Stanow isko n r 10 w W ilczycach, gm. loco, woj. św ięto krzyskie o d k ry te zostało w io sn ą 1994 roku, podczas badań p o w ierzchniow ych n a obszarze A ZP 88-73. P rzeprow adzone zostały on e przez zespół p o d k ie ru n k iem H a n n y K ow alew skiej-M arszałek z In sty tu tu A rcheologii i E tnologii PAN w W arszaw ie (H. Kowa- lew ska-M arszałek, P. W ło d arczak 2002, s. 21 ). O d 1998 roku na stanow isku p ro w ad zo n e są system atyczne, interdyscyplinarne p race w ykopaliskow e (J. Fiedor- czuk 2001, s. 141; J. Fiedorczuk, R. Schild 2002, s. 85; J. F iedorczuk i in. 2007, s. 99-100; K. Bałaga i in. 2008, s. 269; ). D. Irish i in. 2008, s. 736; M. C. К ом ар i in. 2008). Stanow isko po ło żo n e jest na szczycie w yniesie nia lessowego, n a kraw ędzi doliny O patów ki (ryc. 1). W w yn ik u p o d jęty c h p rac o d k ry to zabytki, m ające ścisłe analogie w in w en tarzach stan o w isk z E uropy Z achodniej, identyfikow anych z k u ltu rą p ó źn o m ag - daleńską. Położenie stanow iska oraz ch arak ter o d krytych ta m m ateriałó w w skazują na w ielosezonow e obozow isko łow ieckie. Z ab y tk i zn ajdow ały się za rów no w w y p ełn isk u k lin a m rozow ego u tw orzonego w czasie o statniego o k resu zim n a zlodow acenia W isły jak i poza n im (B. B ratlund 2002, s. 101-102; J. F ied o r czu k 2002, s. 34; J. Fiedorczuk, R. Schild 2002, s. 87-88; J. F iedorczuk i in. 2007, s. 99-100). B ogaty inw entarz zaw iera dziesiątki tysięcy w yrobów krzem iennych i kam iennych, zabytki kościane oraz b arw n ik i he- m atytow e. Szczególną uwagę zw racają k rzem ien n e i kościane elem en ty sztuki figuralnej, tzw. figurki W e nus (J. F ied o rczu k 2001; 2002; J. Fiedorczuk, R. Schild 2002, s. 92-93; J. Fiedorczuk i in. 2007). Bardzo licz ny zbiór stan o w ią także znaleziska szczątków fauny, w śród której d o m in u ją piesiec, nosorożec w łochaty oraz koń (B. B ratlu n d 2002).
Na stan o w isk u p rz e p ro w ad zo n o rów nież bad an ia, mające n a celu p ró b ę rek o n stru k cji rzeźby te re n u i śro dow iska z okresu fu n k cjo n o w an ia obozow iska. P rzed
sięw zięcia tego p o d ją ł się zespół geografów z Z ak ład u G eografii Fizycznej i Paleogeografii z U niw ersytetu M arii C urie-Skłodow skiej w Lublinie, w sp arty przez p alinologa o sadów m in eraln y ch z In sty tu tu N auk G eologicznych N arodow ej A kadem ii N au k U k rain y w Kijowie (K. Bałaga i in. 2008).
N ajbardziej sp e k tak u larn y m znaleziskiem z W il czyc są szczątki ludzkiego, przedw cześnie n a ro d z o n e go dziecka, o d k ry te w w y p ełn isk u k lin a m rozow ego p o śró d szczątków fauny. Leżały o ne w ro zp ro szen iu na p o w ierzch n i około 1 m 2. W ty m sam ym m iejscu o d k ry to p o n a d osiem dziesiąt przew ierconych kłów lisa polarnego, k tó re zapew ne stanow iły elem enty składow e naszyjnika. Szkielet dziecka zachow any jest w około 60% i należał do ośm iom iesięcznego w cześ niaka, p ra w d o p o d o b n ie dziew czynki. P rzybliżona jego długość w ynosiła około 46-48 cm , a w aga - 2340- 2547 g (J. D. Irish i in. 2008, s. 737-739).
D aty radiow ęglow e pozyskane z p ró b e k w ęgielków p o b ran y c h z w ypełniska k lin a m rozow ego oscylują w okół 15 300 cal BP (J. F iedorczuk i in. 2007, s. 100).
