Rozwój szkół rzemieślniczo niedzielnych na Lubelszczyźnie w latach 1833-1864

Karol Poznański

Rozwój szkół rzemieślniczo

niedzielnych na Lubelszczyźnie w

latach 1833-1864

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne 12, 221-243

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. XII, 9 SECTIO F 1957

Z K a te d r y H isto r ii O ś w ia ty i W y c h o w a n ia W y d z ia łu H u m a n is ty c z n e g o U M C S K ie r o w n ik : p r o f, dr J a n D o b r z a ń sk i

K a r o l P O Z N A Ń S K I

Rozwój szkół rzemieślniczo-niedzielnych na Lubelszczyźnie w latach 1833—1864

Развитие воскресно-ремесленных школ в Люблинской губернии в 1833 — 1864 годах

Le développement des écoles artisanales de dimanche dans le gouvernem ent de Lublin entre 1833 et 1864.

Badania nad szkolnictwem elem entarnym na Lubelszczyźnie przynio­ sły już kilka publikacji. O statnia z nich zajm uje się spraw ą rozbudowy

szkół tego stopnia w latach 1833 — 1840 Nawiązując do powyższych

badań, pragniem y w niniejszym artykule przedstawić spraw ę rozbudowy innego typu szkolnictwa na Lubelszczyźnie, mianowicie tzw. szkolnictwa

rzemieślniczo-niedzielnego będącego w tym czasie najpopularniejszą,

choć zarazem najprym ityw niejszą form ą szerzenia oświaty wśród rze­ mieślników w K rólestw ie Polskim.

Dążenia do upowszechnienia oświaty wśród rzemieślników tak w Pol­ sce, jak i w innych krajach, były ściśle związane z kształtow aniem się nowej, kapitalistycznej form acji społeczno-ekonomicznej i w zależności od miejscowych w arunków przybierały różne form y organizacyjne. W Polsce pierwsze próby zm ierzające do realizacji powyższego celu

od-1 J . D o b r z a ń s k i : S praw a ro zb u d o w y p u b lic zn y ch szk ó ł elem en ta rn yc h w w o ­

222 Karol Poznański

naleźć można w drugiej połowie XVIII wieku, jednakże pełna ich reali­ zacja nastąpiła dopiero w wieku X IX 2.

Prace w tym kierunku zapoczątkował utworzony w roku 1815 Wydział Oświecenia a następnie kontynuowała je Komisja Rządowa Wyznań Re­ ligijnych i Oświecenia Publicznego. W ynikiem działalności ówczesnych

władz ośwatowych było powołanie do życia szkół rzemieślniczo-nie-

dzielnych. Przedsięwzięcie to było ściśle związane z ogólną, ekonomicz­ no-społeczną sytuacją, jaka w ytw orzyła się na terenach nowo utworzo­ nego K rólestw a Polskiego. Centralne władze krajowe, dążąc do gospo­ darczej odbudowy kraju, zmuszone były przeprowadzić cały szereg reform społecznych i ustrojowych, którym i objęto również i rzem iosło3.

Przystępując do jego reorganizacji chodziło głównie o to, by stworzyć dogodne w arunki do rozwoju produkcji przemysłowej przez zatrudnienie w niej większej ilości osób oraz przez usunięcie przeszkód prawnych w rozwoju przem ysłu kapitalistycznego 4.

W ydane w roku 1816 postanowienie nam iestnika królewskiego Zającz­ ka „w przedmiocie urządzenia rzemiosł, kunsztów i profesji” ®. nadawa­ ło krajowem u rzemiosłu nową, dostosowaną do ówczesnych warunków społeczno- ekonomicznych form ę organizacyjną. Głównymi założeniami postanowienia było zniesienie daw nych przyw ilejów cechowych oraz

wprowadzenie wolności produkcji i sprzedaży wszystkich wyrobów

w każdej miejscowości ®.

Dążąc do podniesienia poziomu fachowego rzemiosła, wprowadzono określone wym agania w stosunkach między m ajstrem a uczniem, w myśl

2 W ro k u 1758 A ntoni L u b o m irsk i u fu n d o w a ł szkołę rzem ieślniczą w Opolu L u ­ belskim . Szkoła ta została zorganizow ana p rzez b r a ta S ta n isła w a K onarskiego, Ignacego a zatw ierdzona p rzez se jm w roku 1766. Is tn ia ła ona do ro k u 1799, tj. do czasu p rze k szta łc en ia jej po trzecim rozbiorze P olski przez ów czesnego p ro w in c ja ­ ła p ija ró w w G alicji, Z y g m u n ta L inow skiego za zgodą w ładz au stria c k ic h n a p ię ­ cioletnie gim nazjum . Zob. W ojew ódzkie A rchiw um P ań stw o w e w L u b lin ie (skrót — W APL) K sięgi g ro d zk ie lubelskie, n r 383/21542 k. 891 i 892, J. Ł u k a s z e w i c z :

H istoria szk ó l w K oronie i w W ie lk im K się stw ie L ite w sk im , P oznań 1850, t. II,

s. 162 oraz J. D o b r z a ń s k i : M a teria ły do d zie jó w szk o ln ic tw a w archiw ach lu ­

belskich. „R oczniki H u m an isty czn e Tow. N auk. K U L ”, L u b lin 1954 s. 37. Rów nież

A ntoni T yzenhauz p rzy sw oich fa b ry k a c h w G rodnie założył d la w szystkich uczniów „ekonom icznych, podw órzow ych i rzem ieślniczych” szkołę niedzielną. Zob. T. K o r z o n : W ew n ę trzn e d zieje P o lski za S ta n isła w a A ugusta. K ra k ó w 1897, wyd. II, t. II, s. 249.

2 T. Ł e p k o w s k i : P o czą tki k la sy robotniczej W a rsza w y. W arszaw a 1956, s. 26 —31 i 144— 147 oraz R. K o ł o d z i e j c z y k : K szta łto w a n ie się b u rtu a z ji w K ró le­

stw ie P o lsk im (1815— 1850). W arszaw a 1957, s. 153— 154

4 J . R u t k o w s k i : H istoria gospodarcza P olski. P oznań 1950, t. II, s. 82. * „D ziennik P ra w K ró le stw a P olskiego”, t. IV, s. 114— 160.

Rozwój szkół rzem ieślniczo-niedzielnych n a Lubelszczyźnie ₂₂₃

których m ajster został zobowiązany przyjętem u na naukę uczniowi „po­ dać sposobność nabycia wszelkich znajomości, k tó re do porządnego prowadzenia rzemiosła są potrzebne”, a nadto, o ile bierze ucznia, „który w czytaniu, pisaniu i religii swojego wyznania potrzebnej nauki nie ma, obowiązany w celu udzielenia mu takowej, najm niej godzin 6 na ty ­ dzień posyłać go do szkoły”. Dla zabezpieczenia tych wymagań, włożo­ ny został na komisję egzaminacyjną obowiązek przy wyzwalaniu ucznia na czeladnika obok „rozpoznania postępku ucznia w rzemiośle przez za­ danie mu do wykonania jakiejś sztuki czeladniczej, również uczynić mu

zapytania z nauki religii i czyli um ie czytać i pisać” 7.

Wprowadzone nowe wymagania względem ucznia wyzwalającego się, były wyrazem prac przygotowawczych, jakie podjęte zostały przez Ko­ misję Rządową W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w zakresie organizowania nowego typu szkół, przystosowanych do potrzeb i możli­ wości kształcenia się młodego pokolenia rzemieślników. Zapewne było to główną zasługą Stanisława Staszica. On bowiem z jednej strony jako członek Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publiczne­ go brał w jej pracach bezpośredni i aktyw ny udział, z drugiej zaś stro­ ny, jako d y rek to r Wydziału Przemysłu i Kunsztów w Komisji Rządowej Spraw W ewnętrznych układał projekt reorganizacji cechów ®. Ta wła- nieś sytuacja była główną przyczyną, powodującą szerokie uwzględnie­ nie w ustaw ie o cechach kwestii oświaty dla rzemieślników, co z kolei stało się podstawą praw ną dla tworzenia nowego typu szkół elem entar­ nych, tzw. szkół rzemieślniczo-niedzielnych.

Pierwsza tego typu szkoła powstała w W arszawie w roku 1817, a w dwa lata później, po zdobyciu pewnych doświadczeń w prowadzeniu te­ go rodzaju szkół i po opracowaniu przepisów organizacyjnych, zaczęto je

otwierać również w większych miastach Królestwa, w których były znaczniejsze skupiska rzemieślników®. W roku 1830 było ich 15, z tego 6 w Warszawie oraz po jednej w Kielcach, Radomiu, Kaliszu, Lublinie, Hrubieszowie, Płocku, Siedlcach, Łomży i Szczuczynie *°.

7 „D ziennik P raw ...”, t. IV, s. 121— 122.

8 T. M a n t e u f f e l : C e ntralne w ładze ośw iatow e na terenie b. K rólestw a K o n ­

gresowego (1807—1915). W arszaw a 1929, s. 51—53, o raz St. S t a s z i c : Pism a i w y ­ pow iedzi pedagogiczne. W rocław 1956, s. IX.

8 „R ys ogólnego p la n u ed u k a cji p u blicznej w K ró lestw ie P o lsk im ”. W arszaw a 1830, s. 8—9, „Z biór przepisów ad m in istra c y jn y c h K ró le stw a Polskiego, W ydział Ośw iecenia". W arszaw a 1866, t. I, s. 513—515 oraz J. B r z o z o w s k a : S zk o ły n ie ­

dzielne w W arszaw ie w czasach u rzęd o w a n ia Staszica. „S ta n isła w S taszic” księga

abiórow a pod red. Z. K u k u l s k i e g o , L u b lin 1926, s. 593—620.

