Postęp techniczny a oszczędność i wydajność nakładów pracy żywej w procesie kombajnowego zbioru zbóż

Henryk Płudowski, Józef

Ostrowski, Piotr Gardziuk

Postęp techniczny a oszczędność i

wydajność nakładów pracy żywej w

procesie kombajnowego zbioru zbóż

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. XXI, 16 SECTIO H 1987

Zakład Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki żyw nościow ej Wydziału Ekonomicznego UMCS Instytut Nauk Rolniczych w Zamościu AR w Lublinie

H e n r y k P Ł U D O W S K I , J ó z e f O S T R O W S K I , P i o t r G R A D Z I U K

Postęp tech n iczn y a oszczędność i w ydajność n ak ładó w p racy żyw ej w procesie kom bajnow ego zbioru zbóż

Технический прогресс и экономия, а такж е производительность затрат живого труда в процессе комбайнового сбора зерновых

Technical Progress Vs. Saving Expenditure of L ive Work in the Process of Gathering Crops by Combine Harvesters

W prow adzenie do gospodarstw ro ln y ch coraz now szych typów kom ­ bajnów zbożowych przyczyniło się do u sp raw n ien ia tech n ik i i jakości zbioru. T ra d y cy jn y zbiór był bardzo pracochłonny i pow odow ał w okresie żniw pow stanie szczytu zapotrzebow ania na siłę roboczą. N a obecnym etapie techn izacji zbioru zbóż szczyt ten został zniw elow any, a dalszych oszczędności n akładów pracy należy poszukiw ać na drodze doskonalenia organizacji p racy i pełniejszego w y k o rzy stan ia p a rk u m aszynow ego. O pu­ blikow ane dotychczas w yniki badań w skazują jedn ak, że w p ra k ty c e u zyskuje się niew spółm iernie niskie efek ty w zakresie w ydajności m a­ szyn oraz zm niejszenia pracochłonności tego procesu w porów nan iu do m ożliwości technicznych eksploatow anych obecnie m aszyn.

K o n o w ro c k i1 — na podstaw ie w ieloletnich b adań kom pleksow ej m e­ chanizacji w PG R Leszno — podaje, że pracochłonność zbioru kom b ajn em ,,B izo n-S up er” jest 1,5 raza, a pracochłonność odbioru i tra n s p o rtu ziarn a 2 -k ro tn ie za w ysoka w stosunku do osiągniętego postępu technicznego. B adania p rzeprow adzone przez O rzechow skiego i w s p .2 w w a ru n k a ch

1 A. K o n o w r o c k i i w s p .: Postęp w mechanizacji zbioru zbóż w PGR L esz­

no w latach 1966— 1980. IBMER, Warszawa 1981, (symb. dok. XXXIII/787).

2 J. O r z e c h o w s k i i w s p . : Ocena brygadowego sy stem u pracy m a sz yn przy

zbiorze zbóż. „Roczniki Nauk Rolniczych” 1983, seria C, t. 75, z. 3. 21'

316 H . P ł u d o w s k i , , J. O s t r o w s k i , P . G r a d z i u k

gospodarstw p aństw ow ych w ojew ództw a zam ojskiego potw ierdziły w y stę­ pow anie ty ch n iek o rzy stn y ch zjaw isk. Inne badania* w y kazu ją rów nież, że uzyskiw ane w ydajności kom bajnów ty p u „Bizon” oraz m aszyn do tra n s p o rtu ziarna i zbioru słom y są dużo niższe w porów naniu z ich pa­ ra m e tra m i technicznym i.

P rzed staw io ne badan ia odnoszą się przede w szystkim do zagadnień technicznych i w ydajności m aszyn, n atom iast w ydajność p racy żyw ej i pracochłonność tego procesu była p o trak to w an a ubocznie lu b została po­ m inięta. Celem p o d jęty ch b ad ań było przeanalizow anie s tru k tu ry i oszczędności czasu roboczego oraz w zrostu w ydajności p racy żyw ej dzię­ ki zastąpieniu kom bajnów zbożowych „V istula” d w u k ro tn ie w y d a jn ie j­ szym i kom bajnam i „Bizon” .

MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE I METODA

B adania przeprow adzono w S tacji Hodowli Roślin w U lhów ku (woj. zam ojskie) w dw u okresach:

okres I — la ta 1966 i 1967 — zbiór zbóż kom b ajnam i „V istula”, tra n s p o rt ziarna przyczepam i ciągnikow ym i, ro zład un ek ręczny z p rzy ­ czep na dm uchaw y, zbiór słom y ściągaczam i ram ow y m i i prasam i zbie­ rają cy m i niskiego zgniotu;

okres II — lata 1981 i 1982 — zbiór kom bajnam i „B izon-S uper”, tra n sp o rt ziarna przyczepam i ciągnikow ym i i sam ochodam i, rozładunek w większości zm echanizow any, zbiór słom y po kom bajnach przyczepam i sam ozbierającym i NTVS-4 i prasam i zbierającym i wysokiego stopnia zgniotu K-442.

Pow ierzchnia g ru n tó w o rnych w SH R U lhów ek w okresie I w yniosła 4,1 tys. ha, a w II 5 tys. ha. P od u p raw ę zbóż i in ny ch roślin zbieranych kom bajnam i przeznaczono w I i II okresie ponad połowę pow ierzchni g ru n tó w ornych. Z reg u ły w każdym z ośmiu gospodarstw w chodzących w skład SHR U lhów ek były 2— 3 kom bajny, jed y n ie w w iększych 4. O bserw acje nasze potw ierd ziły zasadność takiego rozw iązania. W ym ie­ nioną liczbę m aszyn n ależy uznać za optym alną w gospodarstw ie, głów ­ nie ze w zględu na m ożliwość zapew nienia fro n tu prac, dostarczenia od­ pow iedniej ilości w łasn y ch środków tran sp o rto w y ch , a także dostosow a­ nia przepustow ości m agazynów zbożowych do m asy zbieranego ziarna.

