Czasowniki polskie z formatem rozdzielonym

U N I W E R S Y T E T Ł Ó D Z K I

ACTA

UNIVERSITATIS LOD/IKNSIS

FOI.IA LINGUISTIC A

6

Bożena Ostromęckd-Frączak

CZASOW NIKI POLSKIE?

FORMANTUM KOZDZIEL.ONYM

REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTW UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO

Bohdan Baranowski (redaktor naczelny) Krystyna Urbanowicz, Andrzej Banasiak

Tadeusz Jaskuła

REDAKCJA WYDAWNICTW "FOLIA LINGUISTICS'

Witold Śmiech, Urszula Dzióbałtowska

REDAKTOR WYDAWNICTWA Halina Milo OKŁADKĄ PROJEKTOWAŁ Wiesław Czapski

J? ЛЪ

4

_ZA

Pr Ы

Wydanie I. Nakład 255+85 egz. Ark. wyd. 11,8 Ark. druk. 13,25. Papier U . V, 70 g, 7qk100

Zam. 63/999/83. ?-3. Cena zł

118,-Druk wykonano w Pracowni Poligraficznej Uniwersytetu Łódzkiego

WSTÇP

Rozwój lingwistyki strukturalnej, do której niewątpliwych o- siągnięć należy wypracowanie ścisłych i obiektywnych metod bada­ nia przede wszystkim w fonologii i składni, stosunkowo słabo przejawił się w dziedzinie słowotwórstwa czasowników^.

Tradycyjnym jest już w literaturze językoznawczej podział cza­ sowników na dwie wielkie grupy: dewerbatywów, a więc derywatów odczasownikowych prefiksalnych: pisać ^ napisać, odpisać2 i

su-1

We wszystkich pracach teoretycznych poświęconych słowotwór- stwu synchronicznemu operuje się prawie wyłącznie materiałem rze­ czownikowym i przymiotnikowym, który szczególnie po wojnie docze­ kał się oddzielnych opracowań, por. prace W. . D o r o s z e w ­ s k i e g o:,. Monografie słowotwórcze, PF XIÏI-XV, 1928-1931; Kategorie słowotwórcze, Sprawozdania TNW, Wydział I, Warszawa 1946; W. P o m i a n o w s k i e j , Klasyfikacja rzeczowników odrzeczownikowych, Wrocław 1967; R. L a s k o w s k i e g o , Derywacja rzeczowników w dialektach laskich, t. I-II, Wrocław 1966 i 1971; H. K u r k o w s k i e j , Budowa słowotwórcza przymiotników polskich, Wrocław 1954; S . S z l i f e r s z t e j - n o w e j , Przymiotniki dzierżawcze w języku polskim, Wro­ cław 196u. Podobnie jest w tomie poświęconym słowotwórstwu: Pro­ blemy współczesnego słowotwórstwa a dydaktyka uniwersytecka, War­ szawa 1 9 7 2. Dokładniejszą bibliografię zagadnienia zawierają m. in. artykuły R. G r z e g о г с z у к o w e j i J. P u z y n i - n y, Z zagadnień słowotwórstwa synchronicznego, Por. Jęz. 1959, z * 5-7, s. 241-253; M. H o n o w s k i e j , Nowe drogi polskie­ go słowotwórstwa, JP LIII, 1973, s. 57-64, a także ostatnia ksią­ żka tej autorki - Ewolucja metod polskiego słowotwórstwa synchro­ nicznego (w dziesięcioleciu 1967-1977), Wrocław 1979.