18 „Rocznik in sty tu tó w relig ijn y ch i ed u k acy jn y ch w K ró lestw ie P olskim ”. W ar­ szaw a 1830, t. III, s. 174— 175, 182, 191, 199, 216, 232 i 238.

224 K arol Poznański

Wybuch powstania listopadowego w poważnym stopniu zakłócił dzia­ łalność oświatową szkół rzemieślniczo-niedzielnych. Do w yjątków należy zaliczyć te, które nie przerw ały swej pracy z młodzieżą. Lecz i w tych wypadkach napotykały one na duże trudności, a głównie na spadek frekw encji uczniów. Na przykład w Kielcach „z powodu byłych zamie­ szek — pisał nauczyciel — liczba uczniów tak się zmniejszyła, iż obec­ nie zaledwie kilku widzieć można na lekcjach pomimo stokrotnej pisa­ niny i ustnej reklamacji... do W. P rezy den ta” n . W Lublinie w roku 1831 uczęszczało zaledwie 34 uczniów czyli jedna trzecia w porównaniu z ro­ kiem poprzednim, a ponadto na skutek zajęcia lokalu szkoły na skład „rekw izytów wojskowych” wiele pomocy naukowych uległo zniszcze­ niu ia. W roku szkolnym 1833/34 na terenie całego Królestwa było tylko

5 szkół rzemieślniczo-niedzielnych, do których uczęszczało 1800

uczniów 13. Zasadniczą zmianę przyniósł dopiero rok 1834.

W ydana w roku 1833 dla K rólestw a Polskiego nowa ustawa szkolna, wzorowana na ustaw ie szkolnej dla Cesarstwa z roku 1828 14. Objęła ona oprócz gimnazjów i szkół obwodowych również szkoły elem entarne a z tym i i szkoły rzemieślniczo-niedzielne 15. W prowadzeniem jej w ży­ cie zajęły się Rada Wychowania Publicznego i Komisja Rządowa Spraw W ewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego. Ostatnia dnia 24 lutego 1834 roku wydała rozporządzenie wykonawcze, podając w nim szczegółowe zalecenia i wskazówki co do organizacji szkół elem entar­ nych na nowych podstawach, a do 5 kw ietnia tegoż roku ogłosiła ogólne zasady urządzenia szkół rzemieślniczo-niedzielnych na pro w in cji1S. Za­ sady te jednakże w krótce zostały przeredagowane i zatwierdzone przez Komisję Rządową Spraw W ewnętrznych, Duchownych i Oświecenia P u ­ blicznego dnia 15 grudnia 1834 roku jako przepisy dla sdcół rzemieślni­ czo-niedzielnych 1T. Równocześnie rozpoczęto prace nad reaktywowaniem starych i zakładaniem nowych szkół.

11 W ojew ódzkie A rchiw um P ań stw o w e w K ielcach, K ieleck a D y rek cja Szkolna, A k ta G eneralia, vol. 91 k. 80, S tan isław B orzęcki d o K om isji W ojew ództw a K ra ­ kow skiego, dm. 31 X II 1831, n r 54205.

11 K. P o z n a ń s k i : P o czą tki szk o ły rze m ieśln iczo -n ie d zie ln ej w L ublinie. „Ro­ cznik L u b elsk i”, t. I, L u b lin 1958, ®. 174 i 177.

'• A rchiw um G łów ne A k t D aw nych (skrót — AGAD), R a d a S tan u K ró lestw a P o l­ skiego, vol. 486, R a p o rt z d ziała ń K u ra to ra O kręgu N aukow ego W arszaw skiego do R ady A d m in istra cy jn ej K ró lestw a, dn. 29 IV, 11 V (1841), k. 24. W ykaz szkół rz e ­ m ieślniczo-niedzielnych I e le m e n ta rn y c h w la ta c h 1833/34 — 1839/40.

14 D o b r z a ń s k i : Sp ra w a rozbudow y..., s. 147.

18 T a m że o ra z U sta w a d la gim nazjów , szkół obw odow ych i elem e n ta rn y c h czyli p a ra fia ln y c h w K ró lestw ie P olskim .W arszaw a 1834, § 14 i 38.

M Z biór p rzepisów adm in istracy jn y ch ..., s. 533—541.

Rozwój szkół rzemieślniczo-niedzielnych na Lubelszczyźnie 225

Zapoczątkowana przez władze rządowe nowa polityka oświatowa

w stosunku do szkół rzemieślniczo-niedzielnych w K rólestwie znalazła pełne odbicie również i na Lubelszczyźnie.

Dnia 5 sierpnia 1834 roku dyrektor gim nazjum wojewódzkiego w Lu­ blinie otrzym ał od Komisji Rządowej Spraw W ewnętrznych, Duchow­ nych i Oświecenia Publicznego pismo, w którym domagała się przesłania jej raportów o stanie szkół rzemieślniczo-niedzielnych, zaprowadzonych jeszcze przed powstaniem listopadowym, tj. w Lublinie i Hrubieszowie, które pragnęła urządzić „stosownie do potrzeby kraju..., uposażyć je z funduszów kas miejskich, o ile dotychczasowe okażą się niew ystarcza­ jące i w porządny bieg wprowadzić, a to dla podania młodzieży rzem ieśl­ niczej sposobności pobierania odpowiednich jej stanowi nauk...”, a po­ nadto założyć podobne szkoły we wszystkich m iastach obwodowych i w

tych wszystkich, „w których mieści się znaczna liczba fabrykantów

i rzemieślników” 1B.

D yrektor, przystępując do wykonania powyższego zarządzenia, w y­ słał do podległych mu inspektorów szkół obwodowych w Opolu i H ru­ bieszowie stosowne pisma z poleceniem podania mu w ciągu 30 dni do­ kładnych danych o możliwościach założenia w poszczególnych miastach szkół rzemieślniczo-niedzielnych. W nadesłanych uwagach inspektoro­ wie mieli podać liczbę term inatorów, w arunki lokalowe, wskazać n au­ czyciela oraz przedstawić dokładnie jaki jest fundusz w kasach m iej­ skich, który by można było przeznaczyć na uposażenie tych szkół. Rów­ nocześnie na jego interw encję Komisja Wojewódzka rozesłała analogicz­ ne pisma do komisarzy poszczególnych obwodów 19.

W oznaczonym term inie dyrektor nie otrzym ał ani jednej odpowiedzi. Ponowił więc swoje polecenie, a Komisję Rządową zawiadomił, iż raport nadeśle w późniejszym term inie 20. Pierwsza odpowiedź nadesłana pod koniec października pochodziła od komisarza obwodiu krasnostawskiego. Jego zdaniem w obwodzie tym nie istniała potrzeba zakładania szkół rzemieślniczo-niedzielnych, a to z tego względu, iż „mieszkańcy (miast) w ogólności są rolnikami, a dla ich dzieci dostatecznymi są szkółki pa­ rafialne”. Niemniej jednak w ypełniając polecenie wymienił trzy m ia­ sta, w których możnaby założyć szkoły rzemieślnicze. Były to: Chełm,

K rasnystaw i Łęczna. ’

18 W APL, G im nazjum W ojew ódzkie w L ublinie (skrót — GWL), vol. 958, Kom. Riz. S.W.D. i O.P. do d y re k to ra gimn., dm. 5 V III 1834, n r 7708/32625.

18 Tam że, D yr. gim n. do K om . Woj. Lub. i in sp ek to ró w szkół obwod. w Opolu i H rubieszow ie, dm. 14 V III 1834, mr 673 o raz Kom. Woj. Lub. d o Dyr. gim n., dn. 28 V III 1834. ’

226 K arol Poznański

Trudności lokalowych nie było, bowiem szkoły te można było umieścić w budynkach szkół elem entarnych, które w dnie niedzielne i świąteczne były wolne. Podobnie nie było trudności z wynalezieniem nauczycieli, gdyż mogli w nich uczyć nauczyciele szkół elem entarnych. Jeżeli zaś chodzi o wynagrodzenie dla nauczycieli, to z kas miejskich Chełma i Kra- snegostawu mogła być zdaniem kom isarza wyznaczona roczna pensja w wysokości 200 złp, a w Łęcznej 100 złp. Liczba term inatorów była ma­ ła. W Łęcznej 30, w K rasnym staw ie 15 i w Chełmie 7 21.

Z nadesłanego w kilka dni później raportu inspektora szkoły obwodo­ wej w Hrubieszowie wynikało, iż tam sytuacja przedstaw iała się znacz­ nie korzystniej niż w obwodzie krasnostawskim. W pierwszym rzędzie można było bez większego w ysiłku reaktywow ać szkołę niedzielną w Hrubieszowie, gdyż były na ten cel fundusze, był lokal a także odpo­ wiednio kw alifikowany nauczyciel; zaś liczba term inatorów wynosiła 70 osób.

Niezależnie od tego zdaniem komisarza i inspektora istniały możliwo­ ści założenia szkół rzem ieślniczo-niedzielnych w czterech innych m ia­ stach tego obwodu a mianowicie: w Tyszowcach, gdzie było 56 term ina­ torów a z kasy m iejskiej na uposażenie nauczyciela można było przezna­ czyć 100 złp rocznie; w Dubience mającej 40 term inatorów ; mogącej przeznaczyć na prowadzenie szkoły z kasy m iejskiej 300 złp oraz w Ho­ rodle i Kryłowie. W tych dwóch ostatnich m iastach sytuacja bvła mniej korzystna, bowiem po pierw sze miały one m ałą liczbę term inatorów (po

10 osób), a po drugie ich kasy m iejskie nie dysponowały niemal żadnym

wolnym funduszem, którv by można było przeznaczyć na opłacenie nau­ czyciela. K ryłów mógł dać na ten cel tylko 25 złp rocznie, a Horodło ani złotego. W tym ostatnim ponadto, w przeciwieństwie do poprzednich miast, nie można było szkoły niedzielnej umieścić w lokalu szkoły elem entarnej, gdyż mieściła się ona w miesźkaniu nauczyciela, zaś na w ynajęcie innego pomieszczenia nie było funduszów 22.

