD
Związki snu i ADHD są wielokierunkowe, jednak nie są jeszcze dostatecznie poznane.
Część publikacji dowodzi, że zaburzenia snu mogą powodować objawy ADHD [13, 37], jednak istnieją bada-nia wykazujące prawidłowy przebieg snu u pacjentów z ADHD, co ma potwierdzać hipotezę, że są to dwa zupeł-nie odrębne zaburzenia [14, 38, 39]. Wzajemne powiąza-nie zaburzeń snu i ADHD, pomimo wielu dowodów, powiąza-nie jest przez wszystkich akceptowane. Istnieje kilka badań, w których wykazano brak wzajemnych powiązań pomiędzy ADHD a zaburzeniami snu. Badania Sangal i wsp. z roku 2005 nie wykazały częstszego występowania zaburzeń snu u dzieci z ADHD [39]. Rozbieżności te pokazują, że wza-jemne relacje pomiędzy snem a ADHD nie są wystarcza-jąco dobrze zbadane [40].
Część zaburzeń snu, takich jak zaburzenia oddychania podczas jego trwania, okresowe ruchy kończyn we śnie czy zespół opóźnionej fazy snu, uznaje się za ściśle zwią-zaną z ADHD [21, 29, 37, 40].
Wzrasta liczba dowodów na związek pomiędzy wystę-powaniem chrapania i zaburzeń oddychania podczas snu z zaburzeniami zachowania związanymi z nadpobudliwością psychoruchową [22, 37]. Objawy ADHD (zarówno hiper-aktywność, jak i deficyty uwagi) obserwowano u dzieci z zespołem obturacyjnego bezdechu sennego oraz u dzieci z
1 Vol. 17/008, nr 4
pierwotnym chrapaniem [10, 41, 42]. Zaburzenia oddycha-nia podczas snu obejmują spektrum zaburzeń od łagodnego chrapania zaczynając, a na zespole bezdechu obturacyjnego (obstructive sleep apnea, OSA) kończąc [43, 44]. W prze-ciwieństwie do dorosłych u dzieci dominuje postać zabu-rzeń oddychania z częściową obturacyjną hipowentylacją. Częstość występowania OSA ocenia się na 1–3% dzieci w wieku przedszkolnym [45, 46]. Chrapanie pierwotne może się pojawiać nawet u 20% dzieci, natomiast nawykowe (występujące co noc) 3–12% dzieci. Największa częstość występowania OSA przypada na okres przedszkolny do 6 roku życia, co pokrywa się ze szczytem występowania przerostu migdałków. Bardzo często obserwujemy dodatni wywiad rodzinny w kierunku OSA lub głośnego chrapania [45–47].
Goraya i wsp. u 24% dzieci z rozpoznanym ADHD w badaniu polisomnograficznym wykazali występowanie zespołu bezdechu obturacyjnego, u 24% zespół zwięk-szonej oporności górnych dróg oddechowych, a u 18% objawy obturacyjnej hipowentylacji [48]. Natomiast Ali i wsp. przebadali kwestionariuszem 782 dzieci, z czego 95 zgłaszało chrapanie przez większość nocy [49]. W drugiej części badania przeprowadzono całonocny monitoring wideo i oksymetryczny. W grupie dzieci chrapiących obser-wowano częstsze ruchy podczas snu oraz spadki saturacji krwi tętniczej. U dzieci tych obserwowano również nad-mierną senność i hiperaktywność w ciągu dnia (oceniane w Conners Parent Rating Scale), a rodzice zgłaszali problemy z zachowaniem znacznie częściej niż w grupie kontrolnej dzieci niechrapiących [49]. Adenotonsilektomia jako zale-cana metoda postępowania u dzieci, u których występuje nawykowe chrapanie, może przyczynić się do zmniejsze-nia nasilezmniejsze-nia objawów hiperaktywności i deficytów uwagi [50–52]. Ali i wsp. obserwowali zmniejszenie agresji, defi-cytów uwagi i hiperaktywności u dzieci w 3–6 miesięcy po adenotonsilektomii [53]. Natomiast 4-letnie prospektywne badania Chervin i wsp. z roku 2005 dowiodły, że chrapanie i inne objawy zaburzeń oddychania podczas snu u dzieci są bardzo istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju hiperak-tywności [54]. Badania Golan i wsp. wykazały u ok. 50% dzieci z ADHD objawy zaburzeń oddychania podczas snu w trakcie rejestracji polisomnograficznej [55]. Z tego powodu adenotonsilektomia jest pierwszą metodą terapii u większości dzieci, a wentylacja ze stałym dodatnim ciśnie-niem w drogach oddechowych (continuous positive airway pressure, CPAP) jest opcjonalną metodą u pacjentów zdys-kwalifikowanych do zabiegu operacyjnego lub nieodpo-wiadających na leczenie operacyjne [50].