* Por. m. in.: L. D w i l i ń s k i : Użytkow an ie kom bajn ów zbożowych, „Mecha­ nizacja Rolnictw a” 1981, 13; T. K u ś m i d e r : Porównanie wydajn ości pracy róż­

nych kombajn ów. „Mechanizacja R olnictw a” 1977, 14; C. W a s z k i e w i c z : C z y n ­ niki w p ły w a ją c e na podniesienie efektyw ności pracy kom bajn ów zbożowych. „Me­

P o s t ę p t e c h n i c z n y a o s z c z ę d n o ś ć i w y d a j n o ś ć . . . ₃₁₇

Próby tw o rzenia w iększych brygad z reg u ły w p ły w ały n a zm niejszenie w ydajności p racy ty ch m aszyn 4. O technice p ra c y kom bajnów na danym polu decydow ali sam i kom bajniści. Na polach m niejszych stosow ali oni zbiór w okółkę, a na dużych przew ażał zagonow y sposób prow adzenia kom bajnów .

W obydw u okresach badaniam i objęto zarów no w szystkie kom bajny, przy pom ocy k tó ry ch zbierano zboże, rzep ak oraz strączkow e i m otylko­ we nasienne, jak rów nież środki tra n sp o rtu i m aszyny do zbioru słom y po kom bajnach.

W okresie I pracow ało 18 kom bajnów w ro k u 1966 i 22 w roku 1967. W yniki eksploatacji tych m aszyn, uzyskane w ydajności i poniesione n a ­ kłady obliczono na podstaw ie obow iązującej w przedsiębiorstw ie doku­ m en tacji p ierw o tn ej. Przeprow adzona analiza 5, jak rów nież p ra k ty k a la t n astęp nych w ykazały, że w raz z w prow adzeniem coraz bardziej plennych odm ian zbóż o k ró tk iej słom ie n astąp iła zasadnicza zm iana w aru n k ó w p racy kom bajnów . W kom b ajnach „V istu la” następow ało przeciążenie urządzeń czyszczących, a ty m sam ym p o w staw ały s tr a ty ziarna. W raz ze w zrostem plonów i m asą zbieran y ch zbóż konieczne stało się w prow adze­ nie do p ro d u k cji b ard ziej w y d a jn y c h i tech n iczn ie sp raw n iejszy ch m a ­ szyn. Od ro k u 1971 zarów no w całym rolnictw ie, jak i w analizow anym p rzed sięb io rstw ie rozpoczął się proces system atycznego w ycofyw ania z ek sp lo atacji kom bajnów „V istu la” i zastępow anie ich przez kom b ajn y „B izon” . P o d koniec lat siedem dziesiątych w SH R U lhów ek eksploato­ w ano w yłącznie nową g en erację kom bajnów .

W okresie II każdego rok u obserw ow ano pracę 20 kom bajnów , posłu­ gując się fotografią dnia pracy, co um ożliw iło przeprow adzenie analizy s tru k tu ry czasu roboczego6. O bserw acje p racy poszczególnych kom b aj­

nów p rzeprow adzili studenci w ram ach odbyw anych p ra k ty k dyp lo­ m ow ych.

P on adto jako m ate ria ł źródłow y do obliczenia w ydajności pracy kom ­ bajnów , środków tran sp o rto w y ch i m aszyn zb ierający ch słomę posłużyły dane za w a rte w obow iązującej doku m en tacji pierw o tn ej. W ykorzystano m iędzy innym i dzienniczki brygadzistów , książki i k w ity m agazynow e,

4 Podobny pogląd co do organizowania pracy kom bajnów wyraził A. K o n o - w r o c k i : Czyn niki postępu w mechanizacji kom bajn owego zbioru zhńż, „Nowe R olnictw o” 1981, 13—14.

5 H. P ł u d o w s k i : K o s zty eksploatacji k o m bajn ów zbożow yc h ty p u „Vistula”

K Z B -3 A i K Z B -3B w latach 1966 i ?1967 w Stacji Hodowli Roślin — K om binat U lh ów ek w powiecie Tomaszów Lubelski. AR Lublin (praca m agisterska — m aszy­

nopis).

6 J. O s t r o w s k i : S truktura czasu pracy kom bajn ów zbożow ych w SHR Ul­

318 H . P ł u d o w s k i . , J. O s t r o w s k i , P . G r a d z i u k

m iesięczne k a rty pracy k o m bajnistów oraz kierow ców ob sługujących sa­ m ochody i ciągniki.

P rz y analizie uzyskanych w yników zastosow ano m etodę porów naw ­ czą, przy czym porów nyw ano w yniki z okresu II z w y n ik am i okresu I. Pracochłonność w yrażono liczbą robotnikogodzin (rbh) na 1 h a pow ierzch­ ni zbioru i na 1 t uzyskanego ziarna. O dw rotności ty ch w skaźników cha­ ra k te ry z u ją techniczną w ydajność p racy w poszczególnych ogniw ach analizow anego procesu zbioru.