Mniej korzystnie niż w obwodzie hrubieszowskim przedstawiała się sprawa zakładania szkół rzemieślniczo-niedzielnych w obwodzie zamoj­ skim. Z nadesłanego w późniejszym term inie przez inspektora szkoły ob­ wodowej w Opolu rap ortu wynikało, iż w jednych miastach, jak Zamość» Modliborzyce, Biłgoraj, Annopol, Zaklików, Urzędów, Józefów czy K ra­ snobród nie można było zakładać wymienionych szkół ze względu na niem al zupełny b rak term inatorów , w innych zaś, w których ich liczba

** T am że, K am . Woj. Lub. d o dyr. giimn. p rze słała k ap ię pism a k o m isarza obw o­ du k rasn o staw sk ie g o z dn. 23 X 1834 o raz insp. szkoły obwod. w H rubieszow ie do dyr. gim n„ dn 1 X I 1834.

Rozwój szkół rzem ieślniczo-niedzielnу ch n a Lubelszczyźnie ₂₂₇

była dość znaczna jak w Fram polu (32), Janow ie (93), Szczebrzeszynie (36), Krzeszowie (10), Tarnogrodzie (55), Tomaszowie (15) i K raśniku (40), kasy m iejskie nie m iały żadnych funduszów na opłacenie nauczycieli. W yjątek stanowił tu jedynie Goraj (43 term inatorów), w którym kasa miejska mogła na rzecz szkoły rzemieślniczej przeznaczyć rocznie

100 złp ».

Najgorzej jednakże przedstawiała się sprawa zaprowadzenia szkół rze- mieślniczo-niedzielnych w obwodzie lubelskim. Wieksze skupiska rze­ mieślników były wyłącznie w m iastach pryw atnych, których kasy eko­ nomiczne świeciły pustkami. W związku z tym nie rokowały naw et nadziei na poparcie m aterialne tej akcji, zaś miejscowa ludność obawia­ jąc się dodatkowych świadczeń finansowych w prost sprzeciwiała się za­ prowadzaniu w ich miastach szkół niedzielnych M. Biorąc pod uwagę

powyższe komisarz obwodu lubelskiego nie proponował zakładania

szkół rzemieślniczo-niedzielnych w tym obwodzie.

Tymczasem Komisja Rządowa Spraw W ewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego, nie mogąc doczekać się na sprawozdanie dy­ rektora, wysłała ponaglenie zaznaczając jednocześnie, że niebawem po otrzymaniu wspomnianego raportu wyda polecenie w których miastach należy otworzyć szkoły i wskaże ku temu śro d k i25. Jednakże dyrektor nadal zwlekał z wysłaniem sprawozdania. B rak m u było konkretnych danych o obwodzie lubelskim. Postanow ił więc zwrócić się o nie do in­ spektora szkoły obwodowej w Opolu, zalecając przy ty m konieczność szybkiego działania 26. Inspektor jednak nie przystąpił do zbierania da­ nych co do możliwości zakładania w m iastach obwodu lubelskiego szkół

rzemieślniczo-niedzielnych, lecz w prost rozpoczął ich organizowanie

w wyniku czego z dniem 15 m arca 1835 roku otworzona została taka szkoła w Opolu przez nauczyciela szkoły obwodowej Cypriana Koniko- wskiego, do której zapisało się 38 term inatorów, a ponadto wkrótce miała rozpocząć pracę organizowana szkoła w K ońskow oli27.

R aport inspektora szkoły obwodowej w Opolu utw ierdził dyrektora w przekonaniu, iż w obwodzie lubelskim istnieją możliwości założenia szkół rzemieślniczo-niedzielnych. Polecił więc ponownie komisarzowi obwodu by jeszcze raz gruntow nie zbadał powyższą spraw ę biorąc pod uwagę potrzebę uruchomienia tych szkół, a nie opinię miejscowej lud­

a T am że, Insp. szkoły obwod. w Opolu d o dyr. giimn., dn. 8 X II 1834.

“ T am że, K o m isa rz Obwodu lubelsk ieg o d o dyr. gim n., dn. 20 X I 1834, n r 13980. “ T am że, Kom. Rz. S.W.D. i O.P. do dyr. gim n., dtn. 15 X II 1834.

** WAPL, GWL. vol. 965, Insp. szkoły obwod. w Opolu do dyr. gim n., dn. 20 III 1835, n r 206.

228 Karol Poznański

ności i jej życzenia 28. W kilka dni później, nie czekając na wynik swego ponaglenia, wysłał do Komisji Rządowej dokładne sprawozdanie z po­ czynionych prac, a jednocześnie rozpoczął starania u władz wojewódz­ kich o uzyskanie funduszów dla m ających się otworzyć szkół rzem ieśl­ niczo-niedzielnych 29.

Komisja Wojewódzka po zbadaniu zasobów finansowych poszczegól­ nych kas m iejskich i po zasięgnięciu dodatkowych opinii w tym przed­ miocie u komisarzy obwodowych postanowiła dla kilku miast, w których proponowane było założenie szkół rzemieślniczo-niedzielnych, przyznać

z funduszów miejskich uposażenie w wysokości po 200 złp rocznie dla

każdej i uwzględnić powyższy w ydatek w projekcie do etatu na rok 1836. Były to: Hrubieszów, K rasnystaw , Chełm, Kurów, Opole, Janów, Biłgoraj i Tarnogród. Ponadto poleciła komisarzowi obwodu zamojskie­ go w staw ić do etatu dla m iasta G oraja kw oty 100 złp z funduszów m iej­ skich na uposażenie szkoły rzemieślniczo-niedzielnej. Zawiadamiając o powyższym postanowieniu dyrektora gim nazjum w yrażała przekona­ nie; „iż z pewnością zatem można będzie we wszystkich tych miastach urządzić szkółki rzemieślnicze” 30.

Wikrótce jednak przepojona optymizmem decyzja Komisji Wojewódz­ kiej Lubelskiej okazała się nieaktualna. D yrektor gim nazjum otrzym ał bowiem zawiadomienie od Komisji Rządowej Spraw W ewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego, iż po porozumieniu się z Biu­ rem K ontroli i Rachunkowości przy Radzie A dm inistracyjnej co do za­ sobów finansowych poszczególnych m iast na Lubelszczyźnie, postano­ wiła obecnie przyznać z funduszów Skarbowych uposażenie w wysokości 200 złp dla szkoły rzemieślniczo-niedzielnej w Hrubieszowie a z fundu­ szów m iejskich w wysokości 300 złp dla szkoły w Dubience, polecając

zarazem aby szkoły w tych m iastach z dniem 1 października rozpoczęły

pracę ściśle w edług przepisów. N atom iast w odniesieniu do pozostałych miast, Komisja Rządowa, z e względu na małą ilość term inatorów lub

brak funduszów w kasach miejskich, postanowiła spraw ę otwarcia

w nich szlkół rzemieślniczo-niedzielnych odłożyć na późniejszy czas. W reszcie w odniesieniu do szkoły rzem ieślniczej w Opolu, która już od kilku miesięcy pracowała, Komisja Rządowa oświadczała, że wprawdzie obecnie na jej uposażenie nie m a stosownych funduszów, to jednak nie powinna być zamknięta. W związku z tym polecała dyrektorowi, by za­

" W APL, GWL, vol. 958, D yr. gim n. do ko m isarza obw odu lubelskiego, dn. 10 V 1835.

*• T a m że, D yr. giimn. do Kom . Rz. S.W.D. i O.P. oraz do Kom. Woj. Lub., dn. 14 V 1835.

Rozwój szkół rzemieślniczo-nied zielnych na LubeLszczyźnie 229

chęcił jej nauczyciela do dalszego poświęcania się pracy w szkole, a przy nadarzającej się okazji „Komisja Rządowa wynagrodzić go nie omiesz­

ka" ». ♦

Powyższa decyzja poważnie skomplikowała sprawę rozwoju szkół rze- mieślniczo-niedzielnych (zwłaszcza, że w międzyozasie większość zaproje­ ktowanych szkół została uruchomiona. I tak w powiecie lubelskim, dzię­ ki wysiłkom inspektora szkoły obwodowej w Opolu od czerwca 1835 roku rozpoczęła pracę szkoła w Końskowoli, gdzie ponad 60 osobową grupę term inatorów uczył nauczyciel miejscowej szkoły elem entarnej Tadeusz K rystek 32; w obwodzie hrubieszowskim w miesiącu marcu obok Hrubieszowa i Dubienki otworzono szkoły w Horodle, K ry łowię i Ty­ szowcach; w obwodzie krasnostaw skim 3 ozerwca rozpoczęła pracę szko­ ła w K rasnym staw ie, a 10 łipca w Chełmie oraz w końcowym stadium organizacyjnym była szkoła w Ł ęc zn ej33; wreszcie w obwodzie zam oj­ skim dnia 14 czerwca uruchomiono szkołę w Szczebrzeszynie34.