BADANIA AKTIGRAfICZNE I pOLISOMNOGRAfICZNE W ADHD
Badania aktigraficzne u dzieci z ADHD wykazały wspólny wzorzec, polegający na zwiększeniu aktywności ruchowej wczesnym popołudniem, kiedy to fizjologicznie u zdro-wych dzieci obserwuje się zwiększoną skłonności do zasy-piania. Wskazuje to, że hiperaktywność może być wyrazem przeciwdziałania fizjologicznej tendencji do senności [56]. Badania Gruber i wsp. sugerują, że podstawową cechą charakteryzującą sen u dzieci z ADHD jest niestabilność układu–sen czuwanie [57, 58]. W badaniu tym
zaobserwo-wano niestabilność dotyczącą zarówno zapoczątkowania snu, jak i czasu jego trwania [57].
Badania polisomnograficzne w zakresie makrostruk-tury snu wykazują zwiększoną częstość ruchów podczas snu u dzieci z ADHD [48, 59–61] oraz większą liczbę cykli snu [40, 60]. Goraya i wsp. u dzieci z ADHD stwierdzili wydłużoną latencję snu oraz latencję snu REM [48]. W badaniu Miano i wsp. (2006) dzieci z ADHD obserwo-wano krótszy czas snu nocnego oraz zwiększoną częstość zmiany faz snu niż w grupie kontrolnej. Obserwowano również zmniejszenie procentowej ilości snu REM i efek-tywności snu [40].
Badania kliniczne dostarczają dowodów na powiązanie zespołu niespokojnych nóg i okresowych ruchów kończyn we śnie u dzieci z ADHD [16, 48, 62–66]. W roku 2007 Konofal i wsp. zaobserwowali, że objawy ADHD są bar-dziej nasilone u dzieci, u których występuje dodatkowo zespół niespokojnych nóg (Restless Legs Syndrome, RLS) [63]. Zespół ten charakteryzuje się nieprzyjemnymi odczu-ciami w kończynach dolnych, występującymi po położe-niu się do łóżka i powodującymi przymus nieustannego nimi poruszania [44, 46, 67, 68]. Dyskomfort zmniejsza poruszanie kończynami, natomiast po znieruchomieniu narasta [46]. Pacjent ze względu na ciągłe ruchy koń-czyn ma problemy z zaśnięciem, co może prowadzić do bezsenności [44, 46, 67, 69]. RLS występuje głównie u dorosłych, opisywany jest jednak również u dzieci [68, 69]. Jego rozpowszechnienie w Stanach Zjednoczonych Ameryki i krajach Europy Zachodniej oceniane jest na 5–10% [63]. Większe nasilenie objawów ADHD u pacjen-tów z RLS może być wynikiem zarówno fragmentacji snu i co za tym idzie gorszego funkcjonowania pacjentów w ciągu dnia, jak i wspólnych mechanizmów patofizjolo-gicznych [63]. W badaniach Picchietti i wsp. u dzieci z RLS obserwowano głównie trudności z zaśnięciem [69]. W badaniu z roku 2007 Konofal i wsp. zwracają uwagę na rolę niedoboru żelaza w patofizjologii ADHD i RLS [63, 70]. Poziom ferrytyny był istotnie statystycznie niższy u dzieci z ADHD niż w grupie kontrolnej [63]. U około 80% pacjentów z RLS w czasie snu występują okresowe ruchy kończyn (Periodic Limb Movemen, PLM) [71].
