Funkcje kulturotwórcze większych miast galicyjskich w dobie autonomii

Pełen tekst

(1)Iffi' 611 w. Krzysztof Broński K~ra. HistorII Ge .. ,-darael. Funkcje kulturotwórcze większych miast galicyjskich w dobie autononni W pol skiej hi storiog rafii dziejów G<lli cji wiele proble mów czeka wciąż na opracowan ie. Du że luki występują w badaniac h nad slruklurq funkcjona l n ą oś rod k ów miej ski ch tego regionu . Szczególnie brakuje opracowan doty czącyc h rozwoj u fun kcji pozae konomicznych. Zal icza s i ę tu przede wszystki m fu nkcje admin istracyj ne i kulturotwórcze l , Przedmiote m niniejszego szki cu będz i e l a ostatn ia funkcj a2 . Termin "funkcja" w odniesieniu do całego organizmu miejskiego pojawił się w l.;ancu XIX w. SIOsowan3 jest iru crprctilcja poj~ia funkcji w sensie d ,onomicznym. która próbuje okrcSłił rol~ mi3sta w nadm,dnyrn systemie regionu lub kraju. por.: K. Dziewoflski. Baza ekll/ło/llic:.,w i slmklura filllkcjOIlIlIIlIl. SIlulilIIII pojrt!. /ile/Oli i ;:/Ij·I/)SOII'(Ui. Warszawa 197 J. Inn<l mozliwość konkretyzacji tej kategorii polcg<l na ok reSlcniu funkcji w sensie socJologicznym. por.: P. Rybicki. Spo/ecznisf\I'o mi/'jskie. Warszawa 1972 . 2 O rozwoju funkcji kultu rotwórczych miast galicyjskich nic pisano dotychczas wiele . Problematyka ta zostala jedynie zarysowana w monogmliaeh oś rodków miejskich. obcjmuj;JCych rów nicz ic h dzieje ga licyjskie. por. m,i n: Dzieje NOII'egoSąc:.a. L II pod red. F. Kiryb. S . Pla!.y. Kraków J 993: Ty.l·iqc /11/ PrZl'IlIyś/lI. Zt"ys hiS/OI )'('ZIIy, cz. II. Warszawa- Kraków 1974: TII/"miw . D zieje miastu i regiollll.l. 2, pod red . F. Kiryka i Z. Ruty, Tarnów 1983 i inne. Wyj~tkiem jest poświęcona problematyce rozwoju kulturalnego praca J. Szymczak- Horf. Zycie klllll/ralm' i toll'lI/"zyskie Rzes::o\\,(/ \ol' dobie (lUIOIIOIII;;. Rzeszów J993 . Nie posiadają swoich monogrołlii miasta. które po drugiej wojnic św iatowej znalaz ł y się poza granicami Polski. Tm::ba również zaznaczyć. że niektóre zagadniema. dotyczy 10 prlede wszystkim problematyki nauki i oświaty. zostały juz dość dokład nie opracowane. por. m.in : J. Dybiec. ł'inllll.W]H'cl/Jie /llIuki i oświatY)\l GIJlicji 1860-1918. Kraków 1979: lenże. M ece/lllt /l(wkowy i oświatowy w Galicji J860--1918. Warszawa ! 981 . len że: Życie lIal/kOIl'/: \II Galicji l/ohy lIIl/()lwmlc:'lIej Iw: I Galicja i jej I/::iedzic/ II·O. t. 3: Naukll i /lŚlI'ilJ/n. pod red. A . Meiss nerJ i J . Wyrozumskiego. Rzeszów 1995. s. 35-49: C . Majorek . System bz/{/Iunie, IIlll/czycieli s:kólllll/o lt')'cl1 w Galicji doby O!l(ollolllicv/t'j 1871- 1914. Kraków 197 1: H. Kramar!.. N/wczycICle gillllll/:jIJ /lli II' Galicji 1867-/914. Krak ów 1987: S. M ożdż.cn. Refol"m)' s:.Jwly i l'l'r/IIi!'} 1\1 Galicji 1\1 latach 188.J-/9/4. Kielce 1989: J. Kmwczyk. GullC)jl"kie szkollIkMIl ;:{/\I'OtlOU'1' w IlIwch /866-19/8. Kmków 1995. R. Terlecki. OJwillla dOl'Ol"I)'ch i I)()Jllllaryzacja lilII/ki 1\1 GuliI. DOlychcz:łS najcorścicj.

(2) Dodatk owym impulsem wyboru problematyki jest wzrastające zainteresowanie rolq czynnika kulturowego w rozwoju lokalnym. Ze względu na zlożo ność zagad nień. a także dostępność materiałów źródlowych w obszarze zainte· resowa ń znajdą s ię większe miasta galicyjskie 3 • W śród wielu aspektów uwzględnianych przy określaniu rozwoju miast zna· cząC<j rangę posiada analiza fu nkcji kulturotwórczych. Dla potrzeb analizy tej kategorii funkcji celowe jest wykorzystanie teorii ośrodków centralnych Christa llera. Analizuje on runkcje miejsk ie w stosunku do otaczającego je obszaru. Jego konce pcja hierarchii ośrodków centralnych oparta jest na wyróżnieniu hierarchii funkcji, tj . hierarchicznego zróżnicowania ich zasięgu terytorialnego. Do funkcji centralnych zalicza Christaller te wszystkie dziedziny działania ludzkiego. które obsługują obszar wi~kszy ni i samo miasto. Funkcje ce ntralne polegają bowie m na wytwarzaniu us łu g centralnyc h w niewielu punktach. ale konsumowanych i u ży tkowany ch przez ludzi rozproszonych w wielu miejscac h. Taki charakt er mają właśnie fun kcje kulturotwórcze ośrodków miej skich. Funkcje kulturotwórcze znajdują odzwierciedlenie w obecności i liczbie instytucji i orga nizacji ku ltu ralnych, s połecznyc h , oświatowych dzialających w ośrodkach miejskich oraz ich aktywności. Mniejsze znaczenie posiada w i elkość zatrudni enia w tej grupie zajęć. Dotyczy to w znaczny m stopniu miast galicyjskich doby autonomicznej, w których d z iałaln ość w sferze kultury opierała się na bez in teresownej aktywnośc i okreś lon yc h grup s po ł eczności miejskiej. Po pie rwszy m rozbiorze w gran icach Ga licji zna la z ło się ponad 300 osud posiadujących prawa miejskie. Były to w znacznej częśc i miasta król ewski e. prywatnych zaś było ni ew iele i zn ajdowały s ię one g ł ówn i e we wschodn iej części kraju". Siec miejska Galicji ukształtowana została w ca łości w czasac h przedrozb iorowych. W znacznej częśc i tw o rzy ł y ją ośrodki O średniowi ecz n ej lokacji. Oprócz nic h były także miasta i miasteczka zaklada ne późni ej w dobrach prywatnych. z których najmlodszc pochodziły z połowy XV III w. Ten długora lowy i determinowany przez różne czyn niki proces kształtowania się sieci miejskiej spraw ił. że wśród wszystkich krajów koronnych monarchii habsb urskiej. posiadających bez porównania bardziej rozwinięty przemysł i handeL Galicja należała do obszarów najbardziej nasyconyc h miastami. III okresie lIIltvlwmic:'ll)'m. Wrocław 1990: A. Mcissncr. Spor o dllSZf /)O/~'kiego nallczyciela. Spolet"Zt'IIJ/WO glllit')jskie wobec problemu kszwlcelłia Iw: 1Galicjo i jej dzied:.iclwo. I. I I . Rzeszów 1999 . ) Za miasta wi~ksze uwano te ośrodki, które w dobie autonomicznej przekroczyły 20 Iys. micszkruków oraz pelnily funkcje administracyjne i gospodarcze przekraczające granice powiatu. StanowiIy one zaledwie 5% ogólnej liczby ośrodków micjskich. Chc~ zaznaczyć. le i'.aledwie zasygnalizowano podj~t:j w pracy problematykę. a w analizie nic uwzgl~dniono miast średnich, które niekiedy staoowily znaczące CCnlnt kulturotwórcze. Takim ośrodkiem w 7;lkresie drukarstwa by ł m.in. Z/oczów. 4 J. Karpiniec. Ilość osm/miejskich II' by/ej Ga/icji i podzi(ll ich 11(1 mil/J'Il/ i miasleczka. Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodllrczych. R. 2: 1932- 1933, s. 7.. (ji.