W tej sytuacji dyrektor gim nazjum pragnąc utrzym ać zaprowadzone już szkoły, przedstaw ił Komisji Rządowej szczegółowy rapo rt o powyż­ szej sytuacji ponawiając prośby o przyznanie dla pracujących już szkół stosownego uposażenia. W wyniku tych zabiegów Komisja Rządowa wydzieliła z funduszów miejskich kw otę 300 złp dla szkoły w K rasnym ­ stawie. Dla innych zaś, „brak funduszów w kasach m iejskich — pisała Komisja — nie dozwolił na udzielenie podobnego zasiłku i dlatego dyre­ ktor gim nazjum zachęci nauczycieli do w ytrw ania w chwalebnych chę­ ciach udzielania nauk w szkołach rzemieślniczych i zarazem starać się będzie, aby przy sposobności mogli mieć stosowne podwyższenie płac zapewnione w etatach sżkół elem entarnych” 35.

Niezależnie jednak od tych trudności w roku 1835 powstała nowa szko­ ła rzemieślniczo-niedzielna w Bełżycach zorganizowana przez nauczycie­

la szkoły elem entarnej na życzenie miejscowych rzemieślników,

a z dniem 1 stycznia 1836 roku rozpoczęła pracę szkoła w Goraju. N au­ czyciel bełżyckiej szkoły nie pobierał ;za jej prowadzenie żadnego w yna­ grodzenia. Niewielki fundusz, którym szkoła dysponowała, pochodzący z dobrowolnych składek dwóch miejscowych cechów rzemieślniczych

al Tam że, Korn. Rz. S.W.D. i O.P. do dyr. gim n., dm. 8/20 V III 1835.

** WAPL, GW L, vol. 960, Dyr. G im n. do Kom. Rz. S.W.D. i O.P. dn. 20 V/1 VI 1837 o raz vol. 721, lis ta uczniów sżkoły rzem .-niedz. w K ońskow oli z dn. 10 VII 1835.

** W APL, GWL, vol. 958. W ykaz szkół rzem .-niedz. w obw odzie hru b ieszo w ­ skim i k rasn o staw sk im w roku 1835 zaprow adzonych z dn. 25 X/6 X I 1835.

WAPL, Szkolą O bw odowa w Opolu, vol. 164. N auczyciel szkoły elem ent, w Szczebrzeszynie d o insp. szkoły obwod. w Opolu, dn. 7 X 1835, n r 12.

230 K arol Poznański

wynoszący 20 złp rocznie, przeznaczono na izakup książek i materiałów

piśmiennych dla uczniów 36. N atom iast nauczyciel szkoły w Goraju

otrzym ał z tego tytułu zasiłek z kasy miejscowej w wysokości 100 złp

ro czn ie37.

Ogólnie więc od roku 1836 w województwie lubelskim czynnych było

14 szkół rzemieślniczo-niedzielnych, lecz tylko 6 z nich miało większe

lub mniejsze uposażenie. Były to szkoły: w Lublinie, K rasnym staw ie i Dubience mające po 300 złp, w Hrubieszowie — 200 złp, w Goraju — 100 złp i w Bełżycach — 20 złp. N atom iast pozostałe szkoły w Opolu, Końskowoli, Kryłowie, Horodle, Tyszowcach, Chełmie, Łęcznej i Szcze­ brzeszynie nie m iały żadnego uposażenia.

W tym stanie rzeczy rozpoczęła się walka o utrzym anie założonych szkół. W odniesieniu do pierwszych chodziło o zwiększenie, zaś w od­ niesieniu do drugich o uzyskanie niezbędnych dla ukształtow ania ich podstaw m aterialnych, środków finansowych.

W Lublinie z przyznanych ze skarbu państw a na potrzeby szkoły rze- mieślniczo-niedzielnej 300 złp — 290 przeznaczono na pensję dla nau­ czycieli. Pierwszy, kierujący szkołą Ja n Ciepielewski otrzym ywał 170 z łp a drugi uczący rysunków i kaligrafii Jerzy Klimke 120 złp.«Pozostałe

10 złp posłużyć miało na zakup m ateriałów piśmiennych i pomocy nau­

kowych dla użytku szk o ły 38. Z uwagi na to, iż powyższa kwota nie po­

kryw ała potrzeb szkoły, wszczęto starania o uzyskanie dodatkowych

środków finansow ych z m iejskiej kasy ekonomicznej, które pozwoliły­ by zaopatrzyć szkołę i młodzież w niezbędne pomoce naukowe, a zwła­ szcza w podręczniki i m ateriały piśm ien n e39. Kiedy jednak okazało się, iż kasa miejska nie ma funduszów, które mogłaby przekazać szkole rze- mieślniczo-niedzielnej, przedstawiono zwiedzającemu tę szkołę w izyta­ torowi jeneralnem u Radomińskiemu projekt, aby w trosce o utrw alenie

*• J. D o b r z a ń s k i : Z d zie jó w w a lk i o szko lę elem en ta rn ą w K rólestw ie

Polskim . „S tu d ia P edagogiczne”. W rocław 1956, t. III, s. 225—226.

>7 W APL, GWL, vol. 888, D yr. gim n. do Kom. Rz. S.W.D. i O.P., dn. 14 V 1835, tam że vol. 959, P rotokół w izyty insp. szkoły obwod. w Opolu, dn. 16 VI 1836, W APL, Szkoła O bw odowa w Qpolu, vol. 154, O piekun szkoły elem ent, w G oraju do insp. szkoły obw odu zam ojskiego, dn. 7/19 X II 1835, oraz D o b r z a ń s k i : Z d zie jó w w alki..., s. 244.

* W APL, GWL, vol. 958, Kom. Woj. Lub. do d y r. gim n., dn. 21 X I 1834. Należy tu nadm ienić, że w L u b lin ie w 1837 r. zorganizow ano ja k gdyby d ru g ą szkołę rzem .-niedz. d la neofitów , o b ejm u ją cą sw ym zasięgiem ldlkunaistu uczniów . Uczył w niej p a s to r m iejscow ego kościoła ew angelickiego L u d w ik H off. Szkoła ta p ra w ­ dopodobnie w r. 1838 u p a d ła ze w zględu n a m a łą liczbę uczniów. W iadom ości o niej z a w ie ra ją a k a t W APL, GWL, vol. 962 i 963.

M W APL, Szkoła E le m e n ta rn a i R zem ieśJniczo-N iedzielna w L ub lin ie (skrót — SERNL), vol. 6, N auczyciel do o piekuna szkoły, dn. 7 X 1835.

Rozwój szkół rzemieślniczo-niedzielnych na Lubelszczyźnie 231

podstaw m aterialnych szkoły każdy z 12 istniejących w Lublinie cetehów

rzemieślniczych wpłacał rocznie na jej potrzeby 10 z łp 40. Radomiński

pozytywnie ustosunkował się do projektu i polecił przedstawić go Ko­ misji Rządowej, obiecując przy tym osobiste wstaw ienie się u niej, celem wyjednania przychylnej d ecy z ji41.

W ysłany do Warszawy wniosek, poparty przez Komisję Wojewódzką, któ ra oświadozyła, iż istotnie cechy rzemieślnicze Lublina m ają w swych skrzynkach dość znaczną ilość pieniędzy i czyniąc tak niewielkie świad­ czenia na rzecz szkoły rzemieślniczo-niedzielnej, nie poniosą przez to wielkiego uszczerhku w swych funduszach. W miesiąc później nadeszła decyzja Komisji Rządowej, która przychyliła się do tej propozycji42. Ale z uwagi na to, że Lublin miał w tedy, jak się to później okazało, nie 12 lecz 15 cechów, stąd uzyskano tą drogą fundusze wynosiły 150 złp w stosunku rocznym. Utw orzyły one stałą bazę m aterialną, w oparciu o którą szkoła rzemieślniczo-ndedzielna mogła się pomyślnie rozw ijać43. Niezależnie od tego tytułem jednorazowego zasiłku Urząd Municypalny m. Lublina przekazał na jej potrzeby rem anent miejskiej kasy ekono­ micznej z roku 1834, który w ynosił 72 złp i 28 g r 44.

Z funduszów tych zakupiono 173 elem entarze do nauki czytania, pisa­ nia i rachunków, 40 katechizmów misjonarskich, 70 wzorów do pisania; 29 cyrkli, 28 reisfedrów, 18 tuzinów ołówków, 32 ryzy papieru do pisa­ nia, 25 książeczek do nabożeństwa, które miały być rozdane najlepszym uczniom jako nagrody, ryzę druków na założenie kontroli frekw encji uczniów, tusz itp. przybory szk o ln e45.

Równocześnie dy rektor gim nazjum wszczął starania o podniesienie uposażenia nauczycielom. Komisja Rządowa biorąc pod uwagę szybki rozwój szkoły, w yrażający się znacznym wzrostem liczby uczniów (oko­ ło 150) i zaprowadzeniem trzech oddziałów, zgodziła się na podniesienie pensji Janow i Ciepie’ewskiemu z 170 na 300 złp i Jerzem u Klimke

e 120 na 200 złp. rocznie46.

40 T am że, vol. 7, D yr. giimn. do o p iek u n a szkoły, dn. 11/23 X I 1835. 41 T am że, oraz dyr. gim n. d o o p ie k u n a szkoły, dn. 30 IX/12 X 1835.

42 T a m że, o ra z W APL, GWL, vol. 962, Kom, RŻ. S.W.D. i O.P. do Dyr. gimn. dn. 14/26 IX 1835, nT 11097/42865.

42 W APL, SERN L, vol. 7, O piekun szkoły do d y r. gimn., dn. 21 X I/3 X II 1835. 44 WA!PL, GWL, vol. 728, O piekun szkoły do d y r. gim n., dn. 3/15 I 1836, n r 7, dyr. gimn. do Kom. Woj. Lub., dn. 6/18 I 1836 n r 71 o ra z odpow iedź z dn. 22 1/3 II 1836, n r 2153/637.

