Jan Orłowski
Polska w okolicznościowej poezji
rosyjskiej doby pierwszej wojny
światowej
Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 7, 493-500
2001
T t A T ^ S S eria V II 2001
Jan O rłow sk i
P olska w o k o licz n o śc io w e j p o e z ji rosyjskiej
d ob y pierw szej w ojny światowej
W
po ezji rosyjskiej w sp ó łczesn y ch — p o w stało tak w iele w ierszy i p o e m a tó w na tem aty polskie, iż m o żn a—
poczynając od sch y łk u w ie k u X V III, a k o ńcząc n a czasach n am by złożyć z nich kilkutom ow ą antologię1. Polska przykuwała uwagę poetów rosyjskich szczególnie w okre sach woj ennych konfliktówpolsko-rosyj skich, takichjak insurekcja kościuszkowska, powstanie listopadowe i styczniowe, pierwsza woj na światowa, woj na polsko-bolszewicka roku 1920 oraz kampania w ojenna Armii Czerwonej przeciw Polsce po 17 września 1939 roku. Powstałe w tych okolicznościach historycznych rosyjskie wiersze poświęcone spraw om polskim są najczęściej utw oram i okolicznościowej poezji na użytek propagandowy2.O d m ie n n e przyczyny polityczne skłaniały poetów rosyjskich do tw orzenia w ierszy o Polsce po drugiej w o jn ie św iatow ej, ale i w ty m okresie n ajn o w szy ch naszych d ziejó w ow e rosyjskie
polonica p oetyckie też m ogą być w w iększości p rzy p ad k ó w u z n a n e za u tw o ry należące do literatu ry
d y d a k ty c z n o -u ż y tk o w e j. P rop ag o w ały o n e b o w ie m o k reślo n e treści id eo lo g iczn e, w szczeg ó ln o ści zaś o p iew an o w n ic h ra d zieck o -p o lsk ie b raterstw o b ro n i i starano się um acn iać stero w an ą
✓ 3
p o lity czn ie p rzy jaźń p o lsk o -ra d z ie c k ą .
P rzed ro k ie m 1945 — zw łaszcza w latach naszych p o w stań n a ro d o w y c h — w poezji rosyjskiej p isan o o Polsce z w ro g o ścią i nien aw iścią (przejaw y z ro z u m ie n ia p o lsk ich aspiracji n ie p o d le g ło ściow ych były n ie z m ie rn ie rzadkie). W yjątek stan o w ił p o czątk o w y okres pierw szej w o jn y św ia tow ej, szczególnie lata 1914-1915, kiedy to bard zo w y raźn ie u jaw n iły się w R osji p ro p o lsk ie sym patie, ale i w ów czas m iały one charakter koniunkturalny, zaś u ich podstaw legły w yraźne intencje
1 Z ob. m.in.: D źw ię k i kruszonych oków. Polska u> poezji rosyjskiej lat 1795-1 9 1 7 , wyb. i opr. B. B iałokozow icz, Warszawa 1977; Miecze i gałązki oliwne. Antologia poezji rosyjskiej o Polsce (W ick X V II1 - X X ), wyb. i opr. J. O rłow ski, Warszawa 1995.
2 Z o b . J. O rło w sk i, Z dziejów rosyjskiej poezji propagandowej, „Slavia O rien ta lis” 1993, nr 3, s. 4 0 5 -4 1 1 .
3 Z o b . niektóre w iersze w antologiach: Księga przyjaciół, w yb. i opr. I. Sikirycki, W arszawa 1975; J a k unieść wierszem
49 4 J a n O rło w s k i
polityczne. Jednakże niektórzy ów cześni myśliciele i poeci — w śród nich D y m itr M ierieżkow ski, W iaczesław Iwanow, Z inaida G ippius, Sergiusz S o ło w jo w — szczerze pragnęli o drodzenia au to n o m icznej Polski i pojednania rosyjsko-polskiego. W arto w tym m iejscu dodać, iż korzystne zm iany w spojrzeniu R osjan na tak zw aną „kwestię polską” uw idoczniły się ju ż na początku w ieku XX, szczególnie w publicystyce slawisty A leksandra Pogodina, w prozie Lwa Tołstoja i W łodzim ierza
. .. . . . 4
K orolenki oraz w poezji K onstantego B alm onta i A pollona Korinfskiego .