WYNIKI EKSPLOATACJI I STRUKTURA CZASU PRACY KOMBAJNÓW ZBOŻOWYCH

U zyskane w yniki w obydw u po rów nyw anych okresach w przeliczeniu na jedną m aszynę zestaw iono w tabeli 1. W ynika z niej, że liczba kom - bajnogodzin i pow ierzchnia zbioru p rzy p ad ająca na ,,V istulę” b yła w ięk­ sza niż na jednego „B izo na-S u p er”, n ato m iast m asa zebranego ziarna niższa o 11,2%. W ydajność „B izona-S uper” w yrażona pow ierzchnią zbio­ ru n a kom bajnogodzinę była wyższa o 17,6%, a w yrażona m asą zebranego ziarn a o 61,6% wyższa niż „V istu li”. D ane te w skazują, że plony zb iera­ ny ch ziemiopłodów w p orów nyw anych okresach różniły się i to znacznie. W latach 1966 i 1967 u k ształto w ały się na poziom ie 2,54 t/h a , n ato m iast w okresie drugim były wyższe o 35,4% i w yniosły 3,44 t/h a.

Tab. 1 Wyniki eksploatacji kom bajnów zbożowych w prze­ liczeniu na 1 m aszynę w SHR U lhówek w l?tach 1956

i 1967 (okres I) oraz 1981 i 1982 (okres II)

The results of the exploitation of corn harvesters converted to one machine at SHR Ulhówek in 1966 and 1967 (period I)

and 1981 and 1982 (period II) W yszczególnienie „Vistula” (okres I) „Bizon” (okres II) Liczba kombajnogodzin Powierzchnia zbioru w ha Zbiór w t Wydajność ha/h Wydajność t/h 350,7 119,2 303,0 0,34 0,86 244,7 99,1 341,0 0,40 1,39 Źródło: badania własne.

U w zględniając różnice w plonach, któ re m iały w pływ na w ydajność porów nyw anych typów kom bajnów , należy w skazać, że w y nik i eksploa­ ta c ji tych m aszyn w okresie II b yły stosunkow o niskie. P o w staje zatem pytan ie, dlaczego w p rak ty ce nie u zy sk uje się takiego w zrostu w y d a j­

P o s t ę p t e c h n i c z n y a o s z c z ę d n o ś ć i w y d a j n o ś ć . . , ₃₁₉

ności, na jaki pozw alają p a ra m e try techniczne eksploatow anych obecnie kom bajnów „B izon-S uper” . K o m b ajn y te posiadają bowiem d w u k ro tn ie większą przepustow ość bębna młócącego (5 kg/sek) w porów naniu z „Vi- stu la m i”. Na tak i stan rzeczy złożyło się w iele przyczyn, z k tó ry ch — n a ­ szym zdaniem — w ym ienim y najw ażniejsze.

Po pierw sze — w okresie I w yposażenie stacji w ko m bajn y zbożowe było zbyt niskie w stosunku do zadań, stąd „V istule” były eksploatow ane do m aksym alnych granic. W ydłużono o około 2 tygodnie okres żniw, przez co zwiększono liczbę przepraco w an ych kom bajnogodzin przy jednoczesnym elim inow aniu s tra t czasu roboczego. W okresie II n ato m iast liczba kom ­ bajnów została utrzy m an a, ale ich łączna w ydajność dw u k ro tn ie w zrosła i wszelkiego rodzaju napięcia organizacyjne zostały usunięte, ale jed no­ cześnie pow stały takie w aru n k i, k tó re p rzestały w ym uszać m aksy m alne w ykorzystanie m aszyn.

Po d rugie — nastąpił w zrost pow ierzchni zbóż z w yro śniętym i w siew - kam i koniczyny czerw onej o raz w ystąpiło duże zachw aszczenie p lan ta cji, szczególnie rzepaku, co h am u jąco w płynęło na szybkość przejazdów robo­ czych i n a obniżenie w ydajności m aszyn.

Po trzecie — w y stąp iła w ysoka aw aryjność ,,B izonów -Super”, k tó ra w iąże się bezpośrednio z jakością m ateriału , z którego zostały w ykonane. D odatkow o sy tu ację pogarszały zła jakość n ap raw i b rak części zam ien­ nych.

Po czw arte — kw alifik acje zawodowe prcow ników obsługujących kom ­ b a jn y nie w zrosły propo rcjo n alnie do w ydajności porów nyw anych m a­ szyn, a jakość obsługi pozostała na ty m sam ym poziomie.

Podane przyczyny, a tak że szereg in n ych o m niejszym znaczeniu, w pły n ęły w sposób zasadniczy na efektyw ność w ykorzystan ia kom bajnów .

W oparciu o fotografię dnia p racy obliczono s tru k tu rę czasu robocze­ go tych m aszyn i zamieszczono ją w tab eli 2. Z inform acji w niej za w a r­ ty ch w ynika, że w latach 1981 i 1982 jed n a m aszyna przepracow ała śre d ­ nio 244,7 godz., z czego na czas efek ty w n y przypadało tylko 131,4 godz., czyli 53,7% czasu ogólnego. Pozostałe 46,3% pochłaniały inne czynności, spośród k tó ry c h najw iększy udział m iał czas obsługi technicznej (12,19%), a n astęp n ie usuw anie u ste re k (10,98%). S tra ty czasu z przyczyn niezależ­ n y c h od m aszyny w yniosły 8,12% i należy je uznać za w ysokie. U dział czasu przejazd ó w (6,01%) i czynności pom ocniczych (5,91%) także był znaczny.