4* T am że, vol. 963, R a p o rt o p ie k u n a szkoły do dyr. gim n., dn. 22 VI/4 V II 1837 oraz tam że vol. 728, opiekun szkoły do dyr. gimn., dn. 10/22 VI 1836.

K arol Poznański

Od połowy 1836 roku dochody szkoły jeszcze bardziej wzrosły. Od tego bowiem czasu poczęto przekazywać na rzecz szkoły pieniądze z kar nakładanych na m ajstrów za nieposyłanie swych uczniów na naukę do szkoły, W prawdzie w pływ y te nie m iały charakteru stałości, niemniej by­ ły dość znaczne. W samym tylko miesiącu czerwcu ściągnięto od 34 u k ara­

nych m ajstrów 68 złp, a w miesiącu w rześniu i październiku 140 złp 47.

Oczywiście nie każdy miesiąc był tak obfity w przekroczenia majstrów i nie przynosił tak wielkich sum. Niemniej pozwalały one za zakupienie dla szkoły w roku 1837 nowej partii pomocy nau kow ych48.

Po wprowadzeniu w obieg w K rólestw ie Polskim monety rosyjskiej, w latach czterdziestych, etat szkoły rzemieślniczo-niedzielnej ustabili­ zował się i przedstaw iał się następująco: Dochód: z kasy gubem ialnej — 75 rs. na pensje dla nauczyciele i 1,50 rs na m ateriały piśmienne; składka od 15 cechów — 22,50 rs, a ponadto zakładano, iż tytułem kar od m ajstrów w płynie 1,50 rs. Ogólnie więc dochód zamykał się kwotą 100 rs i 50 kop. Rozchód: dla pierwszego nauczyciela pensji 45 rs, a dla drugiego, prowadzącego naukę rysunków 30 rs. Na m ateriały piśmienne 1,50 rs, na opał i sprzątanie lokalu sżkoły 7,50 rs, zaś pozostałe 16,50 rs pozostawało do dyspozycji Rządu Gubernialnego. Tak więc rozchód bi­ lansował się z dochodem 49.

Nowa zmiana w budżecie szkoły nastąpiła dopiero w roku 1860, kiedy K urator Okręgu Naukowego W arszawskiego w yraził zgodę na złożoną w roku 1858 prośbę dyrektora gimnazjum, by wyznaczana została kwota dla uczniów starszych klas miejscowego gimnazjum, którzy pomagali nauczycielom szkoły rzemieślniczo-niedzielnej w nauczaniu. K u rator na powyższy cel wyznaczył 70 rs, co spowodowało ,iż od roku 1860 ogólna suma etatu wynosiła 170,50 rs. Lata następnie nie przyniosły już żad­ nych zm ian 50.

Znacznie oporniej postępowała sprawa um acniania podstaw m aterial­ nych szkół rzemieślniczo-niedzielnych w innych miastach. Dla szkoły w Hrubieszowie w latach czterdziestych przyznany został zasiłek z kasy miejskiej w wysokości 60 rs, dzięki czemu budżet szkoły wzrósł do 90 rs. Przeznaczano go niemal wyłącznie na pensję dla nauczyciela. Podobnie

47 T a m że, vol. 963, D yr. gim n. do p rez y d en ta m . Luiblina, dn. 21 V/3 VI 1836 1 U rząd M unicyp. do d y r. gim n., dn. 24 V/5 VI 1836 o raz tam że vol. 962, U rząd M unicyp. do dyr. gim n., dn 8/20 VII 1837.

49 T am że, vol. 963. O piekun sżkoły do dyr. giimn., dn. 22 VI/4 V II 1836. 49 T am że, vol. 728, E ta ty szkoły rzem .-niedz. z la t 1845— 1849.

50 T am że, E ta t z roku 1860— 1863 o ra z vol. 962, D yr. gim n. do k u ra to ra O.N.W., dh. 10/22 V II 1858, Z arząd O.N.W. do dyr. gim n., dn. 9/21 V II 1859, R ząd Gub. Lub. do dyr. gimn. dn. 17/29 I I I860 1 k u r a to r O.N.W. do dyr. gim. dn. 13/25 V I860.

Iłozwój szkół rzemieślniczo-nledzielnych na Lubelszczyźnie 233

rozchodowano fundusz szkoły w Dubience, który nie uległ żadnej zmia­ nie w ciągu następnych lat i zam ykał się kwotą 45 rs 51.

W K rasnym staw ie z budżetu szkoły wynoszącego 45 rs 32,50 rs prze­ znaczono na pensję dla nauczyciela, a pozostałe 7,50 rs na pomoce szkol­ ne. Początkowo czynione były próby uzyskania na te n cel funduszów z innych źródeł. Opiekun szkoły, biorąc za przykład Lublin, proponował, aby i w K rasnym staw ie każdy z miejscowych cechów rzemieślniczych

wpłacał do kasy szkoły składkę po 10 złp rocznie na zakup pomocy nau­

kowych dla ubogich uczniów, bez których nie mogą oni wynieść ze szko­ ły potrzebnych im umiejętności. Jednakże zbyt małe zasoby finansowe skrzynek rzemieślniczych nie pozwoliły na realizację projektu opieku­ na 52.

Ustalenie podstaw m aterialnych dla powyższych szkół nie osłabiło dal­ szych zabiegów dyrektora gim nazjum o uzyskanie funduszów dla pozo­ stałych szkół. W ielokrotnie ponaw iane prośby za pośrednictwem Komi­

sji Wojewódzkiej do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych,

Duchownych i Oświecenia Publicznego dawały bardzo nikłe w y n ik i53. Tymczasem ze 'strony nauczycieli pracujących bezpłatnie w szko­ łach rzemieślniczo-niedzielnych poczęły odzywać się głosy niezadowo­ lenia i rozgoryczenia na skutek zawiedzionych nadziei polepszenia sobie bytu przez wzięcie na siebie dodatkowych obowiązków.

W maju 1836 roku opiekun szkoły elem entarnej w Końskowoli zwró­ cił się do dyrektora gim nazjum z zapytaniem, czy nauczyciel miejscowej szkoły rzemieślniczo-niedzielnej może spodziewać się wynagrodzenia za swoją pracę, bowiem w przeciw nym razie pragnie uwolnić się od daw a­ nia nauk term inatorom . W odpowiedzi dyrektor gim nazjum oświadczył, że rząd umiejący ocenić pracę i zasługi nauczycieli nie zapomni o w yna­ grodzeniu M. Jednakże po tocznym bezowocnym oczekiwaniu na w yna­ grodzenie, opiekun szkoły ponowił interw encję oświadczając, że „jeżeli rząd nie przychyli się aby nauczyciel za szkołę .rzemdeślniczo-niedzielną z kasy miejskiej lub też ze składek od cechów był płatnym — tak szkoła rozwiązana zostanie” BB.

M T am że, vol. 159 i 160. W yszczególnienia sta ty sty c z n e szkół rzem .-niedz. w G u­ b ern i L u b elsk iej za la ta 1845—1862.

“ T a m że , vol. 961. O piekun szkoły elem ent, w K ra sn y m staw ie do dyr. gimn., dn. 26 II/9 III 1836, dyr. gim n. d o Kom. Woj. Lub., dn. 5/17 VI 1836 oraz ta m że vol. 958, dyr. gim n. do insp. szkoły obwod. w H rubieszow ie, dn. 25 V/6 VI 1836.

53 W APL, GWL, vol. 958. Z pism a dyr. gim n. do Kom. Woj. Lub. z dn. 2/14 X 1836 i z o trzy m an ej odpow iedzi z dn. 23 II/7 III 1837 w ynika, iż dyr. gim n. in te r ­ w eniow ał k ilk a k ro tn ie w sp raw ie uposażenia d la szkol rzem .-niedz.

54 T am że, vol. 960. O piekun szkoły d o dyr. gim n., dn. 12 V 1836 i odpow iedź z dn 8/20 V 1836. ' .

234 K arol Poznański

D yrektor gim nazjum ponownie więc zwrócił się do Komisji Rządowej o wyznaczenie płacy dla nauczyciela. Nie mogąc jednakże uzyskać zgody na pokrycie kosztów prowadzenia szkoły ani z funduszów państwowych, ani miejskich zaproponował, aby Komisja w ydała rozporządzenie zobo­ wiązujące cechy rzemieślnicze wszystkich miast, w których są szkoły rzemieślniczo-niedzielne, by podobnie jak w Lublinie płaciły na ich do­ bro określoną sk ład k ę56.

Nim jednakże nadeszła odpowiedź, opiekun szkoły elem entarnej w Koń­ skowoli zawiadomił dyrektora, że „nauczyciel szkoły rzemieślniczo-nie- dzielnej jako rok cały niepłatny, przestał pełnić obowiązki, a tym samym szkoła rozwiązana została” 57. D yrektor posunięcie nauczyciela uznał na samowolę i polecił opiekunowi upomnieć nauczyciela, by nie ważył się odstępować od nałożonych nań obowiązków dopóty, dopóki w ty m wzglę­ dzie nie nastąpi decyzja Komisji Rządowej. Zastrzegł przy tym, że

„jeżeliby się tego dopuścił, przedstawiony zostanie do uwolnienia zupeł­ nie, jako nieposłuszny i nieuległy władzy przełożonej”. Pismo analogicz­ nej treści wysłał także bezpośrednio i do nauczyciela, zawiadamiał o tym jednocześnie Komisję Rządową, prosząc o szybką decyzję zarówno w spraw ie obarczenia cechów składką na rzecz szkół rzemieślniczo- niedzielnych, jak róWnież o ustosunkowanie się do samowoli nauczy­ ciela 68.