Okresowe ruchy kończyn we śnie w zapisie polisom-nograficznym przejawiają się występowaniem powtarzają-cych się wielokrotnie w seriach (4 lub więcej) epizodów stereotypowych ruchów kończyn (trwających 0,5–10 sekund) w czasie snu [46, 68, 72, 73]. Przerwy pomię-dzy rejestrowanymi ruchami wynoszą od 5 do 90 sekund [46]. W przypadkach typowych ruchy dotyczą symetrycz-nie kończyn dolnych, najczęściej jako zgięcie grzbietowe palucha z towarzyszącym zgięciem w stawie skokowym i kolanowym, jednak mogą dotyczyć również kończyn gór-nych [46]. Klinicznie PLM może prowadzić do fragmenta-cji snu, poczucia, że sen nie daje odpoczynku, a co za tym idzie do bezsenności [46]. PLM częściej obserwowane są u dzieci z zaburzeniami oddychania podczas snu [74, 75]. W diagnostyce PLM konieczne jest wykonanie całonocnego badania polisomnograficznego [71]. W badaniu Picchietti i Walters na 129 dzieci z okresowymi ruchami kończyn we śnie u 91% obserwowano również objawy ADHD, co
Neurologia Dziecięca może stanowić dowód na ścisłe powiązania tych dwóch
zaburzeń [76]. Crabtree i wsp. wykonali badania polisom-nograficzne u 69 dzieci z ADHD i wykazali występowanie PLM w 35% przypadków [65]. Goraya i wsp. stwierdzili PLM w badaniach polisomnograficznych u 30% dzieci z rozpoznanym ADHD [48]. Powiązanie zespołu niespokoj-nych nóg i okresowych ruchów kończyn we śnie z ADHD może świadczyć o wspólnym podłożu, jakim jest deficyt dopaminergiczny [63, 64].
MIKROSTRUKTURA SNU W ADHD
Istotnym elementem mikrostruktury snu, nierozerwalnie związanym z regeneracyjną funkcją snu, są wzbudzenia (aurosals). Pojawiające się cyklicznie podczas snu NREM arousals bez towarzyszącego wybudzenia mogą być kodo-wane jako cyclic alternating pattern (CAP) [77, 78]. CAP to okresowo występujące wzorce czynności bioelektrycz-nej mózgu, rejestrowane podczas badania polisomnogra-ficznego w stadiach 1–4 NREM, charakteryzujące się cyklicznym występowaniem wyżejnapięciowych sekwen-cji czynności bioelektrycznej, wyraźnie różniących się od czynności podstawowej, typowej dla danego stadium snu [77–79]. Duża liczba sekwencji CAP poprzedza przejście ze snu NREM do snu REM, natomiast w prawidłowym śnie REM sekwencje te nie pojawiają się [79]. Każda sekwen-cja CAP składa się z fazy A (od 2 do 60 sekund) będącej krótkim przemijającym wzbudzeniem, które pojawia się przerywając toniczną wolną czynność snu NREM (faza B) [77–79]. Sekwencje CAP opisywane są jako wyraz niesta-bilności snu NREM, a ich występowanie zmienia się wraz z wiekiem oraz w wielu zaburzeniach związanych ze snem, takich jak parasomnie, zaburzenia oddychania podczas snu czy padaczka [40, 80–87]. Nieprawidłowe rozmieszczenie sekwencji CAP w odniesieniu do klasycznych stadiów snu może być przyczyną bądź też wyrazem istniejących proble-mów ze snem, niewidocznych na poziomie makrostruktury snu [88]. Ocena sekwencji CAP wydaje się mieć znaczenie
również w przypadku zaburzeń snu u dzieci [82–87]. W badaniu Miano i wsp. z roku 2006 w zakresie mikro-struktury snu u dzieci z ADHD obserwowano niższe war-tości współczynnika CAP rates zwłaszcza w stadium 2 snu NREM [40]. Obserwacje te mogą sugerować, że zabu-rzenia snu u dzieci z ADHD są związane z dysregulacją mechanizmów odpowiedzialnych za wzbudzenia, które z kolei mogą odgrywać rolę w etiopatogenezie ADHD [40]. Badania niestabilności snu NREM mogą otworzyć nowe możliwości diagnostyczne i pozwolić na zrozumienie pod-staw neurofizjologicznych interakcji pomiędzy snem a objawami ADHD.