Nie w n ik a ją c w szczegóły zw iązane z czynnikam i oddziałującym i na ro z m ia ry poszczególnych elem entów czasu należy wskazać, że n iska w y ­ dajność kom bajnów „B izo n -S u p er” w iąże się ściśle z efektyw nością w y ­ k o rzy sta n ia czasu roboczego. W ykonana w cześniej analiza 7 w y kazała

320 H . P ł u d o w s k i , J. O s t r o w s k i , P . G r a d z i u k

Tab. 2. Struktura czasu pracy kombajnów „Bizon-Super” w SHR Ulhówek w latach 1981 i 1982 w przeliczeniu na 1 maszynę

The structure of the working time of the ’’Bizon-Super” combine harvesters at SHR Ulhówek in 1981 and 1982 per one machine

W yszczególnienie Czas pracy w godz. %> względem To8 Czas efektyw ny — koszenie (Tj) 131,43 53,70 Czas pomocniczy (T2) 14,46 5,91

w tym:

— czas przejazdów jałowych w m iejscu pracy 2,01 0,82 — czas w ysypyw ania zbiorników 12,45 5,09 Czas obsługi technicznej (T3) 29,82 12,19

w tym:

— czas codziennej obsługi zużywany na kon­

serwację 28,56 11,67 — czas przeprowadzenia regulacji związanej ze

zmianą warunków pracy 1,26 0,52 Czas usuwania usterek (T4) 26,88 10,98

w tym:

— czas usuwania usterek technologicznych 4,44 1,91 — czas usuwania usterek technicznych 22,44 9,17 Czas odpoczynku (T5) 7,42 3,03 Czas przejazdów (T6) 14,71 6,01

w tym:

— czas przejazdów z gospodarstwa na pole 11,67 4,77 — czas przejazdów z jednego pola na inne 3,04 1,24 Straty czasu z przyczyn niezależnych od maszy­

ny (T8) 20,02 8,18 w tym:

— straty czasu z przyczyn organizacyjnych 8,31 3,40 — straty czasu z przyczyn m eteorologicznych 11,19 4,57 — straty czasu z innych przyczyn 0,52 0,21 Czas ogólny (T08) 244,74 100,00 Źródło: obliczenia własne.

w iem , że istn ieją znaczne możliwości popraw y w yników eksploatacyjnych ty ch m aszyn przez zw iększenie efektyw nego czasu p racy drogą elim ino­ w an ia s tra t zarów no zależnych, jak i niezależnych od kom bajnu.

Nie oznacza to jednak, że w SHR U lhów ek w y stąp iła w yjątkow o n ie­ ko rzy stn a s tru k tu ra czasu roboczego. Z inn ych b ad ań 8 w ynika, że udział czasu efektyw nego w ogólnym czasie roboczym był jeszcze niższy n iż

Postęp techniczny a oszczędność i wydajność... 321 w U lhów ku, co w skazuje, iż zjaw isko to jest dość pow szechne i w ym aga poczynienia odpow iednich zm ian w organizacji pracy i w technicznej ob­ słudze m aszyn.

WYDAJNOŚĆ ŚRODKÓW TRANSPORTOWYCH

Istotne znaczenie przy jednofazow ym zbiorze zbóż m a w łaściw a o r­ ganizacja odbioru i tra n s p o rtu ziarna od kom bajnów . Zagadnienie to od­ gryw a obecnie szczególną ro lę w gospodarstw ach w ielkoobszarow ych, gdzie z reg uły p rac u je kilka a n aw et kilkanaście kom bajnów na polach 0 znacznej pow ierzchni. W analizow anym przedsiębiorstw ie w każdym z gospodarstw pracow ały zw ykle 3 k om bajny. W w yjątk ow ych sy tu acjach tw orzone były bry gad y w iększe i w ty ch p rzy p ad k ach zw racano szczegól­ ną uw agę na organizację odbioru ziarna, zapew niając zwiększoną liczbę środków transp orto w y ch .

Stosując analizę porów naw czą w zrostu w ydajności p racy w dość od­ ległych od siebie okresach n ależy podkreślić, że przew ozy ziarna w o k re­ sie I i II w ykonyw ane b yły środkam i tran sp o rto w y m i o bardzo różnej ładow ności.

W okresie I obsługa tran sp o rto w a, podobnie jak w większości gospo­ d a rstw państw ow ych, prow adzona była p rzy pom ocy ciągników (Zetor 45, Z eto r-S u p er i U rsus C-355) o m ocy 40— 50 KM z przyczepam i w yposażo­ nym i w nadstaw k i w yk onane w e w łasn ym zakresie. Z reg u ły z jed n y m ciągnikiem w spółpracow ały 2 przyczepy, o ładow ności 3— 3,5 tony każda. Z iarno odwożone było do m iejsca w stępnego m agazynow ania, gdzie doko­ nyw ano rozład un k u przyczep. Zarów no rozład u n ek ziarn a w w orkach, jak 1 luzem odbyw ał się ręcznie. Pom im o niskiej w ydajności środków tra n s ­ po rtow ych — w y n ik ającej z m ałej prędkości jazdy i ładow ności przyczep oraz ręcznego za- i w y ład u n k u — dostosow anie ładow ności przyczep do pojem ności zbiorników k o m b ajnu „V istu la” było dobre. Pojem ność zbior­ n ik a ty ch kom bajnów w ynosiła 0,9— 1,1 tony, a więc opróżnienie trzech zbiorników zapew niało pełne w y k o rzy stan ie ładow ności przyczepy 3— 3,5 tonow ej.