Odpowiedź Komisji nadeszła jednak dopiero po dwóch latach, w której nie w yraziła zgody na zobowiązanie cechów do płacenia świadczeń na rzecz szkół rzemieślniczo-niedzielnych, a w odniesieniu do szkoły w Końskowoli pozwoliła na umieszczenie “w projekcie do etatu szkoły ele­ m entarnej na następne lata pewnej kw oty z funduszów m iejskich za „usilną pracę nauczyciela w korzystnym udzielaniu nauk uczniom szko­ ły rzemieślniczo-niedzielnej” 59. Zapewne dodatek ten był niewielki, bo­ wiem w latach późniejszych w dalszym ciągu ponaw iane były prośby 0 pensję dla nauczyciela za prowadzenie szkoły rzemieślniczej, jednakże nie przyniosły one pozytywnego wyniku, gdyż ciągle w kasie miejskiej b rak było na ten cel odpowiednich środków finansowych 60.

Podobny obrót przybrała również spraw a uposażenia szkoły rzemieśl­ niczo-niedzielnej w Opolu. Jej nauczyciel, Cyprian Konikowski, otrzy­

*• T a m że , D yr. gimn. do Kom. Rz. S.W.D. i O.P., dm. V /l VI 1837. « T am że, O piekun szkoły d o dyr. giimn., dn. 7 V III 1837.

58 T am że, D yr. G im n. do o p ie k u n a szkoły i nauczycie’a o raz do Kom. Rz. S.W.D. 1 O.P., dn. 8/20 V III 1837.

5» T am że, D yr. giimm. do o p ie k u n a sZkOły dn. 6/18 V II 1839.

80 W APL, GWL, vol. 159 i 100 W yszczególnienia sta ty sty c zn e szkół rzem .-niedz. w Gub. Lub. za laita 1845— 1862 oraz vol. 958. A k ta szkoły rzem .-niedz. w K oń­ skow oli za la ta 1835—64.

mawszy za pośrednictwem dyrektora gim nazjum zapewnienie Komisji Rządowej i Komisji Wojewódzkiej, że ja k tylko będą fundusze w m iej­ skiej kasie ekonomicznej otrzym a stosowne wynagrodzenie, kontynuo­ wał nadal swe obowiązki. Nie widząc jednakże dużych szans, postanowił zrezygnować z zajmowanego stanowiska. Jako powód podał, iż dędąc n a­ uczycielem szkoły obwodowej nie może z pełną korzyścią dla uczniów poświęcić się szkole rzemieślniczej, a czego mógłby z powodzeniem do­ konać nauczyciel miejscowej szkoły elem entarnej Franciszek Sikorski, który jeszcze w roku 1835 prosił o powierzenie mu tych obowiązków w nadziei polepszenia sobie bytu. D yrektor gim nazjum przychylnie usto­ sunkował się do wprowadzenia tych z m ia n 61. Lecz to nie rozwiązywało problemu finansowego. Sikorski objąwszy stanowisko, zaczął domagać się uposażenia. Próba zobowiązania miejscowych cechów rzemieślniczych do płacenia świadczeń na utrzym anie nauczyciela, podobnie jak w Koń­ skowoli nie powiodła s ię 82. Po upływie dwóch la t ponowiono wysiłki, by uzyskać fundusze na utrzym anie szkoły. Tym razem inspektor szkoły rzemieślniczej dowiedziawszy się, iż w miejskiej kasie ekonomicznej

znajduje się fundusz z wpływów za komorne wynoszący około 2 tys. złp

zaproponował, by część jego przeznaczyć na opłacenie nauczycieli „uczą­ cych term inatorów z w ielką gorliwością już piąty rok bez żadnego wy­ nagrodzenia..., którzy coraz większe, stosownie do swego usposobienia, odnoszą korzyści, a pod względem m oralnym ile więcej m ającym w pły­ wu na takową klasę ludzi, przyw ykają do pobożności i naśladowania w cnotach prawdziwości bogobojnego chrześcijanina”. D ając nauczycielom wynagrodzenie — argum entow ał inspektor — „nie będą mieli wówczas powodów do narzekania, a ty m sam ym nie będą ustawać w pracy dla szkoły rzemieślniczej łożonej, lecz owszem z równą wytrwałością, sprę­ żyście nadal zajmować się będą kształceniem przez nauki umysły term i­ natorów rzemieślników i oświatą dla ich stanu koniecznie potrzebną”. D yrektor podzielał zdanie opiekuna, lecz niestety nie zdołał z tych pie­ niędzy uzyskać pensji dla nauczycieli 63.

Mimo ponowienia tych starań w dwa lata później, problem ten rozwią­ zano dopiero w roku 1860, kiedy starsi cechów rzemieślniczych w Opolu dobrowolnie zobowiązali się się uiszczać corocznie po 15 rs tytułem

wy-W APL, Gwy-WL, vol. 965, S ikorski do dyr. gim n., dn. 28 III 1835, Kom. wy-Woj. Lub. do dyr. gim n., 3/15 VI 1835, insp. szkoły obwod. w Opolu do dyr. gimn., dn. 18 X I 1835 i odpow iedź tegoż, dn. 26 VI 1836 oraz insp. szkoły obwod. w Opolu do dyr. gim n., dn. 9/21 IX 1836 i odpow iedź z dn. 23 IX/5 X 1836.

M T am że, Dyir. gimn. do insp. szkoły obwod. w Opolu, d n . 12/24 X 1837.

•’ T am że, Insp. szkoły obwod. w Opolu do dyr. gim n., din. 23 V/4 VI 1839 i odpow iedź z dn. 6/18 VII 1839.

236 K arol Poznański

nagrodzenia dla nauczyciela za prow adzenie nauki w szkole rzemieślni- czo-niedzielnej M.

Również wiele zabiegów czyniono wokół uzyskania uposażenia dla pozostałych szkół rzemieślniczo-niedzielnych. W rezultacie czego otrzym ały je z funduszów miejskich kas ekonomicznych szkoły w Toma­ szowie — 200 złp, w Tyszowcach — 150 złp i w Szczebrzeszynie — 200 z łp 6B. Ta ostatnia jednak nie przez cały okres swej działalności mia­ ła uposażenie. O trzym ała je w roku 1838 a utraciła w 1857 ®6.

Szkoła w Chełmie nie uzyskała w omawianym przez nas okresie upo­ sażenia. Przesłana jeszcze w roku 1838 prośba Rządu Gubernialnego do Komisji Rządowej Spraw W ewnętrznych, Duchownych i Oświeceń’a P u­

blicznego o wyzhaczenie z miejscowej kasy« ekonomicznej 200 złp na

uposażenie nauczyciela, po trzech latach oczekiwania otrzym ała odmow­ ną odpowiedź. Komisja Rządowa Spraw W ew nętrznych opierając się na opinii Biura K ontroli i Rachunkowości zawiadomiła kuratora Okręgu Naukowego Warszawskiego, iż biorąc pod uwagę fakt, że kasa miejska daje już rocznie 500 złp na szkołę elem entarną, a według ustaw y szkol­ nej z roku 1840 obowiązana je st do przykładania się do uposażenia szkół tylko w pewnej części, mimo iż ma do w łasnej dyspozycji blisko trzy i pół tysiąca złotych, dodatkowego funduszu na rzecz szkoły rzemieślni- czo-niedzielnej nie je st w stanie udzielić 67.

Szkoły w Horodle, Kryłowie i Łęcznej również nie uzyskały dla siebie uposażenia i prawdopodobnie z tych powodów upadły. W r. 1850 zam­ knięto szkołę w Tyszowcach na Skutek przem ianowania szkoły elemen­ tarnej z katolickiej na grecko-unicką i przeniesiono nauczyciela do innej m iejscowości68. Podobny los spotkał i szkołę rzemieślniczą w Bełżycach. Nie mając funduszów na opłacenie nauczyciela przerw ała swą działalność oświatową w raz z odejściem z Bełżyc Bialskiego, k tóry w roku 1843 z powodu choroby epilepsji nie mógł nadal sprawować swoich obowiąz­ ków, a następny nauczyciel pominął milczeniem sprawę prowadzenia szkoły rzem ieślniczej69.

84 W APL, GWL, vol. 159 i 160. W yszczególnienia sta ty sty c z n e szkół rzem .-niedz. w Gub. Lub. za la ta 1845—1864 o ra z vol. 965, k u ra to r O.N.W. dó dyr. gimn., dn. 29 XI/11 X II 1860.

88 W APL, GWL, vol. 159 i 160, W yszczególnienia statystyczne...

•' T am że oraz W APL. Szkoła O bw odow a w Opolu, vol. 164. R a p o rt o stan ie szkoły rzem .-niedz. w Szczebrzeszynie z dn. 19/31 V II 1838 i w y k az do ogólnego ra p o rtu rocznego o sta n ie te jże szkoły z dn. 20 IX/1 X 1845.

87 AG AD, Kom. Rz. S p ra w W ew nętrznych, vol. 145, K u ra to r O.N.W. do Kom. Rz. S.W. dn. 28 VTI/9 V III 1841 n r 4233 1 odpow iedź z dn. 10/22 X II 1841.

88 W A PL ,GWL, vol. 159 i 160 W yszczególnienia statystyczne. 88 D o b r z a ń s k i : Z d zie jó w w a lk i o szkolą elem entarną..., s. 226.