pODSUMOWANIE
Przedstawiono tu dane dotyczące wzajemnych powiązań pomiędzy snem a ADHD. Pominięto natomiast problema-tykę związaną z leczeniem ADHD i jego wpływem na sen, co wykracza poza zakres niniejszego opracowania. Przed-stawione dane wskazują, że u dzieci z podejrzeniem ADHD wskazana jest diagnostyka w kierunku zaburzeń snu [66]. Elementy wywiadu dotyczącego snu powinny znaleźć się w schemacie postępowania lekarza pierwszego kontaktu [89]. Obecnie coraz częściej prezentowany jest pogląd, że w części przypadków zaburzeń snu u dzieci diagnostyka i tera-pia na poziomie lekarza pierwszego kontaktu jest nieprak-tyczna lub wręcz niemożliwa do przeprowadzenia. Wymaga ona interdyscyplinarnego podejścia w specjalistycznych klinikach snu [21, 90]. Wydaje się, że takie multidyscypli-narne podejście i zespół składający się z pediatrów, psy-chiatrów, neurologów, psychologów i laryngologów mogą zapewnić profesjonalną diagnostykę i terapię zaburzeń snu u dzieci [21, 90, 91]. Większość przypadków nie stwarza jednak problemów diagnostycznych, a prawidłowo zebrany wywiad i badanie pediatryczne wystarcza do postawienia rozpoznania zaburzeń snu [28, 89], co w przypadku dzieci z objawami ADHD ma istotny wpływ na proces terapeu-tyczny.
pIŚMIENNICTWO
[1] Clinical practice guideline: diagnosis and evaluation of the child with attention-deficit/hyperactivity disorder. American Academy of Pediat-rics. Pediatrics, 2000:105, 1158–1170.
[2] American Psychiatric Association: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM-IV. 2000, Washington, DC: American Psychiatric Association.
[3] Biederman J.: Attention-deficit/hyperactivity disorder: a selective over-view. Biol. Psychiatry, 2005:57, 1215–1220.
[4] Biederman J.,Faraone S.V.: Attention-deficit hyperactivity disorder. Lancet, 2005:366, 237–248.
[5] Biederman J., Mick E., Faraone S.V. et al.: Influence of gender on atten-tion deficit hyperactivity disorder in children referred to a psychiatric clinic. Am. J. Psychiatry, 2002:159, 36–42.
[6] Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (zespół hiperkinetyczny) u dzieci, [w:] Postępy w diag-nostyce i leczeniu chorób układu nerwowego u dzieci., S. Jóźwiak (red.) 2000, Wydawnictwo BiFolium, Lublin, 69–83.
[7] Boonstra A.M., Kooij J.J., Oosterlaan J. et al.: Hyperactive night and day? Actigraphy studies in adult ADHD: a baseline comparison and the effect of methylphenidate. Sleep, 2007:30, 433–442.
[8] Roemmich J.N., Barkley J.E., D’Andrea L. et al.: Increases in overweight after adenotonsillectomy in overweight children with obstructive sleep-disordered breathing are associated with decreases in motor activity and hyperactivity. Pediatrics, 2006:117, 200–208.