P rezen to w an ą kolekcję zabytków ze stanow iska n r 10 w W ilczycach p ozyskano podczas prospekcji k o n serw atorskiej, przep ro w ad zo n ej przez M arka F lor ka jesienią 2001 ro k u (W ojew ódzki U rząd O ch ro n y Z ab y tk ó w w Kielcach D elegatura w S a n d o m ierzu )1. Liczy o n a 29 zabytków , w śró d k tó ry ch w yróżniono: 27 w ykonanych z k rzem ienia, 1 w yko n an y z kw arcy- tu i 1 frag m en t w ylew u n aczynia z w czesnego okresu ep o k i b rą z u (k u ltu ry m ierzanow ickiej).
1 M ateriały te zostały przekazane do zbiorów Instytutu Archeologii UMCS w Lublinie, a na ich opracow anie w yraził zgodę prof, d r hab. R om uald Schild - kierow nik projektu prac w W ilczycach, którem u autor składa podziękow ania za konsul tacje i udzielone wskazówki.
Tadeusz W iśniewski
Ryc. 1. Wilczyce, pow. sandomierski, stan. 10. Lokaliza cja stanowiska (fragm ent mapy: Powiat Sandomierz. W ojewództwo kieleckie, skala 1: 25 000. Wydawca - Zarząd Topograficzny Szt.[abu] Gen.[eralnego], War szawa 1962).
Fig. 1. Wilczyce, Sandomierz district, site 10. Location o f the site (fragm ent o f a map o f the Sandomierz district. Kielce voivodship, scale 1:25000, published by Zarząd To pograficzny Szt.[abu] Gen.[eralnego]. Warszawa 1962).
P o d o b n ie ja k we w cześniejszym o p raco w an iu za b y tk ó w z b ad a ń p o w ierzch n io w y ch ( H . K ow alew ska- -M arszałek, P. W ło d arczak 2002, s. 21-60), w o m a w ianej kolekcji w y ró ż n io n o zaró w n o m ateriały p a leolityczne ja k i m łodsze. D o w ydzielenia zabytków starszych p o słu żo n o się k ry te riu m ty pologicznym oraz obecnością p aty n y ( H . K ow alew ska-M arszałek, P. W ło d arczak 2002, s. 21-24). D o m ateriałó w m ło d szych n ato m iast zaliczono okazy n iesp aty n o w a n e (2 sztuki - tab. 1) i jed y n y frag m en t ceram iki.
W y ró żn io n o cztery g ru p y surow ców : najliczniej re p rezen to w an y jest k rz em ień c z e k o la d o w y - 13 okazów (48,15%) i k red o w y (tu ro ń sk i) - 12 okazów (44,45%). N ajm niej licznie w ystąpił surow iec k red o w y (n a rz u tow y) i kw arcyt - p o 1 egzem plarzu (tj. p o 3,70%). N a w iększości z zabytków (18 sztuk) zao b serw o w a n o w spółczesne, m ech an iczn e u szkodzenia („św ieże” negatyw y) o raz w y trącen ia w p o staci rdzaw ych p la m ek i sm ug pow stałych n a ich p o w ie rzch n iach w w y n ik u k o n ta k tu z żelaznym i n arzęd ziam i - zapew ne rolniczym i (ryc. 2: 2a; 3: la ; 4: la , 2a, За, 4a, 5a, 6a). Liczne, p ow stałe w spółcześnie uszk o d zen ia w znacz n y m sto p n iu przyczyniły się do łatw iejszej i bardziej precyzyjnej identyfikacji surow ców . Jednocześnie p o zw oliły określić zróżnicow anie p a ty n y pokryw ającej zabytki w y k o n an e z różnych o d m ia n krzem ieni. O k a zy w y k o n an e z k rzem ien ia czekoladow ego p o k ry te są p a ty n ą o b arw ac h jasnoszarej przechodzącej w szary z niebieskaw ym odcien iem (ryc. 2: la ), jasnoszarej z niebieskaw ym i p a sm o w an ia m i (ryc. 2: 2a) oraz je d nolitej jasn o szaro -„m leczn ej” (ryc. 4: la ). N ajw iększy z odłupków , o d b ity b e z p o śre d n io z surow ej konkrecji, m a charak tery sty czn ą g ru b ą korę, stanow iącą je d n ą
z cech identyfikujących ten surow iec. N ajbliższe w y ch o d n ie k rzem ien i czekoladow ych zlokalizow ane są nieo p o d al stanow iska, nieco n a p ó łn o c w m iejscow oś ciach G liniany, Śródborze, Łysowody. Także w sam ym pow iecie san d o m iersk im o d k ry to złoża (Z aw ichost) i p o ten cjaln e m iejsca w ystępow ania tego surow ca (np. Dziurów , C hrapanów , Paw łów ). R ów nież w pow iecie o patow skim (Tominy, Zaw ada) m o żn a doszukiw ać się p o ten cjaln y ch m iejsc w ystępow ania tego surow ca (J. Budziszew ski 2008, s. 42-43, ryc. 1).