Rozwój szkól rzemieślniczo-nied zielnych na Lubelszczyźnie 237

Niezależhie jednak od losów przedstaw ionych wyżej tych ostatnich szkół rzemieślniczo-niedzielnych nieustannie czynione były zabiegi wo­ kół zakładania nowych szkół w pozostałych m iastach na Lubelszczyźnie. I tak około roku 1840 założona została podobna szkoła w Żółkiewce, ale niezbyt szczęśliwie potoczyły się jej dzieje. Mimo, iż oficjalnie istniała do roku 1850, to jednak nie przejaw iała żadnej działalności z powodu zbyt m ałej liczby uczniów. Tak np. w roku 1845 uczęszczało do niej ty l­ ko 9 term inatorów, a w latach następnych 4 70. W roku 1841 założono szkołę rzemieślmćzą w Zamościu. Jej życie po otrzym aniu z miejskiej kasy uposażenia w wysokości 30 rs rocznie toczyło się n o rm aln ie71. W roku 1852 otworzona została szkoła również w Krzeszowie, ale nie­ stety po upływ ie trzech lat upadła, mimo iż miała sporą liczbę uczniów (około 40). Jako powód dyrektor w swym raporcie do kuratora podał zbyt m ałą liczbę uczniów. W ydaje się jednak, że nie to było główną przyczyną, lecz fakt, iż nauczyciel za jej prowadzenie nie otrzym ywał żadnego wynagrodzenia 72. W reszcie w roku 1856 powstała szkoła rze- mieślniczo-niedzielna w Irenie. W prawdzie nie miała ona uposażenia, jednakże nauka w niej toczyła się norm alnym torem 73. Następne lata nie przynosiły już zmian. Od tego czasu do końca omawianego przez nas okresu pracowało na Lubelszczyźnie 12 szkół rzemieślniczo-niedzielnych, mianowicie w Lublinie, Końskowoli, Opolu, Chełmie, Szczebrzeszynie, Goraju, Zamościu, Hrubieszowie, Dubience, K rasnym staw ie i Ire n ie 74.

70 W APL, GWL, vol. 159 i 160. W yszczególnienia statystyczne.

71 T a m że oraz AGAD, Kom. Rz. S p ra w W ew nętrznych, vol. 145, K u ra to r O.N.W. do Kom. Rz. S.W., dtn. 17/29 V II 1842, n r 5330.

71 W APL, GWL, vol. 159 i 160. W yszczególnienia statystyczne, oraz W APL, P o­ w iato w a Skroiła R e aln a w Szczebrzeszynie, vol. 6, R a p o rt o sta n ie szkoły rzem .- niedz. w K rzeszow ie z dn. 13/25 X 1852 i W APL, GWL, vol. 176, W iadomość 0 szkołach rzem .-niedz. za ro k 1854.

7* W APL, GWL, vol. 159 i 160. W yszczególnienia statystyczne.

74 T am że. N ależy tu dodać, że w 1859 roku p o w sta ła w e w si Z w ierzyńcu p ry ­ w a tn a szkoła rzem .-niedz. założona przez K ra jo w e T ow arzystw o Rolnicze. W z a ­ w a rte j um o w ie z w łaścicielem m iejscow ej fa b ry k i p o staw iło Ono w aru n ek , iż dążąc d o u d o sk o n alen ia w k r a ju rzem ieślników w zaw odzie stolarskim , ślu sarsk im 1 kow alskim w łaściciel fa b ry k i obow iązany będzie przyjm ow ać corocznie n a d e ­ słanych do f a b ry k i przez T ow arzystw o 6 uczniów , k tó rzy w czasie d w u letn iej p r a ­ k ty k i zaw odow ej, w godzinach Wolnych od pracy, m a ją się uczyć czytania, p isa ­ n ia i rach u n k ó w . O bow iązek dokształcan ia ich pow ierzony został A ntoniem u K ra - snod^Dsldemu za w ynagrodzeniem 90 rs. w y p łacan y m z funduszów T ow arzystw a Rolniczego. Szkoła ta jako odbiegająca w sw ych zasad ach o rganizacyjnych od rządow ych szkół rzem .-niedz. n ie b y ła u jm o w a n a przez d y re k to ra gim nazjum w rocznych spraw o zd an iach zbiorczych. Zob. W APL, GWL, vol. 571, W ójt gm iny Z w ierzyniec d o d y r. gim n. dn. 14/26 X II 1859, A. K rasn o d ęb sk i do dyr. gimn., dln. 4/16 V 1860 o ra z Dyr. gim n. d o 'k u ra to ra O.N.W., dn. 31 V/12 VI 1860.

238 Karol Poznański

Liczba uczniów, których te szkoły obejmowały była dość znaczna i wa­ hała się w granicach od 450 do 650 7B.

Program nauczania realizow any był w oparciu o w ydane w dniu 15 grudnia 1834 roku przepisy dla szkół rzemieślniczo-niedzielnych, które w porównaniu z zarządzeniam i z pr'zed pow itania listopadowego nie p ry niosły większych zmian. Nadany tem u szkolnictwu od czasów objęcia pieczy nad oświatą przez Stanisław a Grabowskiego i Józefa Kalasantego Szaniawsikiego kierunek w zupełności pokrywał się z nowymi tendencja­ m i polityki oświatowej ustalonej ustaw ą szkolną z 15 lipca 1833 roku. Nauka religi i moralności nadal stanowiła zasadniczy przedmiot. „W opar­ ciu o zasady św. w iary chrześcijańskiej — głosiła instrukcja dla nauczy­ cieli, której przestrzeganie obowiązywało i w realizacji program u nau­ czania w szkołach rzemieślniczorniedzielnych — nauczyciel m iał wpajać w serca młodzieńcze praw idła moralności, m iał dokonać niejako kształ­ cenia rozumu kształceniem serca, w pajaniem praw d religijnych; korzy­ stać z każdego zdarzenia, z każdej sposobności, dogodnej do wzniesienia myśli i uczuć powierzonej mu młodzieży do nieograniczonego źródła m ą­ drości odwiecznej, albowiem tylko przy świetle religii, nauki przynoszą prawdziwą korzyść, tylko przy boskim natchnieniu dojrzewa prawdzi­ wa oświata przysposobiająca M onarsze w iernych poddanych, a społeczeń­ stw u członków użytecznych” 76.

Obok nauki religii i moralnośtei w zakres nauczania wchodziły: cżyta­ nie, pisanie, rachunki i rysunki techniczne. Stanowić one miały zasadni­ czy zrąb program u nauczania. Niezależnie jednak od tego, po opanowa­ niu przez uczniów wiadomości i umiejętności z powyższego zakresu prze­ pisy pozwalały „w razie okpzałej potrzeby i możliwości” wprowadzić w oddziale trzecim naukę technologii, chemii i mechaniki z przystosowa­ niem do rzem iosł77.

Na naukę przeznaczone były trzy godziny z rana lub po południu, w e­ dług miejscowych możliwości, w dni niedzielne i święta. Plan nauczania ułożony przez opiekuna szkoły przy współudziale nauczyciela miał być zatwierdzony przez zmierzchnie władze szkolne. Uczniowie mieli być dzieleni na dwa lub trzy oddziały w zależności od posiadanej przez nich wiedzy. W oddziale pierwszym, tzw. początkującym , uczniowie mieli uczyć się dobrze czytać pojedyńcze zdania, dobrze pisać poszczególne w yrazy oraz w pamięci i ’na papierze dodawać i odejmować. W oddziale drugim, tzw. postępującym, mieli udoskonalić się w poprawnym czyta*

75 W APL, GWL, vol. 159 1 160. W yszczególnienia statystyczne.

7* Z b ió r p rzepisów adm in istracy jn y ch ..., s. 547—555 o raz In s tru k c ja d la n a u ­ czycieli i profesorów szkół publicznych w K ró lestw ie Polskim . W stęp.

Rozwój szkól n em ieślniczo-niedzielnych na Lubelszczyźnie 239

niu, ortograficznym pisaniu, opanować pamięciowo i na piśmie cztery proste działania arytm etyczne, poznać m iary, wagi i m onety używatie w kraju, zaznajomić się z wzorami układania rachunków i rejestrów rze­ mieślniczych oraz nauczyć się rysunków technicznych. W ram ach tego ostatniego przedmiotu uczniowie m ieli nauczyć się posługiwania linią i cyrklem, kopiowania odpowiednich do swego zawodu wzorów a nadto dla w praw y mogli rysować z n atury różne przedmioty. W oddziale trze­ cim, triw. kończącym, 'obok powyższych przedmiotów, które m iały być nieco szerzej w ykładane, mogły być dodane wiadomości z technologii, chemii i mechaniki przystosowane do potrzeb rzemiosła 78.

Tak sformułowany program nauczania w szkołach rzemieślniczo-nie- dzielnych do końca omawianego przez nas okresu w zasadzie nie uległ zmianie. Ustawy szkolne z roku 1840 i 1862 tylko nidoo inaczej go ujm o­ wały, ale treść 'pozostawała ta sama 79. Jedyną riowością, którą “wprowa­ dzono w roku 1838, a która potwierdzona została ustaw ą szkolną z roku

1840, było włączenie do program u nauczania, obok języka polskiego, również rosyjskiego 80. Język te n usunięty został z tych szkół dopiero w czasie tzw. reformy^ Wielopolskiego ustaw ą szkolną z roku 1862 81.

Realizacja powyższego programu nauczania przebiegała bardzo nieje­ dnolicie. Najlepiej przedstaw iała się ona w szkole lubelskiej, która miała po temu najkorzystniejsze warunki. Po pierwsze mieściła się ona w ob­

78 T am że, s. 549.

78 „D ziennik P ra w K ró lestw a Polskiego”, t. X X VI, s. 169—315, „U staw a dla gim nazjów i szkól obw odow ych, tu d z ież elem e n ta rn y c h O kręgu N aukow ego W a r­ szaw skiego z 31 V III 1840” i tam że t. LX , s. 233—261. U staw a o w ychow aniu p u ­ blicznym w K ró lestw ie P olskim z dn. 5 VI 1862.