Jed n a k dopiero pierw sza w ojna światowa spow odow ała praw dziw ą „polonom anię” w literaturze rosyjskiej. Polsce pośw ięcono w ów czas setki u tw o ró w poetyckich, szkiców i opow iadań, pisano o niej w niezliczonych artykułach publicystycznych, których treść stanow iły rozw ażania o jej przyszłości, 0 w o jen n y ch cierpieniach Polaków, o ich walce u boku Rosji przeciw N ie m c o m i Austrii.
Ten nagły w z ro st p ro p o lsk ich n a stro jó w w R osji m iał o k reślo n e p rzyczyny p o lity c z n o -w o j skow e. Sprzyjał te m u w yjątkow y m o m e n t h is to ry c z n y — w o je n n y k o n flik t m o c a rstw zaborczych, k tó re niegdyś d o k o n ały ro z b io ró w Polski. O bydw aj przeciw n icy w o je n n i, z je d n e j stro n y N ie m c y 1 A ustria, z drugiej zaś Rosja, starali się pozyskać dla siebie p o parcie Polaków przyjaznym i obietni cam i politycznym i. Rosja — ja k w iadom o — czyniła to p rzez ogłoszenie słynnej o d ezw y n aczelnego w o d z a arm ii, w ielkiego księcia M ik o łaja M ikołajew icza, k tó ry tak zw racał się do n a ro d u polskiego w d n iu 14 sierp n ia 1914 roku:
( ...) Polacy! W ybiła godzina, kiedy najdroższe m arzen ia w aszych o jcó w i d ziad ó w m o g ą się ziścić. P ó łto ra w ie k u te m u żyw e ciało Polski ro zd arto na części, ale jej du sza nie u m arła. Ż y ła o n a nadzieją, że nadejdzie g odzina zm artw y ch w stan ia n a ro d u polskiego i je g o bratersk ieg o p o jed n an ia z w ielką R osją (...) . J u trz e n k a no w eg o życia dla w as w sc h o d z i5.
W tej od ezw ie w ielkiego księcia zaw arta była obietnica, iż p o d b e rłe m cara R osji „zjed n o czo n a zo stan ie Polska, sw o b o d n a w swojej w ierze, ję z y k u , sam o rząd zie”. N ie było tu w ięc m o w y nie tylko o p o w sta n iu n iepodległej Polski, ale n aw et o je j a u to n o m ii politycznej. Z w raca też uw agę m glistość o b ietn ic, które m askow ały m etafo ry czn e sfo rm u ło w an ia — „dusza nie u m a rła ”, „na dejdzie g o d zin a zm a rtw y c h w sta n ia ”, „ju trzen k a now ego życia dla w as w sc h o d z i”. Stały się one w y śm ie n itą pożyw ką dla rosyjskich poetów , k tó rzy kierow ali w ów czas do P o lak ó w sw oje w ie r szow ane apele.
J e s t rzeczą n a d e r ch arakterystyczną, że w ó w czesn y ch w ierszach o Polsce poeci rosyjscy posługiw ali się ty m i sam ym i m etafo ram i, ja k b y d o sło w n ie cy to w an y m i z pro k lam acji naczelnego w o d za arm ii. W n ie k tó ry c h u tw o rach p oetyckich n aw et w p ro st p o w o ły w an o się na je g o słow a sk iero w an e d o Polaków . N iejak i A lek san d er P ie tro w w w ierszu Zmartwychwstanie (.В о ск р есен и е — m o w a w n im w łaśnie o „zm a rtw y c h w sta n iu ” Polski) pisał w ro k u 1914:
4 O b szerniej p ro b lem y te o m ó w io n e zostały w pracy: J. O rło w sk i, Z dziejów antypolskich obsesji w literaturze rosyjskiej.
O d w ieku X V I I I do roku 1917, W arszawa 1992.
5 Z ob . tekst tej o d e z w y w broszurze: Pro Polonia. Z b ió r dokumentów, odeziv, głosów prasy europejskiej i osób wybitnych
Po lsk a w o k o lic z n o śc io w e j p oezji rosyjskiej d o b y p ie rw sze j w o jn y św iato w ej 495
С во б о д ы с л о в а п р о зв у ч а л и В ож дя з о л о т ы е с л о в а !6
P raw ie ró w n o c z e śn ie P io tr J u r k in w w ierszu Do sławnych Polako'w (С л а в н ы м п о л я к а м ) obw ieszczał en tu zjasty czn ie, że odezw a n aczelnego w o d za arm ii rosyjskiej znalazła żyw y o d d źw ięk w n aro d zie polskim :
Ж и л и б ез друж бы м ы д о л го . Н о бр а т ья, В и д и м , к а к ч у т к и вы к с л о в у во ж д я 1.