W śró d zabytków z krzem ien ia czekoladow ego w y ró żn io n o n astępujące form y:
1. rd zeń jed n o p ię to w y z w ielo k ro tn ie zm ien io n ą o rien tacją (ryc. 2: 1, la);
2. rd zeń jed n o p ięto w y ze zm ien io n ą orientacją (ryc. 2: 2, 2a);
3. trz y frag m en ty w iórów (ryc. 3: 3 ,5 ,7 );
4. sześć odłupków , w ty m jed en całokorow y, dw a negatyw ow e (ryc. 3: 8), je d e n częściow o znoszący negatyw y ze zm iany o rien tacji rd zen ia (ryc. 3: 10) oraz jed en znoszący część o d łu p n i z fra g m e n tarycznie zachow aną piętą, o d b ity z odbocznej zm iany orientacji (ryc. 3: 11).
W yró żn io n o rów nież dw a narzędzia: frag m en t w tórnie uszkodzonego bliżej nieokreślonego rylca bocznego (ryc. 4: 1, la ) oraz zachow any w całości r y lec k linow y środkow y (ryc. 4: 6 , 6a).
K olejna g ru p a surow cow a to w yroby w y konane z k rzem ien i kredow ych (tu ro ń sk ich ). Tego ty p u k rz e m io n k o w e skały o różnych odcieniach szarości m ają dość duży, nie do k o ń ca jeszcze określony, zasięg w y stęp o w an ia p o o b u stro n ach W isły (J. Libera, A. Z
3 rdzeń jednopiętow y ze zmienioną orientacją k.turoński 41x43x40 + + 2:3 4 w iór kwarcyt 102x29x13 + + 3 :1 , la 5 podtępiec k. turoński 67x29x12 + + 3 :2 6 w iór k. turoński 41x15x8 + + 3 :6 7 w iór k. turoński 48x23x6 + + 3 :4 8 w iór k. czekoladowy 42x11x5 + + 3:5 9 w iór k. czekoladowy 28x10x4 + 3:7 10 w iór k. czekoladowy 21x13x4 + + 3:3 11 odłupek k. czekoladowy 15x17x3 +
-12 odłupek odbocznie znoszący część odłupni k. czekoladowy 30x22x9 + + 3:11
13 odłupek k. turoński 24x26x5 + +
-14 odłupek ze zmiany orientacji rdzenia k. czekoladowy 26x29x8 + + 3:10
15 odłupek k.turoński 33x32x8 + 3 :9 16 odłupek k. czekoladowy 26x31x5 + + 3 :8 17 odłupek k. narzutowy 24x14x3 + -18 świeżak k. turoński 25x23x15 + + -19 odłupek* k. czekoladowy 15x15x7 + -20 odłupek* k. świeciechowski 42x34x9 + -22 odłupek k. czekoladowy 37x46x13 + +
-23 odłupek znoszący część odłupni k. turoński 28x21x11 +
-24 rylec k. czekoladowy 30x15x6 + + 4 :1 , la
25 rylec k. turoński 52x28x9 + + 4 : 4 , 4a
26 rylec k. czekoladowy 55x19x10 + 4 : 6 , 6a
27 rylec+drapacz k. turoński 49x25x12 + 4 : 2 , 2a
28 tzw. figurka Wenus k.turoński 35x24x8 + 4 :3 , За 29 tzw . figurka Wenus k. turoński 42x30x14 + + 4 : 5 , 5a к - krzemień; * okazy niespatynowane
' na rycinach pozostawiono negatyw y niezacienione.
kościelna 2002, s. 95). Surow iec ten jest stosu n k o w o łatw o d o stęp n y w niedalekiej odległości o d sta n o w i ska. Z ab y tk i z tego k rzem ien ia p o k ry te są g ru b ą p a tyną k o lo ru jasnoszarego o niebieskaw ym o d cien iu (ryc. 4: 2а, За, 4a, 5a).