" W APL, GWL, vol. 654, P ism o dyr. glm n. gub. w L ub lin ie do insp. szkół obwod. w O polu i H rubieszow ie, dn. 21 IX 1838. C zytam y w nim : „Z pow odu, iż w olą rz ą ­ d u jest, aby język ro sy jsk i b y ł w e w szystkich in sty tu ta c h naukow ych K ró lestw a, w yższych i niższych, ta k rządow ych ja k o i p ry w a tn y c h , d y re k to r p rz e to poleca W. Insp ek to ro w i ja k n ajm ocniej, ażeby n aty ch m iast zdał rap o rt, w k tó ry ch szkołach pod jego zarządem zostających, ta k m ęskich ja k o i żeńskich, nie je st jeszcze dotąd zaprow adzonym język ro sy jsk i i dlaczego? M a oraz W. In sp ek to r podać w ykaz im ienny nauczycieli i nauczycielek tych szkół elem en tarn y ch , w k tó ­ rych jeszcze d o tą d uczniow ie 1-ub uczennice nie uczą się czytać i pisać p o ro sy j­ sku i z k tó ry m i nauczyciele i nauczycielki w ty m języku nie ćw iczą się. (....) In sp ek to r zaw iadom i w szystkich nauczycieli — p isa ł d alej d y re k to r — że do n ajpierw szych w zględów rządu m leć b ęd ą p ra w o ci nauczyciele i te nauczycielki, co z korzyścią uczniów 1 uczennic będ ą w sta n ie u dzielać w szkołach swoich po­ czątków języ k a rosyjskiego”. T akże „D ziennik P raw ....” t. XX VI, s. 181.

w „D ziennik P raw ...", t. X, s. 233—261, a rt. 45 oraz AGAD, R a d a S tan u K ró le ­ stw a Polskiego, vol. 16 b, ks. I, S praw ozdanie z czynności W ydziału W yznań i O św iecenia za ro k 1862.

240 Karol Poznański

szernych i w pełni wyposażonych w urządzenia i pomoce naukowe trzech salach miejscowego g im n azju m 82. Po drugie obok wikarego, który uczył religii, miała ona dwóch w pełni kw alifikowanych nau'czycieli. Jednego elementarnego do nauczania przedmiotów ogólnych a drugiego gim na­ zjalnego, specjalistę od nauczania rysunków. Ponadto do ich pomocy od- daw aho corocznie czterech lub sześciu uczniów z najstarszych klas gim­ nazjum jako pomocników do pracy nau'czycielom z pierwszym oddzia­ łem. Po trzecie wreszcie znaczna część uczniów miała podręczniki. Wszy­ stkie te mom enty bez wątpienia pozwalały na utrzym anie dość wysokie­ go poziomu dydaktycznego szkoły. Mimo to jednak nie obejmowała ona w pełni przepisanego programu nauczania. Technologia, chemia i

mecha-4

nika były uwzględniane w bardzo m ałym stopniu a często pomijano je zupełnie. Szczególnie odnosiło się to do chemii i mechaniki. Ten stan rze­ czy najprawdopodobniej powodowany był nieprzygotowaniem nauczy­ cieli do nauki tych przedmiotów i brakiem odpowiednich pomocy nau­ kowych. Powstałą w programie lukę uzupełniano nauką ogrodnictwa, gospodarstwa domowego, historią naturalną i nauką zdrowia. Uczniowie dzieleni byli na dwa oddziały. Nauczanie, w przeciwieństwie do okresu przed powstaniowego, kiedy posługiwano się tzw. metodą wzajemnego n a­ uczania (Lankastra), prowadzone były m etodą zwyczajną *3.

Znacznie w mniejszym zakresie niż w Lublinie realizowany był pro­ gram nauczania w pozostałych szkołach rzemieślniczo-niedzielnych Lu­ belszczyzny. Ogólnie należy stwierdzić, że ograniczał się on do podawa­ nia wiadomości przepisanych dla dwu pierWśzych oddziałów, czyli po­ m ijał zupełnie nauczanie technologii, chemii i mechaniki. Niezależnie od tego również nauka rysunków technicznych uwzględniana była tylko w niektórych szkołatch, bowiem b rak było fachowców do prowadzenia tego przedm iotu, a nauczyciele szkół elem entarnych nie mieli w tym

kierunku odpowiedniego przygotowania 84. Tak więc przedm iot ten

uwzględniany był jedynie w szkole rzemieślniczo-niedzielnej w Opolu, Szczebrzeszynie i Hrubieszowie, gdzie uczyli go nau'czyciele rysunków

“ K. P o z n a ń s k i : S zk o ta rze m ieśln iczo -n ie d zie ln a w L u b lin ie 1819—1864.

(M aszynopte w p o sia d an iu au to ra ), s. 12. ** T a m że, s. 24—41.

M W APL, GWL, vol. 159 i 160. W yszczególnienia statystyczne, oraz ta m że vol. 961. W yszczególnienie sta ty sty c z n e szkoły rzem .-nledz. w m. K ra sn y m staw ie za ro k 1840/41 z dn. 18/30 VI 1841, w k tó ry m w uw ag ach In sp ek to r n ap isał c h a ra k te ­ ry sty czn ą uw agę o n auczycielu odnoszącą się do inn y ch : „N auczyciel bardzo zdolny i piln y lecz nie m a dosyć usposobienia n a nauczyciela szkoły rzem ieślni­ czo-niedzielnej”.

Rozwój szkół rzemi-eślniczo-niedzielnych na Lubelszczyźnie 241

szkół obwodowych oraz w Końskowoli w ykładany przez nauczyciela szkoły e lem en tarn ej85.

-Z nauką języka rosyjskiego było jeszcze gorzej. Uczono go tylko w Końskowoli. Czynione przez nauczyciela próby uwzględnienia go w szkole rzemdeślnićzo-niedzielnej w Goraju nie dały wyników. Na prze­ szkodzie stanął brak podręczników 86.

K westia podręczników również w odniesieniu do innych przedmiotów przedstaw iała się bardzo niekorzystnie. Na przykład w tym że samym Goraju, czytamy w raporcie rocznym, że uczniowie czytali na „różnych książkach”, a pisali „tylko ci, którzy m ają fundusz na papier” 8T; w Koń­ skowoli uczniowie „nie są zaopatrzeni w książki potrzebne do nauki" 88; zaś w Tomaszowie żaden term in ato r „książki do czytania przeznaczonej nie posiada” 89. Na powyższą sytuację w decydującym stopniu wpłyWał obojętny lub czasem wręcz niechętny stosunek m ajstrów do szkół rze- m ieślniczo-niedzielnych, którzy obowiązani byli zaopatrywać swoi'ch uczniów w podręczniki i pomoce szkolne. Im też w zasadzie przypisać należy Wielką absencję uczniów na lekcjaCh, jaka występowała w tych Szkołach ®°. Sytuacja ta powodowała, iż w efekcie przeciętnie uczeń, by ukończyć szkołę uczęszczał do niej zam iast dwóch, trzy lub cztery lata.

Niemniej, mimo tych trudności szkoły rzemieślniczo-niedzielne Lubli­ na i Lubelszczyzny przyczyniły się do upowszechnienia wśród rzem ie­ ślników oświaty elem entarnej, a w pewnym stopniu i zawodowej. N ajw y­ mowniej świadczy o tym fakt, że rok rocznie wychodziło z nich kilku­ dziesięciu uczniów ze świadectwami ukończenia kursu nauk 91.

00 W APL, GWL, vol. 965 i 741, A kta odnoszące się do szkoły rzem .-niedz. w Opolu, W APL, Szkoła O bw odowa w Opolu, vol 164. W iadom ość o sta n ie szkoły rzem .-niedz. w Szczebrzeszynie z dn. 19/31 V II 1838, W APL, GWL, vol. 721. W y­ szczególnienie sta ty sty c zn e szkoły rzem .-niedz. w K ońskow oli za rok 1848/49 z dn. 8/20 VI 1849 o raz tam że, vol. 960/ W yszczególnienia sta ty sty c zn e szkoły rzem .-niedz. w K ońskow oli za la ta 1852—1864.

00 T am że, o raz W A PL Szkoła O bw odowa w Opolu, vol. 155. S pis uczniów i w ykaz postępu w szkole rzem -niedz. w G o ra ju za roku 1843/44, z dn. 1 X I 1843, za rok 1844/45 z dn. 3/15 IV 1845, i W APL, P o w iato w a Szkoła R e aln a w Szczebrzeszynie, vol. 3, R a p o rt o szkole rzem .-niedz. w m. G o ra ju za ro k szk. 1851/52 z dn. 8/20 VI 1852, n r 13.

07 W APL, Szkoda O bw odowa w Opolu, vol. 155, Spis uczniów i w ykaz postępu w szkole rzem .-niedz. w G o ra ju za ro k szk. 1843/44 z dn. 1 X I 1843.

00 W APL, GWL, vol. 720. D yr. gisnn. do Rządu Gub. Lub., dn. 4/16 X I 1844, n r 999. 00 W APL, Szkoła O bw odow a w Opolu, vol. 159. O piekun szkoły elem. i rzem .- niedz. w Tom aszow ie do insp. szkoły obwod. w Opolu, dn. 28 VI/10 V II 1838.

00 P o z n a ń s k i : S zko ła rzem ieśln iczo -n ied zieln a w L u b lin ie 1819—1864, s. 41—50. 0t W APL, GWL, vol. 158, W ykaz sta ty sty c z n y do ra p o rtu rocznego o szkołach rzem .-niedz. w G ub. Lub. za rok 1840—45, vol. 168—180. W iadom ości o szkołach rzem .-niedz. w Gub. Lub. za la ta 1846— 1860.