W okresie II, k ied y zboże zbierano p rzy pom ocy kom bajnów „Bizon- - S u p e r” o pojem ności zbiornika 2 tony, stosow ane b yły przyczepy ro ln i­ cze o różnej ładow ności od 3 do 4,5 tony, w spó łp racujące z ciągnikam i o m ocy 75— 90 KM (U rsus C-385 i U rsu s 1201) z nap ędem na 4 koła. O prócz ciągników w yko rzy sty w an o też sam ochody S ta r 29 i S ta r 244, o ładow ności 4,5 tony. Ilość środków tran sp o rto w y ch dostosow ana była do w ydajności kom bajnów .

322 H. Płudowski,, J. Ostrowski, P. Gradziuk

ków tran sp o rto w y ch stanow i różna odległość i ich ładow ność. Czynnik odległości w obydw u analizow anych okresach nie różnił się w zasadzie, gdyż badania przeprow adzono p rzy tym sam ym rozm ieszczeniu pól i dróg. Ś rednia odległość tra n sp o rto w a p rzy ję ta do obliczeń zarów no w I, jak i II okresie w yniosła 5 km. T aki sposób postępow ania jest pow szech­ nie stosow any p rzy ok reślaniu w ydajności środków tran sp o rto w y ch 9.

D rugi czynnik ró żnicujący (ładowność) w yelim inow ano przez posłuże­ nie się ładow nością rzeczyw istą, k tó rą obliczono, m nożąc dopuszczalną ładow ność przez w skaźnik jej w y korzystania. W skaźnik ten zarów no w p rzy p ad k u przyczep ciągnikow ych, jak i sam ochodów w yniósł 0,80. Podobną wielkość tego w skaźnika (0,84) uzyskali inni au to rzy 10.

W ydajność środków tra n sp o rto w y c h w yrażono w t/h i tk m /h . Z arów ­ no w jednym , jak i d rug im p rzy p ad k u przew iezioną m asą z ia rn a odnie­ siono do czasu ogólnego (T0s). W ydajność w okresie I (w przeliczeniu na

1 zestaw tran sp o rto w y ) w yniosła 0,94 t/h i 4,7 tk m /h, a w okresie II 0,70 t/h i 3,5 tk m /h . Z tego w ynika, że w ydajność środków tra n s p o rto ­ w ych w okresie II była niższa o 25,5%. W iążę się to z tym , że w o k re­ sie I w każdym gospodarstw ie do obsługi 3 kom bajnów „ V istu la ” w y ­ starczy ł jeden zestaw tran sp o rto w y , natom iast w okresie II niezbędne było użycie dw u zestaw ów . W edług inform acji zaw arty ch w d oku m en­ tac ji p ierw o tn ej oraz z obliczeń w łasnych w ynika, że ilość ziarna z e b ra ­ nego przez ,,B izony-S uper” w o kresie II w przeliczeniu na godzinę p racy b yła wyższa o 61,8%, n atom iast zaangażow ana ilość środków tra n s p o rto ­ w ych d w u k ro tn ie w iększa. S tąd też — mimo zastosow ania do tra n s p o rtu ciągników o w iększej mocy, szybciej poruszających się, przyczep o w ięk­ szej ładow ności, a także sam ochodów — w y korzystanie środków tra n s ­ p o rtow y ch było m niej efek ty w n e niż w okresie I. N atom iast nak łady p rac y żyw ej, o czym będzie m owa w dalszej części opracow ania, w okre­ sie II b y ły znacznie niższe, gdyż tylko w niek tó ry ch gospodarstw ach roz­ ład u n ek przyczep odbyw ał się ręcznie, a to ze w zględu n a b ra k przyczep sam ow yładow czych lub odpow iednich urządzeń w m agazynach.

WYDAJNOŚĆ MASZYN PRZY ZBIORZE SŁOMY PO KOMBAJNACH

P ra k ty k a w ykazała, że w procesie kom bajnow ego zbioru zbóż n a j­ tru d n ie jsz y m i n a jb a rd zie j uciążliw ym ogniwem stał się zbiór słom y po­ zostaw ionej luzem na pokosach. W ynika to przede w szystkim z koniecz­

9 S. K o k o s z k a , J. K o s e k : Porównanie efe ktyw ności pracy i kosztów od­

bioru zb ó ż od k o m bajn ów różn ym i środkam i transporto w ym i. „Nowe Rolnictwo”

15—16, 1981.

Postęp techniczny a oszczędność i wydajność... 323 ności szybkiego u p rzątn ięcia pola i n atychm iastow ego p rzy stąp ien ia do w ykonania zespołu u p raw ek pożniw nych, k tó re rozpoczynają n a stę p n y cykl produkcyjny. W szelkiego rodzaju niepow odzenia i opóźnienia u je m ­ nie w pływ ają n a całokształt ag ro techn ik i i na efektyw ność ponoszonych nakładów pracy żyw ej i uprzedm iotow ionej, stąd też problem zbioru sło­ m y po kom bajnach jest przedm iotem szerszego zainteresow ania u .

W przedsiębiorstw ie, w k tó ry m zostały przeprow adzone obserw acje, podobnie jak i w innych gospodarstw ach uspołecznionych, stosow ano róż­ ne m etody zbioru. W okresie I zakupiono 2 p rasy zbierające niskiego stopnia zgniotu, ale ich w ydajność nie odpow iadała potrzebom . Duża pracochłonność i w ydłużenie się czasu zbioru spow odow ały, że p ra sy te nie znalazły szerszego zastosow ania, dlatego przedsiębiorstw o ze w zglę­ du na b rak odpow iednich m aszyn stosowało bardzo p ry m ityw ny, ale w y ­ dajn y zbiór słom y ściągaczem ram ow ym .