J a k w sp o m n ia n o , ow a odezw a do Polaków zaw ierała o b ietn icę zjed n o c zen ia rozdartej Polski po zw ycięstw ie R osji nad N ie m c a m i i A ustrią. N a ję z y k poezji przekładał tę o b ietn icę A p o llo n K orinfski, z n a n y ja k o p o lo n o fil i a u to r kilku w ierszy o Polsce, które stw o rzy ł po p o d ró ż y do W ar szaw y w ro k u 1908 i n astęp n ie w latach pierw szej w o jn y św iatow ej. W w ierszu Do bronił (au to r sfo rm u ło w a ł ten ty tu ł w ję z y k u p o lsk im i w platał to w ezw an ie bojow e do każdej stro fy tego u tw o ru ) K orinfski w sp an iało m y śln ie obw ieszczał:
С В а р ш а в о й м ы К р а к о в И П о з н а н ь с п л о т и м , Т рех б р а т ь е в — п о л я к о в В е д и н с т в е с к р е п и м 8.
W planach Rosji tak „zjednoczona” Polska m iała oczywiście nadal pozostać pod w ładzą cara. N ie pozostaw iała co do tego żadnych w ątpliw ości sławetna odezw a w ysokiego przedstaw iciela dynastii R om anow ów , pisali też o tym usłużni w obec tro n u ów cześni poeci w okolicznościow ych wierszach. N iejaki A. Rakszytar ogłosił w roku 1914 buńczuczny w iersz Do Polski (П о льш е), w którym p rzepo w iadał rozgrom ienie T eu to n ó w przez Rosję i zjednoczenie Polski pod berłem carów:
Д а будет е д и н а я П о л ь ш а П о д с к и п е т р о м р у с с к и х ц а р е й !9
W tó ro w a ł m u S iem io n N ik itin , k tó ry w w ierszu Pod Warszawą (П о д В а р ш а в о й ) sław ił po czątk o w e zw ycięstw a arm ii rosyjskiej i w yraził radość z tego p o w o d u , że d w u g ło w y orzeł rosyjski b ędzie m ó g ł nadal bezpiecznie u n o sić się nad stolicą Polski:
И с л а в я н с к и й н а ш реет , как прежде, Н а д В а р ш а в о й д в у г л а в ы й о р е л ]{). 6 А . П е т р о в , Н о в ы е б о е в ы е п е с н и , М оск в а 1914,5. 8 -9 . 7 П . Ю р к ин , У т р о м е ч т ы , П е т р о г р а д 1915, б. 127. 8 „ Н и в а ”. Е ж е м е с я ч н ы е л и т е р а т у р н ы е и н а у ч н о -п о п у л я р н ы е п р и л о ж е н и я , 1 9 1 5 ,№ 2 ,8 .2 5 5 -2 5 6 . 9 А. Р ак ш и тар, С т и х о т в о р е н и я п о п о в о д у о б щ е е в р о п е й с к о й в о й н ы 191 4 г., Выпуск II, П е т р о г р а д 1 9 1 4 ,5 .2 1 . 1(1 С. Н и к и т и н , С в я т а я Русь. П а т р и о т и ч е с к и е с т и х о т в о р е н и я , П е т р о г р а д 1915, 5. 5.