[9] Dahl R.E., Pelham W.E., Wierson M.: The role of sleep disturbances in attention deficit disorder symptoms: a case study. J. Pediatr. Psychol., 1991:16, 229–239.
[10] Guilleminault C., Winkle R., Korobkin R. et al.: Children and nocturnal snoring: evaluation of the effects of sleep related respiratory resistive load and daytime functioning. Eur. J. Pediatr., 1982:139, 165–171. [11] Kleitman N.: Sleep and Wakefulness. 1965, Chicago, University of
Chi-cago Press.
[12] Chervin R.D., Dillon J.E., Bassetti C. et al.: Symptoms of sleep disorders, inattention, and hyperactivity in children. Sleep, 1997:20, 1185–1192.
Vol. 17/008, nr 4
[13] Corkum P., Tannock R.,Moldofsky H., Sleep disturbances in children with attention-deficit/hyperactivity disorder. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psy-chiatry, 1998:37, 637–646.
[14] Cohen-Zion M., Ancoli-Israel S.: Sleep in children with attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD): a review of naturalistic and stimulant intervention studies. Sleep Med. Rev., 2004:8, 379–402.
[15] Owens J.A.: The ADHD and sleep conundrum: a review. J. Dev. Behav. Pediatr., 2005:26, 312–322.
[16] Sadeh A., Pergamin L., Bar-Haim Y.: Sleep in children with attention-defi-cit hyperactivity disorder: a meta-analysis of polysomnographic studies. Sleep Med. Rev., 2006:10, 381–398.
[17] Cortese S., Konofal E., Yateman N. et al.: Sleep and alertness in children with attention-deficit/hyperactivity disorder: a systematic review of the literature. Sleep, 2006:29, 504–511.
[18] Gruber R., Grizenko N., Schwartz G. et al.: Performance on the continu-ous performance test in children with ADHD is associated with sleep efficiency. Sleep, 2007:30, 1003–1009.
[19] Cortese S., Konofal E., Lecendreux M.: Alertness and feeding behaviors in ADHD: does the hypocretin/orexin system play a role? Med. Hypoth-eses, 2008:71, 770–775.
[20] Bazar K.A., Yun A.J., Lee P.Y. et al.: Obesity and ADHD may represent different manifestations of a common environmental oversampling syndrome: a model for revealing mechanistic overlap among cognitive, metabolic, and inflammatory disorders. Med. Hypotheses, 2006:66, 263–269.
[21] Wiggs L., Montgomery P., Stores G.: Actigraphic and parent reports of sleep patterns and sleep disorders in children with subtypes of attention-deficit hyperactivity disorder. Sleep, 2005:28, 1437–1445.
[22] Owens J.A., Maxim R., Nobile C. et al.: Parental and self-report of sleep in children with attention-deficit/hyperactivity disorder. Arch. Pediatr. Adolesc. Med., 2000:154, 549–555.
[23] Young J.: Common comorbidities seen in adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder. Adolesc. Med. State Art. Rev., 2008:19, 216–228.
[24] Owens J.A., Spirito A., McGuinn M. et al.: Sleep habits and sleep dis-turbance in elementary school-aged children. J. Dev. Behav. Pediatr., 2000:21, 27–36.
[25] Owens J., Davis K.F.: Sleep Disorders in Children, [in:] Handbook of Sleep Medicine, 1st ed. 2006, Lippincott Williams & Wilkins: Philadelphia, 268. [26] Żarowski M., Młodzikowska-Albrecht J., Steinborn B.: Sleep disorders
and sleep habists in children and adolescents with headache. Neur. Dziec., 2007:16, 25–32.
[27] Thiedke C.C.: Sleep disorders and sleep problems in childhood. Am. Fam. Physician, 2001:63, 277–284.
[28] Szymańska K.: Zaburzenia snu u dzieci i młodzieży, [w:] Postępy w diag-nostyce i leczeniu chorób układu nerwowego u dzieci, S. Jóźwiak, (red.) 2002, Wydawnictwo BiFolium: Lublin.