W okresie II n astąp ił w y raźn y postęp w porów n aniu do okresu I. W latach 1981 i 1982 stosow ano p rasy zb ierające w ysokiego stopnia zgniotu (K-442) i przede w szystkim przyczepy sam ozbierające (NTVS-4). W przy padk u zbioru słom y p rzy pom ocy p ras n ad al nie został w pełni rozw iązany załadunek ciężkich bel słom y na środki tran sp ortow e. C zyn­ ności te w ykonuje się przew ażnie ręcznie, co zwiększa pracochłonność tej m etody zbioru.

W analizow anym p rzedsiębiorstw ie n ajp rz y d atn iejsz y m w okresie I okazał się zbiór ściągaczem ram ow ym , a w okresie II — przyczepam i sam ozbierającym i. B adania kom pleksow ej m echanizacji zbioru zbóż p rz e ­ prow adzone przez K onow rockiego 12 w latach 1966— 1980 w ykazały ró w ­ nież, że w ym ienione m etody b yły n ajb ard ziej w ydajne, a rów nocześnie oszczędne pod w zględem nak ładó w p racy żyw ej i siły pociągow ej. O bli­ czona przez nas w ydajność m aszyn przy zastosow aniu tych dw u m etod zbioru słomy kształtow ała się następująco: ściągacz ram ow y — 17,2 t i 4,9 ha/h, n atom iast przyczepa sam ozbierająca odpow iednio 7,3 t i 0,9 ha/h.

Z liczb tych w ynika, że w ydajność ściągacza była ponad d w u k ro tn ie w iększa niż przyczepy sam ozbierającej, jeśli w ydajność ta została w y ra ­

11 Por. m. in.: Z. K i e r u 1, S. P i w o w a r c z y k : Badania nad różnym i m e to ­

dam i zbioru słomy. „Biuletyn Inform acyjny — IBMER” 1967, 7; J. K r z e m i ń s k i : Mechanizacja zbioru słomy pokombajnowej. M ateriały na konferencję naukową nt.

„Mechanizacji zbioru słom y pokombajnowej prasami zbierającym i”. Lublin, 1978; E. S o b c z a k i ws p . : Organizacja zbioru słom y p rzy zastosowaniu różnych tech ­

nologii. „Nowe R olnictwo” 1983, 7; T. S z e l i ń s k i : Całościowy zbiór zboża w w a ­ runkach polskich, „Nowe R olnictw o” 1982, 7; J. W a l c z a k : Analiza głównych m e ­ tod zbioru słom y po kombajnach. „Annaies UMCS”, Sectio E, vol. X XXI, 1976.

324 H. Płudow ski, J. Ostrowski, P. Gradziuk

żona w tonach słom y, a ponad pięciokrotnie w iększa, jeśli w yrażono ją w h e k ta rac h pow ierzchni zbioru. Ten o sta tn i w skaźnik m a c h a ra k te r w zględny, gdyż w pływ a na niego rów nież plon słom y. W iększa m asa ze­ b ran ej słom y obniża w ydajność w h e k ta ra c h , gdyż pow oduje spadek prędkości roboczych, szczególnie przyczep sam ozbierających.

Ilościowo lepsze w yniki u zyskane p rzy zbiorze słom y ściągaczem nie szły w parze z jakością zbioru. Zbiór ściągaczem w yk azał szereg wad, m iedzy innym i uszkadzanie w siew ek, zanieczyszczenie słom y ziem ią, a znaczne jej ilości pozostaw ały na polu, co u tru d n ia ło w ykonyw anie u p raw pożniw nych. Z ty ch to w zględów ta p ry m ity w n a m etoda zbioru słom y nie jest już stosow ana.

Dokonane w SH R U lhów ek zm iany w zakresie techn izacji zbioru sło­ m y po kom bajnach p rzyczyniły się do zm niejszenia n akład ów p racy w przeliczeniu na tonę, ale nie spowodow ało to skrócenia czasu zbioru, k tó ry sięgał zarów no w I, jak i II okresie do 15 dni od skoszenia zboża kom bajnem . Możliwości skrócenia okresu zbioru słom y tkw ią przede w szystkim w sp raw niejszej organizacji pracy. S p rz ęt słom y po k o m b aj­ nach jest tra k to w a n y przew ażnie jako zło konieczne i c h a ra k te ry z u je się ekstensyw nym w y k orzystaniem środków i czasu roboczego.

PRACOCHŁONNOŚĆ ZBIORU

I WZROST TECHNICZNEJ WYDAJNOŚCI PRACY

P rzedstaw io na analiza w yników eksploatacji i uzyskanych w yd ajno ś­ ci m aszvn w ykazała, że o siągnięte e fe k ty b y ły znacznie niższe od możliwości w y n ik ający ch z ich k o n stru k c ji i p a ra m e tró w technicznych. N iepełne w y k o rzy stan ie m aszyn w iąże się z efektyw nością w y k o rz y sta ­ nia czasu roboczego o raz b rak iem pełnej sy nchro nizacji m iędzy m ech a­ nizacją zbioru z iarn a a m echan izacją czynności tra n sp o rto w o -m ag azy n o - w ych i zbioru słom y po kom bajnach. M iało to u je m n y w p ły w n a oszczędność nakładów p rac y żyw ej.