Do tej g ru p y surow cow ej zaliczono następujące okazy:
1. rdzeń je d n o p ię to w y ze zm ien io n ą o rien tacją (ryc. 2:3);
2. dw a frag m e n ty w ió ró w (ryc. 3: 4, 6);
3. p odtępiec d w u stro n n ie , in ten cjo n aln ie złam any (ryc. 3: 2);
4. cztery o d łu p k i, w tym : je d e n ze św ieżenia pięty, dw a negatyw ow e (ryc. 3: 9) oraz znoszący część o d łu p n i.
W ydzielono także dw ie form y narzędziow e: n a rz ę dzie k o m b in o w an e - rylec w ęgłow y po łączo n y z d r a p aczem (ryc. 4: 2 , 2a), rylec k linow y zboczony (ryc. 4: 4 , 4a).
W tej kategorii surow cow ej w y ró żn io n o rów nież dw a egzem plarze frag m en tary czn ie zachow anych, tzw. figurek W enus. Są to schem atyczne p rzed staw ie nia postaci kobiecych - dolnych p artii tu ło w ia (ryc.
Tadeusz W iśniewski
Ryc. 2. Wilczyce, pow. sandomierski, stan. 10. Zabytki krzemienne: 1-3 - rdzenie. Rys. i fo t. T. Wiśniewski. Fig. 2. Wilczyce, Sandomierz district, site 10. Flint artefacts: 1-3 - cores. Drawn and photo by T. Wiśniewski.
Ryc. 3. Wilczyce, pow. sandomierski, stan. 10. Zabytki - kamienny i krzemienne (1+ 1a - kwarcyt, pozostałe - krzemień): 1-7 - w ióry; 8-11 - odłupki. Rys. i fot. T. Wiśniewski.
Fig. 3. Wilczyce, Sandomierz district, site 10. Flint and stone artefacts (1+1 a guartzite, rem aining ones - flin t): 1-7 - blades; 8-11 - pieces. Drawn and photo by T. Wiśniewski.
. Tadeusz W iśn ie w ski.
Ryc. 4. Wilczyce, pow. sandomierski, stan. 10. Zabytki krzemienne: 1+ 1a, 4+ 4 a, 6 + 6 a - rylce; 2+ 2a - drapacz + rylec; 3+ 3 a, 5 + 5 a - figurki Venus. Rys. i fot. T. Wiśniewski.
Fig. 4. Wilczyce, Sandomierz district, site 10. Flint artefacts: 1+1 a, 4 + 4 a , 6 + 6 a - burins; 2+ 2 a - scraper + b u rin ; 3+ 3 a, 5+ 5a - the so called Venus fig u ri nes. Drawn and photo byT. Wiśniewski.
(J. Fiedorczuk 2001, s. 141-144; 2002, s. 34-40; J. Fie- dorczuk, R. Schild 2002, s. 85-94; J. Fiedorczuk i in. 2007, s. 97-99).
schem atycznych przedstaw ień p o staci kobiecych, tzw. figurek W enus.
Literatura
B a ł a g a Krystyna, H o ł u b Beata, K u s i a k Jarosław, Ł a n c z o n t M aria, M r o c z e k Przemysław,
Z i e l i ń s k i Paweł, K o m a r M aryna
2008 Próba rekonstrukcji rzeźby terenu i środowiska z okresu funkcjonow ania późnomagdaleńskiego obozowiska w Wilczycach (W yżyna Sandomier ska). Landform Analysis 9, s. 269-271.
B r a t l u n d Bodil
2002 The fa u n a l remains fro m Wilczyce. W: Recent
Studies in the Final Palaeolithic o f the E urope an Plain, red. B. V alentin Eriksen & B. Bratlund. A arhus, s. 101-107. Jutland Archaeological Socie ty Publications 39.