[29] Van der Heijden K.B., Smits M.G., Van Someren E.J. et al.: Effect of mela-tonin on sleep, behavior, and cognition in ADHD and chronic sleep-onset insomnia. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry, 2007:46, 233–241. [30] Sejnowski T.J., Destexhe A.: Why do we sleep? Brain Res., 2000:886,
208–223.
[31] Peigneux P., Laureys S., Delbeuck X. et al.: Sleeping brain, learning brain. The role of sleep for memory systems. Neuroreport, 2001:12, 111–124. [32] Rauchs G., Desgranges B., Foret J. et al.: The relationships between
memory systems and sleep stages. J. Sleep Res., 2005:14, 123–140. [33] Kheirandish L., Gozal D.: Neurocognitive dysfunction in children with
sleep disorders. Dev. Sci., 2006:9, 388–399.
[34] Beebe D.W., Gozal D.: Obstructive sleep apnea and the prefrontal cortex: towards a comprehensive model linking nocturnal upper airway obstruction to daytime cognitive and behavioral deficits. J. Sleep Res., 2002:11, 1–16.
[35] Marsh R., Alexander G.M., Packard M.G. et al.: Habit learning in Tourette syndrome: a translational neuroscience approach to a developmental psychopathology. Arch. Gen. Psychiatry, 2004:61, 1259–1268.
[36] Rubia K., Overmeyer S., Taylor E. et al.: Hypofrontality in attention deficit hyperactivity disorder during higher-order motor control: a study with functional MRI. Am. J. Psychiatry, 1999:156, 891–896.
[37] O’Brien L.M., Ivanenko A., Crabtree V.M. et al.: Sleep disturbances in children with attention deficit hyperactivity disorder. Pediatr. Res., 2003:54, 237–243.
[38] Chervin R.D.: How many children with ADHD have sleep apnea or perio-dic leg movements on polysomnography? Sleep, 2005:28, 1041–1042. [39] Sangal R.B., Owens J.A., Sangal J.: Patients with
attention-deficit/hype-ractivity disorder without observed apneic episodes in sleep or daytime sleepiness have normal sleep on polysomnography. Sleep, 2005:28, 1143–1148.
[40] Miano S., Donfrancesco R., Bruni O. et al.: NREM sleep instability is reduced in children with attention-deficit/hyperactivity disorder. Sleep, 2006:29, 797–803.
[41] Guilleminault C., Korobkin R., Winkle R.: A review of 50 children with obstructive sleep apnea syndrome. Lung, 1981:159, 275–287. [42] Montgomery-Downs H.E., Jones V.F., Molfese V.J. et al.: Snoring in
pre-schoolers: associations with sleepiness, ethnicity, and learning. Clin. Pediatr. (Phila), 2003:42, 719–726.
[43] Szelenberger W.: Bezsenność. Via Medica, Gdańsk 2007.
[44] Prusiński A.: Bezsenność i inne zaburzenia snu. Wyd. Lek., PZWL, Warszawa 2007.
[45] Mindell J.A., Owens J.: A clinical guide to pediatric sleep. Diagnosis and managment of sleep problems. Vol. 1. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia 2003.
[46] Avidan A.Y., Zee P.C.: Handbook of Sleep Medicine, 1st Edition. Lippin-cott Williams & Wilkins, Philadelphia 2006.
[47] Zieliński J., Pływaczewski R., Bednarek M.: Zaburzenia oddychania w czasie snu. PZWL, Warszawa 2006.
[48] Goraya J.S., Cruz M., Valencia I. et al.: Sleep study abnormalities in children with attention deficit hyperactivity disorder. Pediatr. Neurol., 2009:40, 42–46.
[49] Ali N.J., Pitson D.J., Stradling J.R.: Snoring, sleep disturbance, and beha-viour in 4-5 year olds. Arch. Dis. Child, 1993:68, 360–366.