(3) miast Znaczne zagę szc zenie oś rodków miejskich wpływało nie korzystnie na ic h ekonomiczne. Najbardziej w idocznym wyrazem upadku byl stan tkanki urbani stycznej: były lo zn iszczone i brudne mieściny z niewielką ilośc ią domó w murowanych. O kanalizacji. brukach czy chodnikach nie m og ł o być w takiej sytuacj i mowys. W okresie przedautonomicznym , poza w niewielkim zakresie d z iałalnośc ią w za kresie kultury ośrodków s t ołecz ny ch Lwowa i Krakowa . na prowincji pan owa ł zu pe łny marazm . Poziom kulturalnego rozwoju spo łeczeństwa był bardzo niski . Mie szkańc y miasteczek i ws i byl i w przeważającej częśc i analfa betami . W więk szyc h miastach sytuacja by ł a nieco lepsza. a le te ż daleka od zadowalającej. Brakowa ł o przede wszystkim podstawowwego warunku rozwoju kulturalnego, tj . powszechnej ośw iaty . Zaborcy nie za leżało na kulturze prowin cji. która mia ł a by ć tylko zap leczem agrarno- surowcowym i rezerwu arem re kruta . Wydawni ctwa pozo s tawały pod ostrą kontrolą cenzorów. a zakaz tworzenia zrzeszell i organi zacji nie pozwa l ał na istni enie jaki ej kolwi ek platformy wymiany my ś l i i działalności. Brakowa ł o rozw inięt ej s ł u ż by informacyjnej. Stosu nek obcej administracji był jednakże tylko j ednym z czy nników s ł abego rozwoju prasy. Niewątpliwi e ważniejszymi determinantami były: relacja po mi ędzy li czbą ośrodków wydawniczych a obszare m kraju , populacja pod względem etnicznym. klasowy m i oświatowym,jak wreszc ie sytuacja gos podarcza i kszta łt owa ni e na jej lI c waru nków technic znych wydawnictw periodycznych . Na o bszarze tym wyró ż nial y s ię dwa o śro dki wydawnicze: Lwów i Kraków . Inn e oś rodki. c hocia ż posiadaj:)cc drukarnie . jak: Prze my ś l, Stanis ław ów i Tarnów. ożyw ał y pod względ e m produk cji prasowej sporad yc zni e i krótko. przew ażni e jako miejsca wydawania druków ko śc i e ln yc h i dopiero od 1848 r. prasy politycznej i ogólno infofmacyj nej6. Wiosna Ludów przyn i os ła pewne ożywie ni e narodowe oraz um ys łowe i kulturalne . Zaczynaj:} rozwijać s ię instytucjonalne form y życ i a s połe cz n ego miast. Ini cjatywy panuj:}ce w tym względzie dot yczy ł y przede wszystkim życ i a towarzyski ego i akcji charytatywnych. Autonomia Ga licj i uzyskana w 1867 L. klóra umożliwiła re s t ytucję samorządu teryto rialnego. swobodne regulowanie życ ia g min y według jej istotn ych potrzeb . z namionowała now ą e pokę w d ziejach miast galicyjskich. dawała im szansę rozwoju. Ju ż wówczas dostrzegano z.naczącą rolę miast w roz.woju Galicji. o czy m p i s ała .. Gazeta Lwowska"; .. W cywili zacyj nym i e ko nomicznym rozwoj u ka żd eg o kraju najwa ż niej szą rolę odgrywają miasta . Od rozwoju i po t ęgi miast zależy w znacznej częśc i sila pań s tw i narodów i kierunek ich pos t ę pu . Miasta są owymi og ni skami ruchu i życi a. oko ło których g romad zą s i ę poło że ni e. 5 W Tokarl. GalIcja l\' IJOc:.{/tkach ery jJzt'filb'kiej l\' fwie/le (II/kier)' Ilrlfdmw?j rokll /783. Krakow 1909. ~ M. Tyrowicz. Prasa Galicji i R:.eCl-ypoSIJolittj Krakowski/!} /772-1850. Kraków 1979: A. Alcksicwicz. DrukllfSIII'O IV RzeCZypospolitej Kmkolt'skll!j i C{/Iicji Zachodniej II' lali/clI /8/5-/860. Warszawa. Wrodaw 1976: lai;. Historia drukllrsfI\'lI l\' GIllicji Wsd/m/mej IV la/(lc/I /8/5-/860. Wrocław 1992..

(4) zasoby sil krajowych [ ... 1. W chwi li obecnej zadaniem miast naszych jest wykształcić u siebie zdrowy sa morząd i ja s ną św iadomo ść stosunków gmin. nych i wytrawnym na nic poglądem przewodni czyć życiu gminnemu, po omacku jeszcze kroki staw iającemu i nieposiadającemu wszechst ronnej zakresu działalności swych św iadomośc i "7. W 1867 r. dokonano w Galicji reformy admini stracyj nej. Zlikwidowano daw· ne cyrku ly oraz 178 mniejszych jednostek administracyjno.sądowych i wprowadzono 74 jednolite jednostki administracyjne - powiaty po lityczne. Ponadto utworLOllO ponad 100 powiatów sądowych podl eg łych sądom obwodowym. Ta reforma nie wprowadziła ż adnych zmian w sieci miejskiejs. Nada l funkcjo nowała znaczna li czba miast i miasteczek odpowiadających temu pojęc iu tylko ze statusu. Do niejednego z tych miasteczek od no s iło s ię z ł oś l iwe porzekadło. że mieszkaricy w obawie przed złodziejami chowali na noc swój ratusz do piwnicy lub przywiązywali go łań c uchem do pnia lipy. Kilkana śc ie ośrod ków zaliczyć można do miast większych. Do kategorii miast dużych nal eża ł y Lwów i Kraków. Na czele w hierarchii administracyjnej znajdował s ię Lwów pelniący funkcję stołeczną Galicji. Skupia ly się tam władze zwierzchnie o zasięg u krajowym, oraz mieściło s ię namiestnictwo z urzędami. We Lwowi e miał s i ed zi bę Sejm Krajowy oraz władza wykonawcza - Wydz i ał Krajowy, a także Rada Szkolna Krajowa 9 • Drugi. prawie równorzędny w strukturze administracyjnej, był Kraków. W Krakowie znajdowa ł s ię e.k . Sąd Krajowy. któremu podl ega ła Galicja Zachodnia, we Lwowie c.k. Sądowi Krajowemu podlegała Galicja Wschodnia i Bukowina. Podobnie funkcjonowaly dwie dyrekcje kolei skarbowych: we Lwowie i w Krakowie. a w 1893 r. powołano trzec ią dyrekcję z siedzib:1 w Stanisławowie. Funkcje administracyjne w dziedzinie handlu i przemysłu pełniły trzy izby przemysłowo-handlowe: we Lwowie. Krakowie i Brodach. W zakre sie administracji wojskowej równorzędn e funkcje pe l niły : Kraków. Lwów i Prze m yśl. Central e instytucji finansowo-ubezpieczeniowych mieSciły się we Lwow ie i Krakowie. W zakre sie administracji ko ście łn ej we Lwowie mieściły s ię w ł adze metropolitarne trzech obrzitdków rcłigijnych. W Krakowie. Przemyślu. Stanisławow i e i Tarnowie funkcjonowały władze diecezjalne. W Prz emyś lu z najdował y s ię dwa biskupstwa: obrz<:jdku greckokato lickiego i laci nsk iego. w Stanisławowie istniało bi skupstwo greckokat olickie. w Tarnowie ła c il1 skie. Pozostałe ośrodki miejskie pełniły funkcje admini stracyj ne szczebla co najw yżej powiatowego. Zmiana syste mu r1..:,dów. szerok a skala swobód obywatcłskich wydobyły z drzemiącego dotąd spo ł eczeńs lwa zn a czący zasób si ł i energii. która zgodnie 7 ..Gazela Lwowska" t868. Dodatck nr t7, s. 78. ~ J. Barloslcwicl. Pogląd IW Ilsilowanirl i prace okola reformy gminnej II' G(Jlicji. Wiadomo· ści SlatySlyczne o Stosunkach Krajowych t90 I. I. t9, l . 2, s. 41-48. 9 J. M. Malccki. Lw(}", i Kraków - dwie stolice Galicji. Roczniki Dziejów Spolccznych i Gospodarczych, I. 50. 1989, s. 119- t3t ..

(5) 1 miast. Tabela I. Slruktura wyznaniowa. l udno śc i. miast gal icyjskich (1880-1910) Wyznanie. Miasto. Lata. rlymsko· katolic kie liczba. grecko. katolickie. izraelickie. %. liczba. %. liczba. %. 67.5. inne liczba. %. 174 418 71 113. 0,9. 1880 1910. 3 128 34 13. 15,6 18,9. 1453 2036. 7.2 113. 15316 12 188. Drohobycz. 1880 1910. 4280 11896. 23.5. 4693 7343. 9 181 15313. 50.4. J arosław. 1880 1910. 5 114 12295. 513. 2652 5342. 25.7 21.2 21,7 22,3. 4474 6154. 36.0 25,7. 1880 1910. 5951 13713. 25,8 32.2. 4226 8769. 18.3. 12002 18930. 51.9. 174 930. 44 .3. 1264. 1880 1910. 44 789 116656. 20269 32321. 1880 1910. 58602 105 469. 30 961 53387. 30,7 2U 28.1 27,9. 2 687 3943. 1880 1910. 67.8 76.8 53,4 5l.2 4óD. 16240. S 136 7990. 46,2 32,0. 318 39.. 2506 6231. 32,7 27.9 34.7 29.7. 22. Brody. K oł omyja. Kraków Lwów Nowy. Sącz. Podgórl.c PncmySI. 1880 1910 1880 1910. 5144. 34 ,3 41,2. 64.9 5136 66.9. 15831. 308. 20.5 0.4. 1698. 1.1. 17496 39314. 16 19 5.0 1.5 0.1 0.9. 560 378 8. 70.9 43,4 46.8. 208 4712 12018. 21.4 22.2. 46.1 58 .6. 160 951. 1.5 4.0. 7049 51.9. 15.2 18.4 15,0 21.4. 9563 25306 5 152 13872. Rzeszów. 1880 1910. Sa mbor. 1880 1910 1880 1910. 11079 5584 10 238. 54,7 30.0 30 .7. 2073 3720 2793 7 117. 1880 1910. 2900 10448. 23.0 33.8. 3923 9042. 3 1.1 29.2. Tarnów. 1880 1910. 12954 21 347. 52.6 58. 1. 193 192. 0.8 0.5. Tarnopol. 1880 1910. 6170. 23.9 285. 6023 101 70. 23,3. S1:InisłllWÓW. StrYj. 9646. 30. 7645 16062 5820 8785 4427 5418 10023 152 13 5245 10718 11 349 15 108 13468 13997. 76,3. 44.2. 52.1 37.1 32.6 26,7 53.8 45.6. 142. 2.3 0.4. 03 1. 1 3.0 4.0 3D. 719. In. 121 !. 0.8 2.5 1.9 2.8 1.' 03 0.3 0.5. ". 120 692. 1.3. 34. 0.3 0.3 0.3 0.2. 80 37 40 226. 1,2. 760 557. 2.3. 34.6 46,1 41,2. 734. 52.2 4U. 158. 2.4 0.5 0.2 0.6 0.2. 41.5. 131 S4. ". 4,4. l:ródlo: J. wcinfcld. LmJl10sć miejska w GI/licji i jej sklad wy.::llIlll iowy (/880-/9/0). Wiadomości SI;!tyslyczne o Stosunkach Krajowych. l. 24. z. 2. Lw6w 1912.. z nastawieniem s poł ec zeństwa pol skiego na problemy kulturalno-polityczne przede wszystkim w życi u kult ura lnym wydały poważne rczult'lly . W wielu dziedzinach życia kulturalnego miast gal icyjskich zauważalny jest niema l c ał kowity przewrót w porównan iu z ty m, co d ziało się w okres ie przeda ulonomi cznym . Roś ni e w szybkim tempie szkoln ictwo. powstaje prasa. a wraz z ni ą.

(6) Brodski. ożyw ia s i ę. zainteresowanie sztuką i lit era turą . Pow s tają niezbędne placówki kulturalnego i umysłowego : teatr, biblioteki, a wiele nowo pows t ałyc h s towarzy sze ń kulturalnych organizuje życie muzyczne, naukowe i o ś wiatowe ogarn iaj ące nie tylko warstwy rodzącej się inteligencji , ale t akże zacofane dotąd mi eszczan stwo oraz sfery robotn icze. Wieloetniczny c harakter miast ga licyjski ch. szczegó lnie we wschodniej części kraju (tabe la I), ujawnia odmiennośc i etniczne i kulturalne. które zaczynają s ię mocno z aznaczać, zw ł a szcza w stosunkach pol sko-ukraiilskich, w okresie budzenia s ię nacjonalizmu ukrairlskiego mającego silne oparcie wśród niektóryc h prLedstawicieli wład z koScie ł nych. Podstawowym warunkiem nal eży tego rozwoju funkcji kultura lnych miast galicyjski ch był rozwój szkolnictwa . W momencie utworzenia Rady Szkol nej Krajowej w 1867 r. stan oś wiaty elementarnej przedstawial s i ę bardzo ni ekorzyslI1ie. Wyra ża ł s i ę on w n i ewy s ta rczającej sieci szkolnej i bard zo niskim stopniem rea li zacji obowiązk u szkolnego. Słabo rozbudowana s i eć szkolna wplywała negat ywni e na realizację obowiązku szkolnego. który wyn os ił za ledwie 28%. O św iata elementarna w Galicji została poddana refomieju ż u prog u aut onomii . co zostalo rozst r zyg nięt e krajową u s tawą sz kolną z 2 maja 1873 r. Ustawa la pod nazwą .,0 zak ładaniu i utrzymywaniu publicznych sz kół ludowych i obow il1Zku posy lania dziec i" stworzyła pod stawy prawne umo ż liwia jące zorganizowanie w miarę nowoczesnej sz koły ludowej - obo wią z kowej. o program ie naucz;mi:1 obejmującym podstawow y kan on wiedzy o św i ec i e. W kolejnyc h ustawac h zostaly też ro zs t rzy g nię t e zasady finan sowania szkól i wynagradzania nau czyc ie li 10. Pod nac iskiem s po łeczeristwa organizują wła dze rządowe. a z nimi również sa morządowe miejski e coraz 10 nowe . nie istni ej ące dotqd. g alęzie szkolni ctwa. Do najwa ż niej szyc h ośrodków w sferze oświmowej w Galicji doby autonomicznej za l iczały się Kraków i Lwów. Jeh przodując a rola wynika la z zasięgu lerytorialnego odd z iaływania , jak też znaczącego odsetka młodzi eży szkolnej i akademickiej. W obu mi aSiach funkcjonowały sz koły wyższe. w których studiowała młod z i eż ni e ty ł ko z Gali cji, ale takż e z obszarów pol skich będą cyc h pod zaborem pru skim i rosyjskim. Szczególną ro l ę odgrywał un iwersytet krakowski. który w okresie au tonomii znacznie s ię rozw inął. il e w kork u lat 60. łi czy ł ok. 500 studentów i z najdował s ię na przedostatnim mi ejscu wśród uni we rsytetów austriackich, to w okresie przed I wojną św iat ową liczba studen lóW wzrosła do 3 tys .. co p l a so wało uniwersytet krakowski przed uniwersytetem In sbruka . Pragi , Grazu . Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie b y ł a jedy ną lego typu pla ców ką na ziemiach pol skich - otwart ą w okres ie atHonomii - a j e dną z trzec h d z iałającyc h na tere ni e monarchii oprócz wiederiskiej i prask iej . Zasięg jej oddzia ł ywania był więc bardzo szeroki . Fachowców wyż szej klasy w zakresie organi zacj i stos unków gospodarczych p rzygotowywała Akade mia Handlowa w Krakowie . rekrut ując studentów g ł ównie z obszarów Galicji Zac hodniej . W rozwoju nauki pol skiej i s totną ro l ę odg rywała utwożycia. °. 10. A. Mcissncr. Spór. (J. d!H·:,ę ...• s.. 29..

(7) kllltllrotw6rcze. , ... miaSl. rzona w ]873 r. Akademia Um i ejętności w Krakowie. Skupiala ona czlonków z Galicji , ziem polskich innych zaborów, jak tei i zza granicii. Tabel a 2.. S z koł y. srednie. w. Gali cj i w 1909 r. Gimnazja. polskie Lwów Kraków Jaros law. 6 5. Prlemyśl. Stanisla wów Tarnów Tarnopol Drohobycz Kolomyja Buczacz. " JOdy. Sniatyń. R"f.es7.ów Nowy Sącz Stl)'j Bochnia Brf.e7.,lny ~bica. Jasio Sambor Sanok Podgórze Wadowi ce Zloc7.óW L10CUI Krosno Zywiee Nowy Targ Chyrów Mielec Gorlice Sokal Trcmbowla M yślenice. Zólkiew Razem. Szkoly realne. państwowe. Miasto. ukraińskie. niemieckie. prywatne. J. J. 2 2. J J. 2. -. -. 2. J. J J J. -. -. -. -. J J J. -. -. I (5 klas). -. -. 2 2 J J J J J J J J J J. we. 2. J. J. -. I. p~ństw(}-. -. --. 2 J J J J J. -. J. -. J. I. -. 2 3 2 2. J. 2. -. 2 2 2. J. -. -. -. -. -. --. 44. 5. -. -. 2. Zródlo: J . BUlek. RO:'lI'ój szkól iretlllich (1859-/909). Lwów 1909. s. 70-73.. IV. J J J. 2 J J. I J J. I. -. -. -. -. -. -. J J J J J J. 7. J4. 2. 74. J. -. J J. I 1 (4 klasy) 1 (3 klasy) I (3 klasy) 1 (3 klasy ) I (I klasa) 1 ( I klasa). II 7 3 4 4 3 4. -. I. -. Razem. -. J. -. prywatne. Galicji. IV. J J J J. ciąg li OSllIIl/ich 1(/1 IJięćd:de.fięciu. II J . Malecki. Lemberg ulld Kraka u - llVei If(lupts/(/edte Gtl/izielU Iw:] Festschrifl Olhmar Piekl ~1II1J 60. GcbUr1Slag. Hrgg. von H. Ebnc r. Graz- Wien 1987. s. 412 ..

(8) Krzysztof Brodski Niemn iejsze znaczenie w zakres ie terytorialnego oddzia ł ywania ośw i a t y i nauki odgrywał Lwów . Oprócz uniwersytetu fu nk cjonowa ł y także Akademia Weterynaryjna , jedyna w Galicji, Akademia Handlowa i Szko ł a Politech niczna l2 • W początkach XX w., wraz z narastającym rozwarstwieniem narodowym. Uk r aińcy dążyli do utworzenia od rębnego uniwersytetu ukrairl skiego z siedzib" w S t a n isławowie. Do reali zacji tego zamierzenia wobec sprzec iwu spo łeczeń stwa polskiego nie doszłoi ) . Więk sze miasta ga li cyjskie odgrywa ł y z naczącą rolę jako ośrodk i szkolnictwa ś rednie go. Przodujące miejsca zajmowały miasta o wyrobionych tradycjach w zakresie kszt ałcenia śred niego: Kraków i Lwów oraz oś rodki prowincjonalne: Prze my ś l , S tanisławów i Tarnów. Wraz z rozwojem szkolnictwa ś redniego wzrastała także rola innych miast galicyjskich będ ących siedzibami gim nazjów i szkó ł realnych. Na początk u okresu autonomicznego nieliczne miasta ga li cyjski e posiadały szko ł y średn i e. n i ewie ł ki by ł także rozwój łi czebny sz kół tej kategorii. Od 1869 do 1883 r. przyby lo w Ga li cji sześć szkó ł ś rednich . Szczególnie za u ważalny przyrost liczby sz kół ś rednich zaznaczy ł s ię na początku XX W.I~ W 1909 r. funk cjo n owały w Galicji 74 szko ły średnie (tabela 2). Wynikiem nowej koncepcji orga ni zowania szkolnictwa u względniającego w większym stopniu potrleby życ i a wynikające z przeobrażeń stosunków gospodarczycll i s połe cznyc h by ł o zakł adani e szkół zawodowych uzupeł n iających i d o k sz t ałcających, przez.naczonych dla młodz.ieży pracującej w pr.remyś l e. rzeIlliośle i hand lu . Szko ł y te z n ajdowa ł y swoje siedziby w ośrodkach miej sk ich i były lItrzymywane z dotacji pań stwo wych, krajowych. grupowych oraz kas oszczęd ności i rad powiatowych. Placówki szkolnictwa zawodowego o ogólnokrajowym zas ięg u oddz i ał ywania znajdowa ł y s ię w większych oś rodkac h micjskicll. W Kołomyi fun kcjonowa ł a założona w 1894 r. c.k. Szko ł a Zawodowa Przemysłu Drzewnego. Krajowa Sz k o ł a Garncarska i s tni ejąca od ł 876 r .. Krajowa Szko ł a Szewska. W Tarnopolu mie ści ł a s i ę Za ł ożo n a w 1909 r. c.k. Szkota Slusarstwa Metalowego; w Stanis ła wow i e działała od 1884 r. Krajowa Szkoł a Stolarska. a w Jaworowie Krajowy Naukowy Warsztat dla Wyrobu Zabawek (za l ożo ny w 1877 r.). Ze szkó ł branży rolniczej funkcjonowały: w Tarnowie Krajowa Szkoła Ogrodnicza założo na w 1888 r., w Rzeszowie - Szkoła Mleczarska. W ostatn ich latach przed wybuchem wojny powstaly krajowe sz koły kupieckie w Przemyślu, Stan i s ł awowie i Tamowie. Ponadto is tni ały inne, liczniejsze w ska li kraju szk oły i kursy zawodowe w ośrodkach mniejszych. Młodzież szkół zawodowych rekrutowa la się z ośrodków miejskich oraz okolicznych ws i l5 . 11 Bibliotcka JagiclIOliska (dalej: B1). rkps przyb. 98-104/64. S. Uhma. LlI'liw//(/ pocz.ątku XX wieku . jJ "KUrier Stanisławowski" 1912. nr 1384 . 14 J . BUlCk. Rozwój szkIiI średnich II' Galicji II' ostatnim pifĆd:it'si('cioll!dll (1859-1909). Lwów 1<xl9. s. 29. II J. K rawczyk. Galic)~skie szkolnictwo :awm/owe wiatach /860-/9/8. Univcrsitas. Kraków 11)95 ..

(9) · klll/llrOlwórcze. miast. Ponadl o kalne oddz iał ywa ni e większyc h ośrodków miejski ch w Galicji na rozwój ośw iat y powszech nej przejawiało s ię w dwóch plaszczyz nach: poprzez rozwój il ośc i owy placówek szko ln ych oraz poprzez przygotowywanie kadry nauczycielskiej. Zn acząca rola w upowszechni aniu ośw iat y przypadala Towarzystwu Sz koł y Ludowej. Ta spo łecz n a organi zacja kulturalno-oświa t owa pow stała w 1891 r. w Krakowie, w latach nas tępnyc h prawie wszystkie większe miasta prowincj o na lne posiadały samodzielne koła TSL. Oddzia lywan ie tego towarzystwa miał o du ży zas ięg. T SL p o ł oży ł o z naczące z a s łu gi na polu zwa lcza ni a a na lrabetyz mu. Prze myskie TSL za ł oży ł o od 1917 r. 15 szkó ł ludowych l6. Sa mborska mło dzież zrzeszona w kole mł odzieży TSL wyjeżdżała z odczytami z za kresu hi storii i literatu ry do okol icznych wsil ? Znaczącą ro lę w systemie oświa t y powszechnej odgrywały oś rodk i mi ej skie pos iadaj ące komisje kwal ifikacyjne nauczyc ieli szkól ludowych. Komisje te dzia ł a ł y: we Lwow ie. w Krakowie. Boc hni , Br zeżanac h , Buczaczu, J aśle , K o ł omy i. K rośnie, Przemyś lu . Rzeszowie. Samborze. Sokalu, Sta ni s ła wow i e, Tarnopolu i Zaleszczy kach . Instytucje te wywierały du ży wp ł yw na ksz t ałto wanie się stanu nauczycielski ego poszczególnych terenów. I sto tną rol ę nośnika informacji ku lt uralnej, politycznej, gospodarczej i s połecznej dla szerszego kręgu odbiorców s t anowiła prasa. Lwów i Kraków od g rywa ły pierwszoplan ową rolę w zakresie prasy o zas ięgu ogólnokrajowym . Tylko niel iczne t y tuł y tego typu wydawane były w innych miastach. takich jak np. Nowy Sącz , gdzie wydawano m.in .. ,Szko lnictwo Ludowe" (wyc h odzące w latach 189 1- 1913), .. Zw i ązek C hłop s ki " i " Mieszczanin'·1 8. Do naj silni ejszyc h OŚrodków pra sy lokalnej zal i czyć trzeba Stanisławów, Pr ze m yś l i Tarnów l9 . S t an i s ł awów posiadał tradycje prasowe od 1848 r. Po krótkim żywocie "Dziennika S tani s ł awows ki ego" na stą pila 22- letni a przerwa w czasop i ś mi en · nictwie sta ni s ław ows kim. Dopiero od 1870 r. wznowiony zostaje ruch wydawniczy. a oparciem material ny m d la wszystkic h począt kującyc h wydawnictw była druka rn ia Jana Dankiew icza . Ko lejno pojawiały s i ę: ..Omnibus Pokuck i" (w 1870 r.) , " Pos t ęp" ( 1873 r.) . ., Kuri er S t anisławowski" (1873 r.) .• ,Goni ec S tani s ła wowsk i " ( 1873 r.). "Dwu tygodnik Po lityczny" ( 1874 r.), ., Ha s ł o Stani s ła wowsk i e" ( 1875 r.) .. ,Gazeta Podkarpacka" ( 1875- 1876). "Kra mik " ( 1879- 1881). "G los Stan i s ław owsk i " ( 188 1- 1882) . .,Świa t e łko" (d la dz ieci 1883- 1887) ... Echo z Pokuc ia" ( 1883- 1884), "M ieszczan in" ( 1883). ,.Kronika Stanisławowska" ( 1885- 1886). Wszystki e te czasopisma to efeme rydy - tygodnik i lub dwutygod nik i - które szybko kończy ł y swój żywo t. Kont ynuacj'l 16 Z. Fclczynski. Rozwój kl/ltl/rallly PrzelllyJla w latacJI /772- /9/8 [w:J Tysią c lat PrzelllY' J/II .... s. 214. 17 Biblioteka Jagiellońska. rkps 21 /66. S. Uhma, Z moich wspolłłnil'll o SWllborze . 18 PraSII po/ska w/aWch 1864- /9/8 [w:1 flis/oria prusy pohkiej. pod red. J. Łojka. PWN. Warszawa 1976. I ~ A. Not kowski. Po/ska pra.w pmll'illcjolllllllll w dobie pOpowJ"wlliowej /865- /918[w:1lilIe· lixellcjo polska XIX i XX wiekl/. t. 6. J 991 . S. 185- 219.

(10) Krz.ysz.tof BrO/Iski " Kroniki Stanislawows kiej" sta l s i ę .,Ku ri er Sta n i s ławow s k i " . który z ini cjatywy burmi strza Artura Nimh ina . a potem St a ni s ł awa C h owa ń c a . w ł a śc i c i e l a drukarn i. pocz ął w yc h od z i ć w ł 88 6 r . i w yc h od z i ł bez przerwy a ż do 19 14 r. pod redak cją Józefa Wi crzejcwskiego. R ó wn ocześ ni e z nim pajaw ialy s i ę od czasu do czasu inn e efe merydy , z których tylko kiłka u ka zy w a ł o s i ę przez pe łn e trzy lata . Wszystki e te przed s i ę w z i ęc i a pra sowe b y ł y, z ma ł y mi wyj ą t ka mi, raczej osobi stymi impreza mi nie zw i ązan y mi śc i ś l e z jakim ś kierunkiem ideowy m czy g ru pą zawodo w ą . d latego też ży w o t czasopism , jakie w c i ąg u doby konstytucyjnej kolej no lub ró wn ocześ n i e uk azyw ały s i ę w S t a ni s ł a wo wie. św i a d czy o m o bil n o śc i polski ego s p o ł ecze ń s t w a w tym zak resie . W tym sam ym czasie redagowana b y ła t a k że prasa uk ra i ń s ka . Oprócz u rzęd owego organu di ecezji greckokatoli ckiej " Wistnik Stanislawows koj Eparchii " ( 1886- 191 4) wyc h od z ił o wS la n i s ła w owi e 8 inn yc h czasopi sm ukra i,i ski ch , w tym "U kra iń s k ij Uczytie l" o zas i ęg u krajowym . P ra sę ży dow s k ą re prezentowa ł o od 1887 r. do 1914 r. 10 wyda wnictw , z któryc h 5 wyc h od z ił o w języ ku jidysz lub w j ęzy k u hebraj skim 20 . Tradycje wydawn ictw prasowych w Tarnowie s i ęg ał y - podobnie jak w S tani s ł a w o w i e - k o ń c a pi erwszej pol. XIX w . Przesz ł o t rzyd z ie śc i lat przet r wa ł a jednak do pie ro " POgOIl" założona w 188 1 r. przez Józe fa Pisza 21. Prasa w Prze m yś l u rozwin ę l a s i ę i znalaz ł a w m i arę trwale podstawy egzystencj i dopiero w k o ń c u XIX w .. przy czym wydawane b y ło rów n ocześ n i e ki lka t y tuł ów re preze ntuj ącyc h podstawowe kierunki polityczne w Gali cj i. W okres ie autonomicznym wyc h odz ił o w Prze m yś lu 36 t y t uł ów czasopism pol skich . z których jedyn ie .. Echo Przemyskie" popierane przez kola klerykalne uka zyw ał o s i ę nieco d łu żej (w latach 1896- 19 18). Ponadto diecezja grec kokatoli cka w Przem yś l u wyd a w ał a swój organ " Wistnik Peremyskoj Eparchii" ( 1889- 19 18). W P r ze m yś lu redagowano także 7 innych ukraiń s k i c h czasopism. Miejscowa prasa żydows k a zaczę l a uka zy wa ć s i ę do piero na p ocz ąt ku XX w .. lecz jej żywo t b y ł bardzo krótk i. S poł ecze ń s t w o ży d ows ki e w P rze m yś lu nie interesowa lo s i ę p ras ą . Niclicznej warstwic inteligencji wyst a rcza ł y gazety doc h odzące ze Lwowa i z Krakowa. a t ak że pra sa wiedellska n . Jak m o żna zau ważyć . prasa prowi ncjona lna wyda wana by ł a w w i ę k szyc h ośrod k ac h po l o ż o n yc h w dal szych odl eg ło śc ia c h od Krakowa i Lwowa. Prasa pows ta w ał a g łó w ni e w o ś rodk ac h. w których dynamicznie r ozw ija ł a s i ę ośw i at a. a tak że p rze m ys ł i handel. Pod s taw ę do rozwoju prasy prowincjonalnej s t a n o wił a praca s po łe c zn a miejscowej inteligencji . Dziennikarzami b y ł i lekarze , adwokac i. nauczyc iele. d z ia ł a cze s połecz n i p rac ujący ni erzadko bezinteresownie . Zawodowych dziennikarzy praw ie nic spotykano . Rz ut owa ł o to na oblicze s poł eczn e prasy prowi ncjonalnej . Regional ne prze d s ięwz i ęc i a wydawnicze byly z racji ni skic h n a kł a dó w de fi cytowe . dłatego t eż ni c wszystkie wi ę k sze oś rodki "Kurier S tanisławows k i". R. 1929. nr 44 ł --444 . 446--447, 449, 452. 457. 462. 464. 474 . 21 S. POIępa. Życie kl/ /tllfll/ne l\' vkrexie lWlOllomii I w:l TlI/'Itów ...• s, 384. !l Z. Felczyńs k i. Rozwój kI/it I/ni /II)' .... s. 251 . ;:l I.

(11) kllltllrotu;órc:e. millst. ,.. miejskie na prowincji mogły pozw o li ć sobie na w łas ną prasę. W ca ł ej ówczesnej Galicji wydawano gazety prowincjonalne ukazujące się - poza Lwowem i Krakowem - w 13 miejscowościach Galicji Wschodniej i w 10 miejscowościac h Galicji Zachodni ej. W. Ł ozi ll ski pi sa ł o nich w 1900 r.: .,Są to gazetki bez pretensji. karmiące s ię przedrukami najczęściej. bez barwy polit ycznej z ma lym i wyjątkami. Maleńkie kó ł ko przedpłacicieli zadowala się wiadomośc iami lokalnymi "ll. Ceniono książki za to. że są św iade c t wem kultury środow i ska, w którym powstają. że stanowią zespolenie wysi ł ku materialnego z duchowym. że s łu żą celom kulturotwórczym i oświatowym. a takie k sz t ałtowaniu zmysłu estetycznego. Rozw ijąją się na prowincji galicyjskiej olIcyny wydaw ni cze zajm ujące s ię drukiem ksi;}żek. a także lokalnej prasy. Znaczące miejsce przypada ośrod kom typograficznym w Tarnowie, Sta n isławowie, Przemyśl u. Nowym Sączu i Boc hni. Ksią ż ki wydawane w oficynach ga li cyjskich przechodziły przez represyjną cenzurę pa li stwową (druki ś wieckie) oraz prewencyjną kośc ie l ną (druki religijne). Nakłady publikowanych książek były rozmaite, nieraz IDO. innym razem [000 . a nawet wyjąt k owo 10000 egzemplarzy. w za l eżności czy dana pozycja rokowała zbyt 24 • Zróż ni cowana była tematyka publi kowanyc h ks ią żek. W produkcji wydawniczej przeważaly edycje dla ludu. np . Praktyka gospodarska o pO:IIQwa/lill wlaśc;wości rokll IIrodwjll i odmia/l powietrza. Pr:,e:, dm'wilu!c::.enia zebral/a . Zainteresowaniem cieszyła się ksi:,ż,ka ks. Wincentego W:)sikiewicza pl. Nallka o I/awozie. która wl'k(/zuje,jllkill1 sposobem roll/icy dochody swoje Z/lacmie pom/lożyć by mogli. Zelazną pozycję slanowi ł y kalendarze oraz k s iążki religijne. Modlitewniki , kantyczki, teksty mini strantury wywozili ludzie masowo emigruj:}cy z Galicji do Ameryki 2s . DrukowallO pozycje z pogranicza hagiografii l beletrystyki. wydawano popularnonaukowe rozprawki . Do sta ł ego repertuaru wydawniczego należaly różne druki normatywno-sprawozdawcze, stat uty, regulaminy. sprawozdania z dz iałaln ości org:mizacji, towarzystw i szkól. Rozwój drukarstwa pociągnął za s obą pOlrzeb~ zakładania i powię k szan ia k si~g a nl. K s ięgarnie prowincjonalne były dobrze zaopatrzone w książki z róż nych dziedzin. w książki szkolne. mapy. at lasy itp. Księgarze prowincjonalni położyli duże zasług i w dziedzinie rozwoju czytelnictw .. , jako sprzedawcy książek. a także inicjatorzy i organizatorzy pierwszych wypożyczalni 2 1>. Niemał:, rolę w zakresie podnoszenia poziomu kulturalnego szerszych warstw spo leczeństwa spel nial y biblioteki. Wyróżniamy tu trzy podstawowe kategorie bibl iotek:. v Prasa po/skll .... s. 135 . 2~ H. KramarL. ZyCl/! ku/lura/Ilc I w: I D:/Cjc l/!/lI:i/l1 Nowego Sqc::u ... s. 395-398. 25 J. Dybicc. D/'lIklln'two i ksirga/'SllI'(J sqdeckie l\' XtX wieku. Rocznik S:jdecki. t. Xt V. 1973. S.74 .. 21> H. Krum~rz. Życie klllwmllJe [w: l D~ieje miasta Nowego SąCz.u ...• s. 40 t ..

(12) '.' - naukowe. które. mi eśc ił y s ię. dem kręgu u ży tkownik ów , c i ąg ł ości polskiej kultury.. we Lwowie i Krakow ie. e litarne pod. odgrywa ł y is t ot ną rolę w. wzglę. rozwoj u i za pew nianiu. - bibliolcki powszechne o charakterze naukowo-ośw iatowym. - biblio te ki powszechne. dostępne dla k ażd ego, nastaw ione na czyte lnika ni ezbyt wyrobionego, s tawiające sobie za cel krzewieni e zai nteresowania czytelnictwem i podnoszeni e poziomu kultury. Znaczny wzrost li czby młod ych inteligentów po d ejmują cyc h pracę zawodową na prow incji stwar.wl potrzebę tworzenia w w i ę k szyc h ośrodkach miejskic h bibl iot ek publicznych o nauk owo-ośw iat owy m charakterze. Miej ska biblioteka publiczna lego typu pow s t a ł a w Stani s ławowie w 1872 r. Ini cja torem jej za l ożen ia był burmi st rz mia sta dr Ig nacy K a miń s ki . Utworzono ją ze zb iorów Wincentego Smag ł owskiego. emigra nta i d z iałac z a pol itycznego z lat 1830- 1870. którego mianowano pierw szym miejskim bibliotekarzem. Bibl ioteka ta pow i ększo na na s t ęp ni e przez zbiory Pi otra Szyryna i Jana Kamitiskiego li czy ła ponad 10 tys. tomów i stanowi ł a so lidn ą podstawę do pracy nauk owej g ł ównie w dziedzin ie hi storii i literatury27. Dru gą z kolei bibliotekę p u bliczną typ u nauk owo-ośw i a t owego posiada! Nowy Sącz. Sy n Józefa Szuj skiego - W ł adysław - podarował w 188 I r. miastu ksiii!gozbiót li czący 1800 d z i e ł w 2942 tomach. Zb iór ten pomieszczono w Ratuszu. a nastQpnie przekazano pod za r ząd Towarzystwa Szkó ł Ludowych . Z ra mienia Towarzystwa biblioteką opie k owa ł s ię zas łu żo n y badacz Wit OpaImy. który doprowadzi I do powięk sze n ia zbiorów do 5 tys. tomów 28 • Poza tymi dwoma księgozbio rami nie było w miastach prowi ncjonaln ych bibli otek publicznych o charakterze n au k owo-oświa t owym. Prlcł ollloWą rolę w rozwoju bib liotek powszechnych odegra ly Towarzystwa Szkół Ludowych. TSL zo rg ani zow ały w okres ie 1891 - 190 1 ponad 200 bibli otek. ajui w 19 13 r. pod patronatem TSL fu nkcjonowa ł o ponad 250 powszechnych k s ięgozbiorów . Biblioteki tworzono główn i e w mniejszych mia stach, miasteczkac h i wsiac h. Duże k s ięgozbiory pos iad a ł o TSL lakże w mia stac h większych. W Krakowie funk cjonowała centralna bib li ote ka Zarzą du G lównego TSL o raz 7 bezplatnyc h wyp ożyczalni . We Lwowie Towarzystwo zorgani zowa lo 3 wypożyczal ni e . W 1908 r. TS L zo rga n izowa ł o w Tarnowie Miej s k ą Bib l iot e k ę Pu b li cz n ą im. l. S ł ow ackiego, l i cz ącą w 1910 r. 4546 t o rn ów ~9. TSL utrzym ywa ł o rów ni eż bibl iote ki w D ęb i cy. J aśle. Łań c u c i e. Rohat ynie. Rzeszowie i Tarnopolu. Ogólna liczba k siążek w wypożycza lni ach TSL przed I wojną św iatową prze kracza ł a 400 tys. lomówJO.. n J. Zicliriski. Życie IWllkowe miastll StlwislmvolI'lI [w:J Nallka po/ska . Jej potrzeby , orgtllli:lUja i rozwój. I. 19, 1934. s. 38 1. 2g K. Mal cczyńska. KsiqiJi i bib/iOleki w Polsce wokresie wborÓw. Ossotineum 1981. s. 133. :!9 S. POh;pa. Życie kllllllra!IIe .... s. 389 . .\0 K . Ma!cezynska. Książki .... s. 153..

(13) kulturotwórcze. miast. Dość pokaź n e biblioteki znajdowa ły s ię przy szkolach ś redni c h . Przy l gim nazj um w Stanisławow i e znajdowa ł s ię księgozb i ór obejmujący ponad 10 tys. tomów o ró żn o rodn y m charakterze . Znaczące zbiory k s ią że k o naukowym c harakterze posiadaly gi mnazja we Lwowie, w Rze szow ie , Wadowicac h, Tarnowie i Z łoczow i e. J ed nak że biblioteki te nic był y ud os tę pn iane szerszy m warstwom s poł eczny m . Prócz bibłiotek publicznych i innych form u dostępn i ania książe k dla ludnoSci pew ną rolę odegra ł y biblioteki stowarzyszen traktujących sprawy ks i ążki uboczni e, pos i adających księgozb i ory udos t ęp nian e w zasad zie tylko swoim cz łonkom. Na u w agę zas ł ug uj e stowarzyszenie mł odz i eży rzemieślniczej "Gw iazda". przywiązujące du żą wagę do krzewien ia zai nteresowari czy t e ł niczych. Zrzeszenie to prowadzi ło biblioteki m.in. we Lwowie , w Krakow ie. Brodach, Przemyślu, Rzeszowie, Sta nisławowi e i Tarnowie. W Tarnopo lu bib li ote k ę posiadało katoli ckie stowarzyszen ie robotników " Pr zyja źil", w Stanisławowie biblioteką dysponowa ł o "S towarzyszeni e Młodzież Pol ska" oraz inne funkcjonujące zrzesze ni a zawodowe, kultur a ln o-ośw i a t owe j polityczne tak polsk ie, jak t eż ukraiń s ki e czy żyd o ws ki e. Pomimo że biblioteki stowa rzyszeń by ł y dostępne w zasadzie tylko dla ich cz ł onków , spe łniał y one swoje zadani e popularyzacji czytelnictwa k siążek. co wpływało na podniesienie poziomu kultu ralnego s poł eczeń stw a. Z na czącym czy nniki em kułturotw órczym mi ast galicyjskich doby autonomicznej by ł y teatr i muzyka. Dwa s tał e teatry w Galicji: lwowski i krakowski odgrywa ł y is t otną rolę w proces ie u św iadamiania narodowego i wychowania części spo ł eczeństwa, oddzia ł ując także swoim zasięg i em szeroko poza Galicję. Znaczniejsze miasta prowincjonalne: Stan i s ław ów. Przemyśl czy Tarnów nie oddziaływa ł y zasięgiem ru chu teatralnego i muzycznego tak rozleg le , jak Lwów i Kraków, niemni ej jednak i na prow incji funkcjo n owa ł y amatorskie zes poły teatralne i muzyczne. Twórcami ich były stowarzyszeni a kulturalnooświatowe dzia ł ające w w i ę k szyc h ośrodkach m iejsk ich. Naj prężniejszym ośrodkiem życ i a teat ralnego prowincji byl Stanis ł awów. Istniejące towarzystwo muzyczne im. Moni uszki powzię ło w 1887 r. myśl budowy g mac hu teatralnego. Po czterole tni ch przygotowaniach rozpoczę t o w 1891 r. b ud owę teatru . Miasto przekazało plac. Kasa Oszczędności zapewniła poparc ie finansowe i po p ó łrocz nej pracy s tan ą ł gmach teatru. który mógl pomieścić 800 w idzówl i. W dniu 18 kwietnia 1892 r. otwarto teatr sta ni s ł a wowski. Teatr ten prow ad z ił znany wówczas aktor i artysta dramatyczny Lucjan Kwiecińsk i , który podpi sa ł um owę z towarzystwem muzycznym na coroczne występy przez 4 mies i ące. Grupa Kwiec iń ski ego liczyła 36 osób. Przez pie rwszy rok ist nie ni a nowo pows ta ł ej sceny c i eszy ła s i ę ona du ży m poparciem stani s ław owsk i ej publi czności. Repertuar skład a ł s i ę z dziel Fredry . Bału c ki ego. Anczyca, Bli z iń s kiego tudzi eż z utworów Schillera i innych . Szersze zainteresowanie wzbudz ił Kwiec iń s ki sztukami Hl/ la) d/lszo i Kra kowiacy i g6ra le . Dzięki c i ęż ki ej pracy oraz g ośc inn ym wystę pom art ystów sceny lwowskiej 31. K. Estreicher. Teatr. IV. Stanis/'lwowie. Stanislawów 1892..

(14) KrZYl'ZIOf Brmil'ki. i krakowskiej zdo łal prletrzymać z im ę w Sta ni s ławowie , lecz już z poc zą tki em maja 1893 r. musiał przenieść się do Kołom y i. skąd udał s i ę do Krynicy na letni sezon. występując po drodze w Przemyś lu i Jaros ł awiu. Je sien ią Kwiecinski w rócił do Stanis ła wowa. lecz nie z najduj ąc poparcia finansowego. z ł oży l rezy· gnację. Nas t ępcą K wiecińskiego zosta ł reżyser sceny krakowskiej Antoniewski. który już w po ł owie stycznia 1894 r. przeniósł się do Koł omyi. a powróciwszy w marcu do Stanisławowa wytrwał zaledwie do 1895 r. Po trzylet nim istnieniu scena stanis lawowska upadian. Dopiero na początku XX w. za ł ożone w mieście towarzystwo im. A. Fredry zo rgan i zowa ło stałą amatorską scenę prezentuj.,c sztukę drama t yczną i komedię. Towarzystwo to wykorzystało iSlniej'ICY gmach teatralny. przyjęlo pomoc finan sową samorz.,du i społeczeńs t wa. jak też zorganizowanie cz ł onków zes połu amatorskiego i działa ł o aż do wybuch u [ wojny. Stałej sceny ni e posiadały Tarnów i Przem yśl. W obydwu oś r odkach zna· czącą ro l ę odegrał amatorski ruch teatralny , W repertuarach tych zespo ł ów z.nalazły s ię zarów no sztuki klasyczne , historyczne i inne. przeznaczone dla maso· wego widza. T owarzystwo dramatyczne w Prze m yś l u. dzialaj<jc od 1879 r.. dało do 1895 r. 140 prze d stawień na cele dobroczynne i włas n e. Zgro m adz iło dekoracje , meble i rekw izyty. Wyremontowało na w ł as n e potrzeby sa lę na zamku przemyskim i złożyło na rlecz budowy teatru ponad 3000 zlr. J l Aktywni e dzia l ały amators kie zespo ly teatralne w innych miastach. W Samborze dzia łaln ość arnatorsk:I zespołu teatralnego pop i erał znany w mieScie mecenas sz.tuki adwokat Aleksandrowicz. Był on reżyserem szeregu sztuk, m.in . Wesela WyspiaTlskicgo. Dla lepszego zapoznania s i ę z reżyser i ą tej szt uki dr Aleksan· drowic z wyjeżdżał kilkakrotnie do Krakowa, gdzie wówczas wysta wiano Wesele w reżyser ii samego WyspiaTlskiego. Występami zespo łu amatorskiego w Samborze interesowała się zarówno miejscowa,jak i okoliczna ludność. Do artystów amatorów nal eże li m.in. Jędrzej Moraczewski, wówczas mł ody inży ni er ko lejowy, a także sędzia Kozicki i dr Aleksand rowicz. Przedstawienia odbywa ł y s i ę w sali samborskiego Sokoła . Wśród ośrod k ów prowincjonalnych w sferze muzyki szerszą rolę odg rywał Tarnów. Zaznaczy ł o s i ę to szczegó lnie pod koniec XIX w .. kiedy w mieście zawiązało s ię towa rzystwo muzyczne. Mialo ono na swoim koncie znaczący dorobek. Zorganizowało wiele wystę pów w wykonaniu swoic h czło n ków lub też zawodowyc h muzyków z innyc h ośrodków. W repertuarze z n alazły s i ę utwory: Świrezia llka , Verbum Ilobile i inne . Prezentowano tu także utwory poważn i ejsze: Halkę i Srral'ZIl)' dwór. Wystawienie w prowi ncjonalnym mie ście tak dużych ut worów muzycznych spotka ło s ię z szerokim uznaniem prasy ga licyjsk iej, a tak że warszaws kiejH. 12 "Kurier Stanisław owski" 1896. nr 1283. Z. r elczyriski. FredreulI/ i in/le fel/lrt/ przemyskIe w /u/(jc/r /696-/ 960. Kraków 1966. s. I I I - I t8 J.I B. Ja Śkicwicz. Życie spolecZJw-gospodarcze. polit)'L':JIt' i kulturalno-oświatowe Iw: I Tarluj \\, Im(1 :'/lborem austriackim, Tamów t 975. s. 3 I. H.

(15) kulturotwórcze. l. miast. Z na czące. miejsce w anim acj i życ ia kulturalnego prow incjonaln yc h miast ga licyjskich odgrywaly rozw ijaj ące s ię w dobi e a utonomicznej towarzystwa kultura lno-oświatowe i s polecz no ~ filantropijne. Inicjatywa organizacji s t owa~ rz yszeń wyc hod ziła g ł ównie ze sfer inteligencji. Wieloet niczny charakter spolec zn ośc i Sta ni s ł awowa rzu t owa ł na il ośc i owy rozwój in stytucjonalnych form życia s po łecz nego miasta. W J 894 r. rejestrowano w mie śc i e 63 s towar zysze~ nia religijne. komunalne. ośw i atowe, kulturalne. zawodowe itp. W edług n aro~ dowości wyłącz ni e ukraiń skic h by ł o 8. wy ł ącznie żydows ki c h 1935 • W ciąg u dz i esięcio l ecia 1894- 1904 na s tąpil znaczny rozwój ilościowy struktur orga ni ~ zacyjnych aglomeracji stani s ła wowskiej36. Organ izacje te st anowiły filie sto~ wa rzyszen o zas ięg u ogólnokrajowym, jak też sa modziel ne struktu ry specyfi czne dla Stan i s ławowa . W Nowym Sączu funkcjonowa ł o w okresie autonomicznym ponad 100 st owa rzysze ń kulturalno -oświa t owyc h i spo ł eczno fi1 amrop ijnych J7 . :ladna jednak z orga nizacj i ni e odegrała tak wielki ej roli w życiu miasta jak Towarzystwo Gimanstyczne .,Sokół". Działaln ość .,Soko ła" przekroczy ł a daleko zakres kultury fizycznej i we sz ła na teren pracy oświato~ wej, kult ural nej i patriotycznej w szerokim znaczeniu lS . Znacząca ilość stowarzyszell funkcjonował a w Przemyś lu , Tarnowie i innych ośrodkac h galicyjskich. Ten skrótow y prleg ląd funk cji kulturotwórczyc h pro wincjonalnych miast galicyjsk ich w ok resie autonomi i ujawnił dużą a k tywność s po łeczeństwa w tej s ferze życ ia mi ejskiego. W yrażni e przodują tu dwa oś rod ki s t o ł ecz n e: Lwów i Kraków . skupiające wszelkie charakterystyczne dla modelu XIX-wiecznej kultury fo rmy i p ł aszczyzny dz ial al n ośc i kultura l no-oświatowej o z a s i ęgu oddział yw ania przekracz ający m granice kraju. Znacznie ustępują im mia sta prow incjonalne. w których o kreś ł one dzia ł y ku lt ury ograniczone b y ł y wie l ko śc i 'l ośrodków. niemniej jednak prze ras t ały s k alę miast prowincjonalnych. Wi ększe oś rodki miejskie s tanowi ł y w drugiej pol. XIX w. grunt , na kt órym tworzy ł y s ię i dzi~lIały zrzeszenia o róż n ej orien tacji artystycznej. intelektualnej i li terackiej. u powszec hniające ku lt urę wśród szerszych warstw s po ł ecz n yc h . The Cultura ł Function of Larger Galician Cities du ring the Period of Au tonomy Amo ng the man), aspecls considered in desc ribing the growth and devclopment of cities. analysis of thci r fun ctions as produccrs of culture ranks highl y. II is app ropriale to emplo)' Christaller' s theory of central placcs in an anal)'sis ar thi s category of funclions.. "Kurier Stanislawowski" 1894. nr 412 . "KaJendarJ: Stanislawowskf·. R. I, 1905, Stanislawów 1904, s. 8-9. 37 Przewodnik po Now)'1II StICZII 1912, Nowy Sącz 191 I. s. 8 . l~ K. Golachowski. TO\\'(lrzy.Hwo Giml1llsl)'cvze "Sokól" w Naw)'//! Sączu 1887-1917, Nowy Sącz 1937. JS. J(,.

(16) BroI/ski Before the Autonomous Period, complete torpor prevailed in the province, though this was leavencd by flashes of activity in the cultural field from the then metropolitan centres of Lwów and Kraków. Autonomy was granted in 1867, and meant that local govemmenl cou ld be restored and the life of the local commune (gmil/a) run in an unrestricted manner according to its authentic needs. lt also marked a new chapter in the history of the Galician towns and gavc them an opponunity to growand develop. Compared to the situation before Autonomy ,an almost compIele reversal in many fields of cultural life in the Galician cities was scen. Education developcd rapidly and :I press W:lS established. This activated and enlivened interesl in art and literature . The essential institutions of intel1cctual and culturallife. such as theatrcs and libraries. were now presen!. There was a p1ethora of newly-formed culiural organisations conducting musical. intellectual and educational life. This not only embraced the emerging intelligentsia. but also [he hitherto underdevelopcd bourgeoisie, and the workers. In this Kraków and Lwów took a elear lead. and concentrated all the forms and dimcnsions of cultural and cducational activity characteristic of the nineteenth centu ry cultural model. whose influence was felt even beyond the borders of Galicia. The provincial towns lagged far behind. There. the scale of cultural rcsources restricled the particular branches of culture. but they nevenheless outgrew their status as provincial towns. [n the second half of the nineteenth century thc larger urban centres provided the ground on which associations, wit h a variety of artistic. literary and intellectual tendencies. acted and were formcd, and on which they dissemin;lIed and diffused culture more widely through the social strata ..

(17)