4 9 6 J a n O rło w s k i
W aru n k ie m p rzy zn an ia P o lak o m obiecanej w o dezw ie sw obody: wiary, języ k a i sam o rz ą d u o raz p rzy łączen ia d o „Przyw iślańskiego k ra ju ” (podczas w o jn y 191 4 -1 9 1 8 zan ie ch an o w R osji u żyw ania tej nazw y) w y zw o lo n y ch ziem zab o ru p ru sk ieg o i austriackiego był udział ż o łn ie rz y p o lsk ich w ów czesnej w o jn ie p o stro n ie Rosji. D latego tak gorliw ie polity cy i publicyści rosyjscy naw oływ ali P o lak ó w do w sp ó ln ej w alki p rzeciw w ro g o m Słow iańszczyzny. Te w ezw an ia p o d jęli och o czo ró w n ie ż poeci. M o ż n a j e znaleźć w b ard zo w ie lu w ierszach na te m a ty polskie. Z n a n y sy m b o lista K o n stan ty B a lm o n t, k tó ry j u ż w cześniej u jaw n ił sw oje p ro p o lsk ie sym patie, ogłosił w ro k u 1917 w iersz Do Polaków (К п о л я к а м ), w y raźn ie in sp iro w an y p o lsk im h a słe m p o w sta ń czy m „Z a w o ln o ść naszą i w aszą”. K ończył te n u tw ó r n astęp u jący m i słow am i:
П о л я к и , в з н е с е м т е за з д р а в н у ю ча ш у! М ы друж но п о й д ем ,
Е д и н ы м пут ем ,
З а н а ш у с во б о д у и в а ш у !11
B o jo w y m zaw o łan iem „D o b ro n i!” zagrzew ał P o lak ó w d o w alki w sp o m n ia n y j u ż A p o llo n K orinfski. G ło sił o n — p o d o b n ie ja k B a lm o n t i in n i — hasło so lid ary zm u słow iańskiego. W w ie r szo w an y m ap elu D o broni! stw ierdzał, że n aró d polski razem z R o sjan am i p ó jd zie w bój za w sp ó ln ą „m atkę — o jczy z n ę”:
О н — с н а м и о п я т ь ... З а Б о г а — d o broni! З а р о д и н у - м а т ь !
B ard zo re p re z e n ta ty w n y m , n iem al w zo rc o w y m u tw o re m ów czesnej rosyjskiej po ezji agita cyjnej je s t p rz y to c z o n y j u ż w iersz A leksandra P iętro w a Zmartwychwstanie, zw łaszcza je g o n a stę pująca zw ro tk a z w e zw an iem „braci — P o lak ó w ” d o w alki ze w sp ó ln y m w ro g iem :
П о л я к и ! З а р я з а н я л а с я :
В о с к р е с н е т весь п о л ь с к и й н а р о д ! В с я Русь н а в р а г о в п о д н я л а с я — Так, б р а т ь я - п о л я к и , в п е р е д !
A u to r zebrał w tej strofie najw ażniejsze hasła, k tó ry m i k o k ieto w an o P o lak ó w w ów czesnej rosyjskiej p ro p ag an d zie p o lity czn ej. J e s t tu w ięc zapow iedź zm artw y ch w stan ia całego n a ro d u polskiego, je s t w ezw an ie d o w alki u b o k u R osji, k tó ra w ystąpiła przeciw w ro g o m Polski, w k o ń c u a u to r nazyw a P o lak ó w „b raćm i”, co je s t deklaracją gotow ości do p o je d n a n ia ro sy jsk o -p o lsk ieg o i z a p o m n ie n ia o h isto ry czn y c h w aśn iach i nienaw iści m ięd zy o b y d w o m a n aro d am i. M o ty w „bra- c i-P o la k ó w ” i „P o lsk i-sio stry ” (określanej n iek ied y ja k o „m łodsza sio stra”) p o w tarzał się zresztą dosyć często u ró żn y ch a u to ró w — W ło d z im ie rz a Paw łow a, Sergiusza M ichajłow a, W alerego B riusow a, M ikołaja A gniw cew a i innych. Ten ostatni w w ie rs z u z a ty tu ło w a n y m ak u ra t D o braci
P o lsk a w o k o lic z n o śc io w e j p o ezji rosyjskiej d o b y p ie rw sze j w o jn y św iato w ej 497
Polaków ( Б р а т ь я м -п о л я к а м ), w zyw ając ich do „uderzenia na w ro g ó w ”, p rz y p o m in a ł je d n o c z e
śnie d aw n e polskie tradycje rycerskie:
О, д е т и р а с т е р з а н н о й П о л ь ш и , У дарьт е, ка к вст арь, н а в р а г о в ! ... И л ь м о ж ет у П о л ь ш и н е т б о л ь ш е Д о с т о й н ы х Б ы л о г о с ы н о в ? 12
M o ty w „P o lsk i-sio stry ” najw yraźniej w ystąpił w u tw o rach Sergiusza K opytkina i Tatiany S zczepkiny-K upernik. Pierw szy z nich pośw ięcił Polsce kilka wierszy. W je d n y m z nich (П о л ь ш е ) p rzed staw ił Polskę ja k o płaczącą w nieszczęściach w o je n n y c h siostrę „potężnego b ra ta ”, k tó ry ją o b ro n i i zabije w raże „szatańskie n asien ie”, czyli jej w rogów :
Н е п л а ч ь , сест ра. Т в о й б р а т м о г у ч и й У б ьет и с ч а д ь е с а т а н ы 13.