B u d z i s z e w s k i Janusz
2008 Stan badań nad występowaniem i pradziejową eks ploatacją krzemieni czekoladowych. W: K rzem ień
czekoladowy w pradziejach. M ateriały z konfe rencji w O rońsku, 08-10. 10. 2003, red. W. Bor kowski, J. Libera, B. Sałacińska, S. Sałaciński. War- szaw a-Lublin, s. 33-106. Studia nad G ospodarką Surowcam i K rzem iennym i w Pradziejach 7. F i e d o r c z u k Jan
2001 Figurki Wenus - wytwory magdaleńskiej sztuki ru chomej. Przegląd A rcheologiczny 49, s. 141-144.
2002 Paleolityczne figurki „ Wenus" ze stanowiska ku ltu ry magdaleńskiej w Wilczycach, pow. Sandomierz.
W: Sztuka pradziejow a ziem polskich. Katalog wystawy, red. T. Janiak. Gniezno, s. 34-40. F i e d o r c z u k J a n , S c h i l d Rom uald
2002 Wilczyce - the Magdalenian Site in Poland.W : Re
cent Studies in the Final Palaeolithic o f the Eu ropean Plain, red. B. V alentin Eriksen & B. Brat lund. Â arhus, s. 85-94. Jutland A rchaeological Society Publications 39.
F i e d o r c z u k Jan, B r a t l u n d Bodil, K o l s t r u p Else, S c h i l d Rom uald
2007 Late Magdalenian fem inine flin t plaquettes from Poland. A ntiquity 81: 311, s. 97-105.
I r i s h Joel D., В r a t i u n d Bodil, S c h i l d Romuald, К о 1 s t r u p Else, K r ó l i k H alina, M a ń k a D agm ara, B o r o ń Tomasz
2006 A Late Magdalenian perinatal hum an skeleton fro m Wilczyce, Poland. Journal o f H um an Evolu
tion 55: 736-740.
K o w a l e w s k a - M a r s z a ł e k H anna, W ł o d a r c z a k Piotr 2002 W yniki badań powierzchniowych na stanowisku
paleolitycznym w Wilczycach, pow. Sandomierz.
Spraw ozdania A rcheologiczne 54, s. 21-60 L i b e r a J e r z y , Z a k o ś c i e l n a A nna
2002 Złoża krzemieni turońskich w przełom owym odcinku Wisły. W: K rzem ień świeciechowski
w pradziejach. M ateriały z konferencji w Ryni, 22-24.05.2000, red. B. M atraszek, S. Sałaciński. Warszawa, s. 29-50. Studia n ad G ospodarką Su row cam i K rzem iennym i w Pradziejach 4. К о м а р М арина C., Л а н ч о н т М арія, К у с я к Ярослав, М р о ч е к Прз е ми с л а в , З є л і н ь с к и й Павло, Г о л у б Беата 2008 Палеографічні ум ови існування пізньопалео- літ и чн о ї ст оянки Wilczyce (центральна П оль ща). W: П риродно-істори чн а спадщ ина Ста- руні. Тези доповідей Д ругої М іж народної наукової конф ерен ції до 100-річчя перш ої знахідки м ам онта і волохатого носорога в Ста- руні у 1907 році. С та р у н я -Л ьвів-Іван о -Ф р ан - к ів ськ-К р аків 15-17 травн я 2008 року, ред. Ю. М. Ч орн обай и другие. Kraków, s. 53-56.
Tadeusz Wiśniewski
A collection of artefects from the site of the late Magdalenian culture in W ilczyce, Sandomierz district
/ s u m m a r y /
The collection o f artefacts from site 10 in Wilczyce was uncov ered as a result o f a conservatory survey conducted by D r M arek Florek in the autum n o f 2001 (Voivodship Office for the P ro tection o f M onum ents in Kielce, Sandom ierz Branch). At the beginning o f 2007 the collection was given to the Institute of Archaeology, M arie Curie-Sklodow ska U niversity in Lublin.
The collection consists o f 29 artefacts: 27 are m ade o f flint, 1 o f q u a rtz ite a n d th e last one is a fra g m e n t o f th e rim
o f a vessel from the early p e rio d o f the Bronze Age. 27 speci m ens have been classified as Palaeolithic, am o n g th em 13 are m ade o f chocolate flint a n d 12 o f chalk (T uronian) flint; th ere are also single specim ens m ad e o f erratic flint an d quartzite.
A m ong the artefacts there are cores, blades and flakes as well as tools and, m ost im portantly, 2 fragm ents o f schem atic representations o f a w om an, th e so called Venus figurines.
M g r T a d e u s z W iśn ie w s k i
I n s ty tu t A r c h e o lo g i i U M C S w L u b lin ie Pl. M . C u r ie - S k lo d o w s k ie j 4 2 0 - 0 3 1 L u b lin