[50] Clinical practice guideline: diagnosis and management of childhood obstructive sleep apnea syndrome. Pediatrics, 2002:109, 704–712. [51] Farber J.M.: Clinical practice guideline: diagnosis and management of
childhood obstructive sleep apnea syndrome. Pediatrics, 2002:110, 1255–1257; author reply 1255–1257.
[52] Huang Y.S., Guilleminault C., Li H.Y. et al.: Attention-deficit/hyperactivity disorder with obstructive sleep apnea: a treatment outcome study. Sleep Med., 2007:8, 18–30.
[53] Ali N.J., Pitson D., Stradling J.R.: Sleep disordered breathing: effects of adenotonsillectomy on behaviour and psychological functioning. Eur. J. Pediatr., 1996:155, 56–62.
[54] Chervin R.D., Ruzicka D.L., Archbold K.H. et al.: Snoring predicts hype-ractivity four years later. Sleep, 2005:28, 885–890.
[55] Golan N., Shahar E., Ravid S. et al.: Sleep disorders and daytime sle-epiness in children with attention-deficit/hyperactive disorder. Sleep, 2004:27, 261–266.
[56] Dane A.V., Schachar R.J., Tannock R.: Does actigraphy differentiate ADHD subtypes in a clinical research setting? J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry, 2000:39, 752–760.
[57] Gruber R., Sadeh A., Raviv A.: Instability of sleep patterns in children with attention-deficit/hyperactivity disorder. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry, 2000:39, 495–501.
[58] Gruber R., Sadeh A.: Sleep and neurobehavioral functioning in boys with attention-deficit/hyperactivity disorder and no reported breathing prob-lems. Sleep, 2004:27, 267–273.
[59] Huang Y.S., Chen N.H., Li H.Y. et al.: Sleep disorders in Taiwanese chil-dren with attention deficit/hyperactivity disorder. J. Sleep Res., 2004:13, 269–277.
polysomno-4 Neurologia Dziecięca
graphic sleep pattern in children with attention deficit/hyperactivity disorder? J. Sleep Res., 2004:13, 87–93.
[61] Konofal E., Lecendreux M., Bouvard M.P. et al.: High levels of nocturnal activity in children with attention-deficit hyperactivity disorder: a video analysis. Psychiatry Clin. Neurosci, 2001:55, 97–103.
[62] Cortese S., Konofal E., Lecendreux M. et al.: Restless legs syndrome and attention-deficit/hyperactivity disorder: a review of the literature. Sleep, 2005:28, 1007–1013.
[63] Konofal E., Cortese S., Marchand M. et al.: Impact of restless legs syn-drome and iron deficiency on attention-deficit/hyperactivity disorder in children. Sleep Med., 2007:8, 711–715.
[64] Walters A.S., Mandelbaum D.E., Lewin D.S. et al.: Dopaminergic the-rapy in children with restless legs/periodic limb movements in sleep and ADHD. Dopaminergic Therapy Study Group. Pediatr. Neurol., 2000:22, 182–186.
[65] Crabtree V.M., Ivanenko A., Gozal D.: Clinical and parental assessment of sleep in children with attention-deficit/hyperactivity disorder referred to a pediatric sleep medicine center. Clin. Pediatr. (Phila), 2003:42, 807– 813.
[66] Walters A.S., Silvestri R., Zucconi M. et al.: Review of the possible rela-tionship and hypothetical links between attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) and the simple sleep related movement disorders, para-somnias, hyperpara-somnias, and circadian rhythm disorders. J. Clin. Sleep Med., 2008:4, 591–600.
[67] Prusiński A.: Parasomnie. Sen, 2001:1, 33–39.
[68] ICSD, American Academy of Sleep Medicine. International classification of sleep disorders, 2th ed.: Diagnostic and coding manual. 2005, West-chester, Illinois: American Academy of Sleep Medicine.
[69] Picchietti D., Allen R.P., Walters A.S. et al.: Restless legs syndrome: prevalence and impact in children and adolescents-the Peds REST study. Pediatrics, 2007:120, 253–266.