W skaźniki c h a ra k te ry z u ją c e pracochłonność zbioru zbóż w analizo­ w anych okresach zamieszczono w tab e li 3. Odnosząc pracochłonność zbio­ ru w okresie II do analogicznych w skaźników z o kresu I m ożna w ykazać, że n ak ład y p racy na h e k ta r zbioru zm niejszyły się o 22,47%, a n a tonę ziarna — o 46,09%. U zyskane oszczędności n akład ó w p racy żyw ej dzięki zastąpieniu p racy ludzkiej m aszynam i o w iększych w ydajnościach, bądź przez całkow ite jej w yelim inow anie (rozładunek m echaniczny), należy ocenić pozytyw nie. W skali przedsiębiorstw a w yniosły one około 34 ty s rbh, ale nie oznacza to, że w ty m zak resie w ykorzystano w szelkie m oż­ liwości. P ełniejsze w yko rzy stan ie kom bajnów i innych m aszyn przez

Postęp techniczny a oszczędność i wydajność.., ₃₂₅ Tab. 3. Pracochłonność kombajnowego zbioru zbóż w latach 1966 i 1967 (okres I)

i 1981 i 1982 (okres II)

Tim e consumption of corn picking by combine harvesters in 1966 and 1967 (period I), and 1981 and 1982 (period II)

W yszczególnienie czynności

Okres I ’ Okres II rbh/ha rbh/t rbh/ha rbh/t Zbiór ziarna kombajnem 9,69 4,29 4,45 1,24 Transport i rozładunek ziarna 8,07 3,18 7,32 2,13 Zbiór słom y * 6,05 2,02 6,69 1,67 X (2,38) X (1,94) Razem (w stosunku do ziarna) 23,81 9,85 18,46 5,31 * W naw iasie podano nakłady na tonę ziarna.

Źródło: badania i obliczenia wTłasne.

uspraw nien ie organizacji p racy i zm echanizow anie czynności w ykonyw a­ nych ręcznie stw orzą m ożliwości dalszego zm niejszenia pracochłonności zbioru zbóż.

N ajw iększy spadek nakładów p racy w ystąpił przy zbiorze ziarna. Pracochłonność obsługi kom bajnów w przeliczeniu na h e k ta r zm niejszy­ ła się ponad d w u k ro tn ie, a w przeliczeniu na tonę ziarna p raw ie 3,5 raza. E fek ty te wiążą się rów nież ze zm niejszeniem liczby osób zatru dnio n ych p rzy obsłudze kom bajnów . W okresie I ,,V istulę” obsługiw ał k o m b aj­ nista, pom ocnik i dw u robotników pracu jący ch przy w orkow aniu zboża, w okresie II „B izon-S uper” obsługiw any był w pierw szym rok u przez kom b ajn istę i pom ocnika, a w drug im tylk o przez kom b ajn istę. Znacznie niższe e fe k ty uzyskano p rzy tra n sp o rc ie i ro zład u n k u ziarna, bo przy ty ch czynnościach n ak ład y p racy zm niejszyły się tylk o o 9,29% na h e k ­ t a r zbioru i o 33,02% na tonę ziarna. Pracochłonność zbioru słom y po k o m b ajn ach — p rak ty czn ie rzecz biorąc — pozostała n ato m iast na ty m sam ym poziom ie. W ystąpił w praw dzie jej w zrost w odniesieniu do po­ w ierzch ni zbioru o 10,58%, ale w odniesieniu do m asy zebranej słom y n a stą p ił spadek o 17,33%. Z tego w ynika, że dalsze ograniczenie n a k ła ­ dów p rac y żyw ej polega przede w szystkim na u sp raw n ien iu zbioru sło­ m y i czynności tran sp o rtow o -rozład u n k o w y ch.

O dw rotność w skaźników pracochłonności podanych w ta b e li 3 s ta ­ now ią w skaźniki technicznej w ydajności pracy, k tó re zamieszczono w ta ­ beli 4. J a k w y nik a z danych w niej zaw arty ch, techniczna w ydajność p r a ­ cy m ierzona pow ierzchnią zbioru w zrosła o 28,57%, a m ierzona m asą ze­

326 H. Płudowski^ J. Ostrowski, P. Gradziuk

branego ziarna — o 84,31%. U zyskany w zrost w ydajności p racy był sto­ sunkow o niski w relacji do przepustow ości kom bajnów , k tó re są m aszy­ nam i w iodącym i w procesie zbioru zbóż. Przepustow ość ta w okresie II została podw ojona w poró w nan iu z okresem I. N ależałoby więc oczeki­ wać, że n astąp i w yraźn y w zrost w ydajności p racy w całym procesie, ale stało się inaczej, poniew aż w zrost w ydajności pracow ników zatru d n io ­ nych p rzy transporcie, ro zład un k u i zbiorze słom y był znacznie niższy w poró w nan iu ze w zrostem w ydajności p racy kom bajnistów .

Tab. 4. W skaźniki technicznej wydajności pracy żywej The index of the technical efficiency of live work

W yszczególnienie czynności

Techniczna wydajność pracy wyrażona w Dynamika (okres I — 100%) okres I okres II ha/rbh t/rbh ha/rbh t/rbh ha/rbh t/rbh

Zbiór ziarna kombajnem Transp. i rozład. ziarna Zbiór słom y 0,103 0,124 0,165 0,233 0,315 0,495 0,225 0,137 0,150 0,807 0,470 0,599 218,45 110,48 90,91 346,35 149,20 121,01 Razem 1 (w stosunku do ziarna) 1 0,102 0,054 0,188 128,57 184,31 Źródło: Obliczenia własne.

Biorąc pod uw agę w ydajność p racy w yrażoną m asą zebranego ziarna, a są to w skaźniki n a jb a rd zie j porów n y w alne w obydw u okresach, można powiedzieć, że n astąp ił p raw ie 3,5-krotny w zrost w ydajności p rac y kom ­ bajnistów , a w ydajność pracow ników zatrudnio n ych w tran sp o rcie i przy ro zład unk u ziarna w zrosła o 49,36%, zaś pracow ników zatrudnionych przy zbiorze słom y ty lk o o 21,01%, co bezpośrednio w iąże się z om ówio­ nym i już w skaźnikam i pracochłonności.

WNIOSKI

1. U zyskane w ydajności ek sp loatacy jne kom bajnów „B izon-Super” p rzy posiadanych p a ra m e tra c h technicznych b y ły stosunkow o niskie. W zrost w ydajności sezonow ej je st m ało rea ln y , gdyż wiąże się to z ko­ niecznością w ydłużenia okresu zbioru zbóż, co ze względów o rganizacyj­

Postęp techniczny a oszczędność i wydajność.. ₃₂₇

nych i agrotechnicznych nie je st wskazane. W zrost w ydajności godzino­ w ej jest w skazany i m ożliw y do osiągnięcia na drodze zw iększenia u dzia­ łu czasu efektyw nego w s tru k tu rz e ogólnego czasu p racy kom bajnów .

2. W ydajność środków tran sp o rto w y ch by ła rela ty w n ie niższa w o k re ­ sie II, pom im o zastosow ania w p rzedsiębiorstw ie ciągników o w iększej mocy, przyczep o w iększej ładowności, a także sam ochodów. Niższa w y ­ dajność środków tran sp o rto w y ch w ty m okresie zw iązana była z niedo­ stosow aniem ich ładow ności do ilości ziarna, jak ą należało przew ieźć do m agazynu w ciągu dnia.

3. P rzeprow adzone p róby doskonalenia organizacji zbioru słom y oraz w prow adzenie bardziej w y d a jn y c h m aszyn w p ły n ęły w praw dzie n a ogra­ niczenie nakładów p racy w przeliczeniu na 1 tonę, ale nie spow odow ały skrócenia okresu jej zbioru.

4. O siągnięte w ydajności m aszyn i urządzeń m iały zasadniczy w p ły w na pracochłonność zbioru i techniczną w ydajność p racy żyw ej.

. 5. A naliza pracochłonności kom bajnow ego zbioru zbóż w ykazała, że uzyskanie dalszych efektów w ty m zakresie w ym aga rów noległego W3?-ko- rzy sta n ia w szystkich czynników postępu, w ty m coraz lepiej zin teg ro w a­ nych zestaw ów m aszyn do odbioru, tra n sp o rtu , w stępnego m agazynow a­ nia, a także do odbioru słomy, co pow inno znaleźć w yraz:

— w praw id ło w ym doborze ilości i ładow ności środków tra n s p o rto ­ w ych do liczby pracujący ch kom bajnów i pojem ności ich zbiorników ,

— w zm echanizow aniu i dostosow aniu m agazynów zbożowych do spraw n ej obsługi środków transpo rto w y ch ,

— w dostosow aniu u rządzeń ste rtu ją cy c h słom ę do w ydajności p ras i przyczep sam ozbierających. S terto w an ie bow iem pochłania ok. 90°/o ro ­ bocizny ponoszonej na zbiór słomy.

Р Е З Ю М Е Работа посвящена затратам живого труда в процессе комбайнового сбора зерновых. Анализировали влияние технического прогресса на производитель­ ность труда, выделив при этом следующие операции: сбор зерна, его перевоз­ ка и разгрузка, сбор соломы. Исследования провели на семенной станции „У льхувек” в течение 2-х периодов: I период (годы 1966 и 1967) — сбор зерн о­ вых комбайнами „Vistula”, II период (годы 1981 й 1982) — сбор комбайнами ,,Bi- zon-Super”. Путем стравнения коэффициентов трудоемкости и производительности во II периоде с аналогичными показателями (коэффициентами) в I периоде установлено, что затраты труда на 1 га сбора уменьшились на 22,5%>, а на 1 т зерн а — на 46,1%. Самое большое понижение затрат наблюдалось при сборе зерна. Трудоемкость этого процесса в пересчете на 1 га уменьшилась в 2 раза, а в пересчете на 1 т зерна — в 3,5 раза. Значительно худш ие эф ф екты были

328 H. Płudowski, J. Ostrowski, P. Gradziuk

получены при перевозке и разгрузке зерна: затраты труда уменьшились только на 9,3% на 1 га, и на 33,0% в пересчете на 1 т зерна. В тож е время трудоем­ кость сбора соломы осталась на прежнем уровне.

S U M M A R Y

The paper concerns the expenditure of live labour in the process of gathering crops by a combine harvester. The influence of technical progress on labour e ffi­ ciency w as analyzed and the follow ing operations w ere distinguished: gathering of the grain, transportation, unloading and gathering of the straw. The investigations w ere carried out at the Station of Plant C ultivation at U lhów ek in two periods: the first period — betw een 1366 and 1967 — crop gathering by ’’V istula” combine harvesters; the second period — betw een 1981 and 1982 — gathering by ”Bizon- Super” combine harvesters.

Comparing the indices of work consumption and efficiency of the second period w ith analogous indexes of the first one, it w as showed that expenditure of work per one hectare of the pick, dropped 22,5%, and per one ton of the grain by 46,1%. The greatest drop of expenditures took place with corn picking. Work consum ption of this operation per one ha dropped over tw ice, and per one ton of the grain 3,5 times. Significantly low er effects were obtained w ith transportation and unloading of the grain, since w ith these activities, the work expenditure drop­ ped ony by 9,3% per ha, and by 33,0% per one ton of the grain, whereas time consum ption of straw picking remained at a sim ilar level.