W u jęciu T atiany S z c z e p k in y -K u p e rn ik Polska była „bliską m ło d szą sio strą ” Rosji, która p o w in n a okazać p o m o c je j cierpiącym d ziecio m . O to ch arakterystyczne frag m en ty w iersza Polska
(П о л ь ш а ) tej poetki: К р а й н а м б л и з к и й , П о л ь ш а , П о л ь ш а , Н а ш а м л а д ш а я с е с т р а ... ( ...) Д л я р о д н о й и б л и з к о й П о л ь ш и К т о ч т о м о ж ет — п у с т ь дает : Д а й т е щ едро, д а й т е б о л ь ш е Х л е б а , л а с к и и з а б о т 14.
N a m otyw ie „Polski-siostry” o snuty został też w iersz Sergiusza Sokolskiego D o Polski (П о л ь ш е ). W ujęciu tego p o e ty u p erso n ifik o w an a Polska określana je s t ep itetam i „żałosna”, „m iła”, „po k rzy w d zo n a p rz e z lo s”. O to m ały fra g m e n t tej o d y d o Polski:
П о г о в о р и м т е м ы о П о ль ш е , О н а ш е й го р е с т н о й сест ре. П о г о в о р и м о П о л ь ш е м и л о й , Т ак о б е з д о л е н н о й судьбой, И скаж ем ей с д у ш е в н о й с л о й : „О, П о л ь ш а , сер д ц ем м ы с т о б о й !”15. 12 Н . А г н и в ц е в , П о д з в о н м е ч е й , П е т р о г р а д 191 5 ,5 . 101. 13 С. К оп ы тк и н , П е с н и о в о й н е , П е т р о г р а д 1915, б. 29. 14 Т. Щ еп к и н а -К у п ер н и к , О т з в у к и в о й н ы . С т и х о т в о р е н и я , М оск в а 1915, в. 71. 15 С. С ок ол ьск и й , П л я ш у щ а я л и р и к а . С т и х о т в о р е н и я и п е с н и , П е т р о г р а д 1916, в. 20.
498 J a n O rło w s k i
Z ap ew n ien io m o braterskich uczuciach w obec Polski i w spółczuciu jej w niedoli towarzyszą w tym w ierszu Sokolskiego nadzieje, że srogi czas w ojny na w ieki skuł „m iłą siostrę” Polskę z Rosją:
Д а в а й т е , скаж ем ей сердечно: „О, н а ш а м и л а я сест ра, Т еперь с т о б о й н а с н а в е ч н о С к о в а л а л ю т а я п о р а ( . . . ) ”
W w ierszu Plącz panny (П л а ч п а н н ы ) p io tro g ro d zk ieg o p o ety J u rija W iegow a (właśc. J o s if W o ro n k o ) Polska p rzy b iera postać d o tk n iętej nieszczęściam i płaczącej panny, k tó rą przygarnie i u tu li „kochająca m atka R o sja”:
Н е п л а ч ь , о п а н н а : з н а й и п о м н и , Р о с с и я — л ю б я щ а я м а т ь ( . . . ) 16
B łęd n e by ło b y je d n a k przek o n an ie, że w okolicznościow ej poezji rosyjskiej d o b y pierw szej w o jn y św iatow ej pisano o Polsce w yłącznie w sposób życzliwy, p o jed n aw czy i protekcjonalny. P o tę ż n y „starszy b ra t” (pojęcie to, tak do b rze znane P olakom , pojaw iło się w łaśnie w tedy) u z u rp o w a ł sobie praw o do p o u c z e ń i o strzeżeń w o b ec niesfornej „m łodszej sio stry ”. Takie w łaśnie sp o jrzen ie na P olskę w yraziła N a d ieżd a B ro n ick a w w ierszu Do Polaków (Do jednej z partii) —
П о л я к а м . О д н о й и з п а р т и й . O tw arcie p rzestrzegała w n im P olaków p rzed „sep araty zm em ”
i p ró b a m i o d erw an ia się od Rosji:
И н е д у м а й т е н а с п о б е д и т ь П о б у ж д е н ь я м и с е п а р а т и з м а : Р а в н о д у ш н о себя р а с ч л е н и т ь Н е д о п у с т и т ж ивая о т ч и з н а ! 11
W początkow ym okresie w ojny nie dopuszczano w Rosji naw et myśli o tym , że m oże pow stać w olna Polska i w yrw ać się spod w ładzy carów. Jest w ięc rzeczą zrozum iałą, że z w rogością zareagow ano tam na skierow aną przeciw Rosji zbrojną działalność L egionów Polskich d ow odzonych przez Józefa Piłsudskiego. W publicystyce w yraził to m iędzy innym i W alery Briusow, w poezji zaś N adzieżda B ronicka, O sip M andelsztam i M aria M oraw ska (Polski pułk). M andelsztam w je d n y m ze swych w ierszy tak napisał o „szaleńczym czynie” polskich oddziałów strzeleckich:
П о л я к и ! Я не виж у см ы с ла В б е з у м н о м п о д в и г е с т р е л к о в / 18
W ed łu g w szelk ich reguł w o jn y psychologicznej rosyjska poezja oko liczn o ścio w a lat pierw szej w o jn y św iatow ej gloryfikow ała politykę Rosji, działania arm ii rosyjskiej, b o h aterstw o i praw ość
16 „Н а Б е р е г а х Н е в ы ”, 1914, № 7 - 8 , s. 3.
17 Н .Б р о н и ц к а я , О т г о л о с к и в о й н ы , П е т р о г р а д 1916, s. 33. s „ Н и в а ” 1914, № 4 3 , s. 833.
P o lsk a w o k o lic z n o śc io w e j p o ezji rosyjskiej d o b y p ierw szej w o jn y św iato w ej 499
je j ż o łn ie rz y oraz starała się ró żn y m i sposobam i zohydzić p rz e c iw n ik ó w — zw łaszcza arm ię niem iecką. A rm ie w ro g ó w p rzed staw ian o ja k o H u n ó w X X w iek u , ja k o h o rd y m o rd ercó w , gw ałcicieli i grabieżców , k tó rzy d opuszczają się strasznych z b ro d n i na zajętych ziem iach Polski i in n y c h krajów. W licznych w ierszach i opow iadaniach opisyw ano w ięc w o je n n ą m arty ro lo g ię n a ro d u p o lskiego — spalone w sie, z b u rz o n e m iasta i śm ierć ich m ieszkańców . P o d o b n e obrazki tw o rzy li zw łaszcza m ało znani, m ie rn i poeci i am atorscy au to rz y n ie p o ra d n y c h w ierszy, często prości frontow i żołnierze. O to przykład takiej anonim ow ej Żołnierskiej pieśni o Polsce (С о лд а т с к а я
п е с н я о П о л ь ш е ) , k tó rą w y d ru k o w ał ó w czesny tyg o d n ik „ O g n iw o ”: Б ы л к р а с и в т ы и н аря д ен, Ц в е л ве с н о ю ка к р а й , А т е п е р ь т ы весь р а з г р а б л е н , Б е д н ы й п о л ь с к и й край. Сож жены з л о с т н ы м и вр а г а м и Д е р е в н и , села, города; Б р а т с к о й к р о вь ю и с л е з а м и З а л и т а п о л ь с к а я з е м л я . ( . . . ) 19
Tego ro d zaju w o je n n a „poezja” okolicznościow a, o bliczona na tanie efekty p ro p ag an d o w e, obficie zapełniała łam y ów czesnych rosyjskich czasopism , stro n ice alm an ach ó w literackich i z b io ró w wierszy. Ale oprócz tego zapom nianego dzisiaj m asow ego w ierszoróbstw a pow staw ały ró w n ież p o św ięco n e Polsce bardziej a m b itn e u tw o ry poetyckie, k tó ry ch a u to ra m i byli w y b itn i poeci, w śró d nich: W alery B riusow , K o n stan ty B alm o n t, F io d o r S ołogub, Z in aid a G ip p iu s, S ergiusz Jesien in . Ich w iersze o Polsce pow stały w p raw d zie w okolicznościach pierw szej w o jn y św iatow ej, ale tr u d no było b y zakw alifikow ać je ja k o u tw o ry należące do literatu ry czysto użytkow ej, pisanej na p o trzeb y bieżącej chw ili. A u to rzy tych w ierszy p o d ejm o w ali tru d n e p ro b le m y dziejow ych w aśni ro sy jsk o -p o lsk ich , dostrzegali w in y R osji w o b ec Polski (G ippius, S ołow jow ), sięgali w sw oich u tw o ra c h do m o ty w ó w polskiej literatu ry i tradycji narodow ej.
O k o liczn o ścio w e w iersze p o e tó w rosyjskich na tem aty polskie z lat pierw szej w o jn y św iatow ej b yły sw oistym b a ro m e tre m n astro jó w polity czn y ch w ów czesnej R osji, szczególnie zaś w o d n ie sien iu do „kw estii p o lsk iej”. Ich ostrze agitacyjne — w zależności od sytuacji na froncie rosyj s k o -n ie m ie c k im i od postaw P olaków w toczącej się w o jn ie — m ogło być zw ró co n e przeciw ko n im , lub też m o g ło być użyte w ich o b ro n ie, w spierać ich złu d n e nadzieje na uzyskanie w iększych sw o b ó d po w y g ran iu w o jn y p rzez R osję.
O k o liczn o ścio w e w iersze o Polsce, które tw orzyli ów cześni poeci rosyjscy, m iały służyć p rzed e w szy stk im celo m d y d ak ty cz n o -ag itacy jn y m , spełniały w ięc o k reślo n ą rolę użytkow ą. Tego ro d zaju u tw ó r w ierszo w an y nie byw a zazwyczaj obliczo n y na efekt artystyczny, ale m a je d n a k w łaściw ą sobie poetykę. W zam iarze tw ó rcy m a b o w iem oddziaływ ać p rzed e w szy stk im na sferę d o zn ań em ocjonalnych odbiorcy. D latego operuje zwykle kolorem czarno-białym w opisie „sw o ich ”
5 00 J a n O rło w s k i
i „w rogów ”. P o d m io t m ó w iący tych w ierszy m ó w i o sobie - „m y ”, u to żsam ia się ze zbiorow ością, p rzem aw ia w im ie n iu sw ojego n a ro d u do in n eg o n aro d u , ja k chociażby w o w y m w ezw an iu B alm onta: „Polacy ( ...) z g o d n ie p ó jd ziem y w sp ó ln ą dro g ą za naszą w o ln o ść i w aszą!”.
O m a w ia n e w yżej w iersze rosyjskie o Polsce z lat 1914-1917 ze w zg lęd u na sw oją stru k tu rę g atu n k o w ą należą d o liryki apelatyw nej, sw oją fo rm ą p rz y p o m in ają najczęściej tradycyjną d z ie w iętn a sto w ie c z n ą rosyjską lirykę o b y w atelsk o -sp o łeczn ą. Ale n iek ied y nadaw ano im fo rm ę p rz y śpiew ki żo łn iersk iej, ja k o ty m św iadczy p rzy to czo n a niżej a n o n im o w a czastuszka o ż o łn ie rz u W aniuszy, k tó ry poległ w Polsce:
Н е п р и ш л о с ь В а н ю ш е д о л ь ш е С во ю л ю б у ш к у л ю б и т ь , А п р и ш л о с ь В а н ю ш е в П о л ь ш е Б у й н у г о л о в у с л о ж и т ь 20.
W iersze zn an y c h p o e tó w od zn aczały się fo rm ą bardziej w yszukaną. B alm o n t, B riu so w i J e sie n in pośw ięcili Polsce sonety, K orinfski zaś tw orzył ballady h isto ry czn e o zm aganiach P olaków i in n y c h n a ro d ó w słow iańskich z g e rm a ń sk im n ap o rem .
O g ro m n a większość rosyjskich w ierszy o Polsce z lat pierwszej w ojny światowej nie osiągnęła w yżyn sztuki poetyckiej, była pozbaw iona chociażby przeciętnych w alorów artystyczno-literackich. O w a poezja okolicznościowa spełniała w yznaczoną jej rolę utylitarną, służyła celom dydaktyczno-agi- tacyjnym . Jej w artość użytkow a m ogła się je d n a k realizować tylko w określonych konfiguracjach politycznych. Kilka lat później w od m ien n y ch ju ż w arunkach historycznych, kiedy odrodziła się w olna Polska, te rosyjskie polonica literackie zostały z góry skazane na zapom nienie. Dzisiaj stanow ią ju ż tylko interesujące zjawisko kulturow e z pogranicza polityki i socjologii życia literackiego.