[70] Konofal E., Lecendreux M., Deron J. et al.: Effects of iron supplemen-tation on attention deficit hyperactivity disorder in children. Pediatr. Neurol., 2008:38, 20–26.
[71] Pockett C., Kirk V.: Periodic limb movements in sleep and attention deficit hyperactivity disorder: Are they related? Paediatr. Child Health, 2006:11, 355–358.
[72] Hening W.: The clinical neurophysiology of the restless legs syndrome and periodic limb movements. Part I: diagnosis, assessment, and cha-racterization. Clin. Neurophysiol., 2004:115, 1965–1974.
[73] Recording and scoring leg movements. The Atlas Task Force. Sleep, 1993:16, 748–759.
[74] Kirk V.G., Bohn S.: Periodic limb movements in children: prevalence in a referred population. Sleep, 2004:27, 313–315.
[75] Martinez S., Guilleminault C.: Periodic leg movements in prepubertal children with sleep disturbance. Dev. Med. Child Neurol., 2004:46, 765– 770.
[76] Picchietti D.L., Walters A.S.: Moderate to severe periodic limb move-ment disorder in childhood and adolescence. Sleep, 1999:22, 297–300. [77] Terzano M.G., Parrino L., Sherieri A. et al.: Atlas, rules, and recording
techniques for the scoring of cyclic alternating pattern (CAP) in human sleep. Sleep Med., 2001:2, 537–553.
[78] Terzano M.G., Parrino L., Smerieri A. et al.: Atlas, rules, and recording techniques for the scoring of cyclic alternating pattern (CAP) in human sleep. Sleep Med., 2002:3, 187–199.
[79] Terzano M., Parrino L.: The cyclic alternating pattern (CAP) in human sleep, in Clinical Neurophysiology of Sleep Disorders, C. Guilleminault (ed.) 2005, Elsevier.
[80] Terzano M.G., Parrino L.: Clinical applications of cyclic alternating pat-tern. Physiol. Behav., 1993:54, 807–813.
[81] Terzano M.G., Parrino L.: Origin and Significance of the Cyclic Alternating Pattern (CAP). REVIEW ARTICLE. Sleep Med. Rev., 2000:4, 101–123. [82] Miano S., Bruni O., Elia M. et al.: Sleep in children with autistic
spec-trum disorder: a questionnaire and polysomnographic study. Sleep Med., 2007:9, 64–70.
[83] Miano S., Bruni O., Elia M. et al.: Sleep phenotypes of intellectual dis-ability: a polysomnographic evaluation in subjects with Down syndrome and Fragile-X syndrome. Clin. Neurophysiol., 2008:119, 1242–1247. [84] Kheirandish-Gozal L., Miano S., Bruni O. et al.: Reduced NREM sleep
instability in children with sleep disordered breathing. Sleep, 2007:30, 450–457.
[85] Bruni O., Ferri R., Novelli L. et al.: NREM sleep instability in children with sleep terrors: the role of slow wave activity interruptions. Clin. Neuro-physiol., 2008:119, 985–992.
[86] Bruni O., Ferri R., Miano S. et al.: Sleep cyclic alternating pattern in normal preschool-aged children. Sleep, 2005:28, 220–230.
[87] Bruni O., Ferri R., Miano S. et al.: Sleep cyclic alternating pattern in normal school-age children. Clin. Neurophysiol., 2002:113, 1806–1814. [88] Halasz P., Terzano M., Parrino L. et al.: The nature of arousal in sleep. J.
Sleep Res., 2004:13, 1–23.
[89] Zarowski M., Steinborn B.: Zaburzenia zasypiania i ciągłości snu u dzieci. Przewodnik Lekarza, 2004:11/12, 22–25.
[90] Owens J., Mindell J.A.: Clinical sleep services for children: clinical and administrative considerations. Sleep Med., 2002:3, 291–294.
[91] Stores G.,: Practitioner review: assessment and treatment of sleep disor-ders in children and adolescents. J. Child Psychol. Psychiatry, 1996:37, 907–925.
Adres do korespondencji:
