Ginter Dzierżon
"Error qui versetur circa id quod
substantiam actus constituit (can.
126). Studio storico-giuridico", G.
Moscariello, Roma 2001 : [recenzja]
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 48/1-2, 258-262
się na dotychczasow ą historię zagadnienia, form ułuje odpow iedź pozytywną, arg u m en tu jąc to np. w zględam i ekum enicznym . N ależy zauważyć, że postaw ione p y ta nie jest bardzo ciekawe. O dpow iedź zaś wielce uproszczona, ale ta kw estia nie sta now iła przecież p rzed m io tu badan. Myślę też, że obawy A u to ra dotyczące „dotkli wego b rak u księży”/s. 275/, są nieco przedw czesne i p rzesadzone.
Z ap rezen to w an e opracow anie jest publikacją w ielce w artościow ą, p o trzeb n ą i godną polecenia. Posiada liczne w alory naukow e i wiedzy praktycznej. W k a n o n i styce polskiej jest to pierw sze ta k obszerne dzieło, porządkujące kw estię u sta n a w iania szafarzy sakram entów . Co więcej o p arte jest na bardzo bogatym i w yczer pującym m ateriale źródłowym , sięgającym początków K ościoła. Stanow i też ono znaczący w kład do nauki praw a kanonicznego w ogóle, gdyż w sposób bardzo k la row ny przybliża p ro ces historycznego kształtow ania się i obecnego k ształtu insty tucji szafarza sakram entów świętych w K ościele łacińskim i K ościołach w schod nich. A u to r nie po m in ął rów nież zagadnień trudnych, dyskusyjnych, a naw et k o n trow ersyjnych w ypow iadając w łasną, bardzo często dobrze uzasad n io n ą i wyważo n ą opinię. Sform ułow ał też szereg ciekawych propozycji de lege ferenda. O p raco w anie ks. Z b. Janczew skiego posiada ogrom ne i aktualne znaczenie form acyjne, gdyż dotyka trw ającej w śród duchow nych i w iernych świeckich dyskusji co do udziału, zwłaszcza tych drugich w życiu K ościoła. D odatkow ym w alorem pracy jest d ołączone streszczenie w języku angielskim .
Ks. Jó zef W roceński SC J
G. M oscarello, «Error qui versetur circa id quod substantiam actus constitu it» (can. 126), Studio storico - giuridico, Roma 2001, ss. 279
We w spółczesnej kanonistyce je d e n z w iodących kierunków b ad ań dotyczy r e fleksji n ad gen eraln ą te o rią ak tu praw nego. P roblem atyka ak tu praw nego posiada c h a ra k te r wielowątkowy. D ociekania bow iem kanonistów w tej dziedzinie nie k o n cen tru ją się wyłącznie w okół analizy kw estii wpływu poszczególnych jego e le m entów strukturalnych na jego niew ażność, lecz w iążą się rów nież z refleksją nad jego w adam i.
Z naczący d o ro b ek naukow y w tej dziedzinie pow iększył się o ko lejn ą m o n o g ra fię. Tym razem idzie o publikację napisaną przez G. M oscarello, dotyczącą kwestii b łę d u co do substancji ak tu praw nego. N ależy jednocześnie dodać, iż p rezen to w a n a pozycja jest d o k to ratem napisanym n a Papieskim U niw ersytecie G reg o riań skim w Rzymie.
D ysertacja składa się z dw óch części. Pierw sza z nich, o ch arak terze historycz nym, dotyczy ew olucji koncepcyjnej figury b łę d u substancjalnego, poczynając o d rozw iązań w ypracow anych w systemie praw a rzym skiego, a skończywszy na o sią gnięciach kanonistyki X X - wiecznej (ss. 7-155 ) ; w części drugiej n ato m iast A u to r skoncentrow ał swą uw agę n a dwóch kluczowych zagadnieniach dla tego o p ra c o w ania, tzn. in terp re tacji figury b łęd u substancjalnego oraz jej aplikacji w obszarze praw a m ałżeńskiego (ss. 157-246).
W skład części pierw szej weszły cztery rozdziały. Każdy z nich posiada po d o b n ą stru k tu rę. We wszystkich z nich bow iem A u to r zaprezentow ał koncepcyjne ujęcia b łęd u w ystępujące w następujących po sobie przedziałach czasowych. N ależy je d nocześnie podkreślić, iż ta k i sposób podejścia w iązał się z podjęciem ogrom nego wysiłku badaw czego. A lbow iem w tej części opracow ania G. M oscarello p o d d a ł analizie nie tylko m ateriały źródłow e praw a kościelnego, lecz zaprezentow ał rów nież rozw iązania w ypracow ane w praw ie rzymskim.
R ozdział pierwszy opracow ania został pośw ięcony osiągnięciom praw a rzym skiego w tej dziedzinie. W nikliw a analiza zebranego m a te ria łu źródłow ego wyka zała, iż w system ie tym, dopiero w okresie postklasycznym u znano destrukcyjny wpływ b łęd u na niew ażność podejm ow anego ak tu praw nego. Co więcej, wysiłki praw ników rzym skich doprow adziły do w yodrębnienia ró żnorakich kateg o rii b łę dów, takich jak: b łąd co do ty p u czynności praw nych (error in negozio), b łąd co do osoby (error in persona), b łąd co do identyczności p rzed m io tu (error in corpore), czy też b łąd co do właściwości p rzed m io tu (error in substantia). W myśl opinii w iększości rom anistów (P. Voci, U . Z iletti), w p o rząd k u tym pojęcie substancji łą czono nie tyle z funkcją, lecz przed e wszystkim z naturalnym i elem en tam i stru k tu ralnym i p rzed m io tu aktu.
R ezultaty tw órczych poszukiw ań praw ników rzym skich wywarły pow ażny wpływ na rozwój kanonistyki. S tąd też w kolejnych trzech rozdziałach G. M osca rello u kazał ewolucyjny rozwój doktryny co do figury b łęd u substancjalnego w n a stępujących po sobie p rzedziałach czasowych. Z p u n k tu m etodologicznego tak i sposób podejścia należy uznać za w p ełn i uzasadniony. W ydaje się bow iem , iż na określenie ram czasowych poszczególnych rozdziałów wpłynęły p rzed e wszystkim znaczące zm iany w pojm ow aniu prezentow anego zagadnienia.
D rugi z rozdziałów obejm uje czasokres o d D e k re tu G racjan a aż po czasy T. Sancheza. Z przeprow adzonych wnikliwych b ad ań wynika, iż w okresie tym wy pracow ano podw aliny doktryny w tej m aterii. Szczegółowa analiza poglądów w ielu ówczesnych autorytetów (M istrz G racjan, P. L o m ab ard , R ajm u n d z P enaford, św. Tomasz z A kw inu, św. B onaw entura, R . di M ediavilla, G. M edina, D . Soto, L. M o lina, F. R ebellus), ja k rów nież treści w ielu ówczesnych dzieł (Sum m a Astesana,
m .in. pom iędzy form am i błędów , których praw nym następstw em staia się niew aż ność podejm ow anych aktów (error personae ) oraz tymi, k tó re nie wywierały taki radykalnego skutku (error conditionis). Trafnie zauw ażył A utor, iż w średniow iecz nej doktrynie funkcjonow ało już pojęcie substancji odpow iadające te m u o którym jest m ow a w pierwszej figurze błędu, ujętej w kan. 126 KPK.
R ozdział trzeci w iąże się z w nikliwą analizą bogatego m a te ria łu źródłow ego począw szy o d czasów T. S ancheza, aż po czasy św. A . M. Liguorii. P rzedm iotem zain tereso w ań G. M oscarello stały się poglądy ta k w ybitnych autorytetów w tej dziedzinie jak: T. Sanchez, F. Suarez, G. D e Salas, L. Lessio, V. Filicci, B. Ponce de L eón, M. B onacina, G. D e C onick, P. L aym ann, G. E. Trullench, E . Fagundez, R . A versa a S anseverino, G. D e L ugo, G. D e D ecastillo, E la e n d e r D e SS. S acra m en to , T. T am burini, G. G o b ato , H . B usem baum , C. Flaunoldo, J. B: G onet, S. Illsung, G. C lericato, C. L a Croix, P. Sporer, G. K ugler, L. B ab en stu er, H . To- urnely, C. R oncaglia, A. H olzm ann, F. von Sales W idm ann, czy te ż В. E bel.
Z przeprow adzonych badan wynika, iż większość ówczesnych autorytetów łączyła pojęcie substancji z przedm iotem k o n trak tu lub też z przedm iotem podejm ow anego aktu. Co więcej, w okresie tym rozum ienie tej problem atyki uległo dalszem u pogłę bieniu. Praw nie bowiem term in te n odnoszono nie tylko do elem entów istotnych, lecz wiązano go również z elem entam i akcydentalnymi, które na skutek szczególnej decyzji działającego związanej np. z w arunkiem bezwzględnie wymaganym (condicio
sine qua non ) przybrały charakter substancjalny. Takie podejście nie wyczerpywało
jed n ak całej złożoności zagadnienia. N iektórzy autorzy bowiem uw ydatniali w spół zależność zachodzą pom iędzy substancją aktu a pojęciem przyczyny (F. Suarez, B. Ponce de L eón, S. Illsung, С. La Croix, H . Toumely, C. Roncaglia, A. H olzm ann).
Z kolei w czwartym rozdziale G. M oscarello skoncentrow ał swą uw agę na kw e stii ewolucyjnego rozw oju problem atyki dotyczącej b łę d u substancjalnego w cza sach o d św. A lfonsa Liguorii aż po prom ulgację K odeksu z 1917 r. W tej części dy sertacji p o d d ał on szczegółowej analizie poglądy w ielu wybitnych autorytetów p o cząwszy od k o n cep tu w ypracow anego przez w ielkiego ów czesnego m oralistę jakim był św. A. Liguorii, p o p rzez prace k o m en tato ró w Corpus Iuris Canonici z X V II i X V III w. (E. G onzalez Tellez, E. Pirhing, A. R eiffenssteuel, Z Van E spen, F. Schm alzgreuber, F. Schm ier, F. B oechn, R . M oschat), a skończywszy na osiągnięciach ta k wybitnych autorytetów jak: A . B allerini, G. A nnibale, E. Feije, A . L em kahl, H . N oldin, F. W ernz, M. D e Luca; E. G ćnicot.
Z podjętej wnikliwej eksploracji wynika, iż g eneralnie rzecz biorąc, w okresie tym w iązano pojęcie b łęd u substancjalnego z przed m io tem k o n trak tu . N ie wszyscy autorzy jed n a k podzielali tak i p u n k t w idzenia. A lbow iem niektórzy z nich łączyli tę figurę bądź to z fałszywą percepcją n atu ry ak tu praw nego, bądź te ż z błędem co do przym iotów substancjalnych.
D ru g a część m onografii posiada c h a ra k te r dogmatyczny. G. M oscarello w tej części dysertacji z jednej strony p o d jął p ró b ę in terp re tacji figury b łęd u su b stan cjalnego, z drugiej zaś zap rezentow ał aplikację tej wady ak tu praw nego w obszarze praw a m ałżeńskiego.
W skład tej części weszły jedynie dwa rozdziały: W rozdziale piątym A u to r u k a zał m echanizm y pow staw ania wady ak tu praw nego wynikającej z zaistnienia błędu o charakterze substancjalnym . N ależy jednocześnie zauważyć, iż przeprow adzenie b ad an w tej dziedzinie stałoby się niem ożliwe bez podjęcia szczegółowych analiz poglądów nie tylko kanonistów , lecz rów nież m oralistów . W rozdziale tym zatem G. M oscarello zaprezentow ał najpierw opinie znanych k o m en tato ró w K odeksu z 1917 r. (F. W ernz - P. V idal, A . Blat, L. C helodi, A. V erm eersch - I. C reusen, B, O jetti, M. C onte a C o ro n ata, A. A lonso L abo, E . R egattillo, J. Slasmans, S. Spos, G. M ichiels), n astęp n ie zaś p o d d a ł szczegółowej analizie stanow isk z a w arte w tra k ta ta c h m oralnych napisanych m.in. przez D. P rüm m era, I. U bacha, M. Z albę, po czym zaś przedstaw ił koncepty w ypracow ane przez wybitnych k o m en tato ró w K odeksu Jan a Paw ła II z 1983 r. (E. M olano, F. U rru tia , V. D e Paolis, J. G arcia M artin, R . Hill, E. Benlloch, C. P orera, L. C hiappetta).
Podjęty przez ta k w ybitne autorytety wysiłek zaow ocow ał nowymi osiągnięcia m i We w spółczesnej doktrynie bow iem rozróżnia się w yraźnie pom iędzy dw iem a zasadniczym i form am i b łęd u substancjalnego, tzn. błędem substancjalnym p rz e d m iotowym oraz błędem substancjalnym podm iotow ym występującym w postaci w aru n k u bezw zględnie w ym aganego. Co więcej, w myśl opinii A utora, pojęcie b łę du substancjalnego posiada w ielorakie znaczenie. O becnie bow iem odnosi się je zarów no do natury aktu, do p rzed m io tu ak tu oraz istotnych przym iotów o ch arak terze przedm iotow ym , ja k rów nież do sam ej osoby.
Szósty z rozdziałów został pośw ięcony kw estii aplikacji figury b łęd u su b stan cjalnego w kanonicznym system ie praw a m ałżeńskiego. W końcow ej części dyser tacji A u to r skoncentrow ał p rzed e wszystkim swą uw agę na w ykładni kan. 1097 KPK. O tóż wskazał on na w ystępow anie organicznego zw iązku pom iędzy funkcjo nującym we w spółczesnej kanonistyce koncepcjam i b łę d u co do osoby a pew nym i figuram i błędów w ypracowanym i w praw ie rzym skim, takim i jak: b łąd co do p rzed m io tu ak tu (error in obiecti) czy też b łąd co do substancji p rzed m io tu aktu
(error in substantia obiecti). W myśl jego opinii, z pierw szą form ą b łęd u spotykam y
się wówczas, jeśli w ola działającego jest skierow ana na p rzed m io t działania; druga n ato m iast p o stać pojaw ia się wtedy, gdy fałszywe przek o n an ie dotyczy przym iotu w chodzącego w skład struktury przedm iotow ej aktu, w ażkiego zarów no z p u n k tu w idzenia n atu raln ej kom pozycji aktu, ja k rów nież z asp ek tu społecznego.
B ad an ia przeprow adzone przez G. M oscarello dowiodły, iż b łąd substancjalny o którym m ow a w kan. 126 K P K znalazł swą aplikację w treści kan. 1097 KPK. A u
to r stoi n a stanow isku, iż form y błędów , k tó re skodyfikow ai Praw odaw ca w tej norm ie, tzn. b iąd co do osoby (kan. 1097 (1 K PK ), o raz b łąd co do przym iotów osoby w prost i zasadniczo zam ierzony (kan. 1097 (2 K PK ) należy pojm ow ać w k a teg o riach przedm iotow ego b łęd u substancjalnego.
Z ap rezen to w an ą m onografię należy uzn ać za znaczący przyczynek w rozw oju b ad an n a d g en eraln ą te o rią ak tu praw nego. P odjęta przez A u to ra szczegółowa analiza bogatego m a te ria łu źródłow ego, ja k i literatu ry kanonistycznej ukazała z jednej strony ewolucyjny rozwój myśli co do figury b łęd u substancjalnego na przestrzen i dziejów, z drugiej zaś w ykazała istnienie organicznego zw iązku p o m ię dzy osiągnięciam i kanonistyki a rozw iązaniam i praw nym i w ystępującym i w o b o w iązującej kodyfikacji.
ks. G inter Dzierżoń
M . C. Heinzmann, L e leggi irritanti et inhabilitanti. Natura e applicazione seconde
il C IC 1983, Roma 2002, ss. 227
W ydawnictwo Editrice Pontificia Universitâ Gregoriana opublikow ało kolejną rozpraw ę doktorską, nap isan ą przez M. C. H einzm anna. Tem atyką przew odnią dysertacji stała się p roblem atyka dotycząca n atu ry oraz aplikacji ustaw uniew aż niających i uniezdalniających w K odeksie Jan a Paw ła z 1983 r.
W ydaje się, iż ta k sprecyzowany te m a t w płynął w decydujący sposób na stru k tu rę p rezentow anej pracy. Składa się o n a z dwóch części. Przy czym, część pierw sza dotyczy m iejsca ustaw uniew ażniających oraz uniezdalniających w kanonicznym systemie praw nym . Z ag ad n ien ie to u jęto w ieloaspektow o, tzn. zarów no w asp ek cie historycznym , teoretycznym , ja k i systematycznym (ss. 13-92). C zęść druga n a to m iast została pośw ięcona roli ustaw uniew ażniających oraz uniezdalniających w p ra w ie skodyfikowanym (ss. 93-210).
M. C. H ein zm an n w pierwszym rozdziale części pierwszej skoncentrow ał swą uw agę na kw estii ew olucji instytucji ustaw uniew ażniających o raz ustaw u n iezd a l niających w źródłach praw a. P oddał on szczegółowej analizie zarów no m ateriały źródłow e praw a rzym skiego, jak i źró d ła praw a kanonicznego. N ależy zarazem podkreślić, iż zakres czasowy prow adzonych b ad an był bardzo szeroki. O bjął on bow iem swym zasięgiem przedział czasowy sięgający czasów starożytnych aż po r e form ę K odeksu Pio - B enedyktyńskiego z 1917 r.
Z przeprow adzonych b ad an n a d źródłam i praw a rzym skiego wynika, iż w syste m ie tym nie funkcjonow ały kategorie ustaw będące przed m io tem zainteresow ań