2

Zagadnieniu prefiksacji i funkcji prefiksów poświęcone są prace: S. A g r e 1 1, Przedrostki postaciowe czasowników pol­ skich, Materiały i Prace Komisji Językowej AU, t. XVIII, Kraków 1918; S. S ł o ń s к i, Funkcje prefiksów werbalnych w języku starosłowiańskim (starobułgarskim), Warszawa 1937; А. К r u- p i a n k a , Próba logiczno-syntaktycznej klasyfikacji polskich czasowników przedrostkowych, Z polskich studiów slawistycznych, S. 3, Językoznawstwo, Warszawa 1968; a także - Czasowniki z przedro­ stkami przestrzennymi w polszczyźnie XVIII wieku, Warszawa-Poz- nań-Toruń 1979; T, G 1 e r m a k-Z i e 1 i ń s к a, Polskie czasowniki przedrostkowe o znaczeniu przestrzennym i ich odpo­ wiedniki w języku francuskim, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979;

fiksalnyoh: wykupić ) wkupywać, przenieść ) przenosić^ oraz de- nominatywów, a więc derywatów powstałych w drodze przekształcenia imiennych części mowy na czasownik. Podział ten jest jednak mało precyzyjny, i dlatego też do ostatniej z tych dwu grup zaliczana "często czasowniki zróżnicowane pod względem słowotwórczym bez dalszego ich podziału^. Były to z jednej strony <- proste czasow­ niki odimienne, które pojawiły się w rezultacie usunięcia innego czasownika z wyrażenia dwuwyrazowego i zastąpienia go sufiksem werbalizującym imię: pokrywać lakierem ) lakierować, odbywać po­ kutę ^ pokutować-*. Po drugie - część czasowników mogła powstać w

W. S m i e с h; Funkcje aspektów czasownikowych we współczesnym języku ogólnopolskim, Łódź 1971; H. W r rt b e 1, 0 zasadach o- pisu słowotwórczego polskich czasowników prefiksalnych. Studia gramatyczne II, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 105-119, Nie wymieniam tu monografii oddzielnych prefiksów, np. : o- // ob(e)-, od(e)-. po- itd. Fundamentalne znaczenie mają też dwie prace po­ święcone prefiksacji w języku rosyjskim: A. B o g u s ł a w s k i , Prefiksacja' czasownikowa we współczesnym języku rosyjskim, Wro- cław-Warszawa-Kraków 1963, B. N. 0 o 1 o v i n, Slovoobrazova- telnaja tipologija russkich pristavoénych glagolov, "Slavjanskoje Jazykoznanije" 1§59.

^ Na sufiksy czasownikowe zwraca się oczywiście uwagę i w pracach poświęconych prefiksacji, a ponadto w monografiach: W. S m i e с h, Rozwój form czasu teraźniejszego czasownika w języ­ ku polskim, Łódź 1967; М. К u с a ł a, Rozwój iteratywów doko­ nanych w języku polskim, Wrocław 1966, a także w oddzielnych ar­ tykułach, np. B. Krei i I. Nemca o sufiksie -nąć, W, Rossowskie- go - o sufiksie -erować itd.

* Tak Jest w pracy I. D u l e w , i c z o w e j , Czasowniki denom.lr.alne w języku polskim i rosyjskim, Wrocław-Warszawa-Kraków- -Gdańsk 1981.

Ten typ czasowników denominalnych został dokładnie omówiony przede wszystkim przez R. G r z e g o r c z y k o w ą w pracach: Czasowniki denominalne v języku staro-ęerkiewno-słowiańskim, RS XXVI, 1966, s. 59-71; Czasowniki odimienne we współczesnym języ­ ku polskim, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969; 0 logiczno-syntaktycz- nej strukturze czasowników denominalnych, Por. Jęz. 1963» z. 3- -4, s. 103-111, a także w artykułach innych językoznawców, np. S. K a r o l a k , 0 znaczeniach czasowników odimiennych, [w:] Se­ mantyka i słownik, Wrocław 1972; W. Ś m i e c h , Przyczyny przechodniości bądź nieprzechodniości czasowników odimiennych bez- przedro3tkowych w języku polskim, RKJ ŁTN XXII, Łódź 1976; S. S a l o n i , 0 budowie słowotwórczej czasowników odimiennych, Por. Jęz. 1963, z. 8, s. 326-334. Bibliografię zagadnienia za­ wierają także prace poświęcone czasownikom denominalnym w innych Językach słowiańskich, пр.: K. H e r e j-S z y m a ń s k a , De- rywacja czasowników denominalnych we współczesnym bułgarskim ję­ zyku literackim, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; N. S.

wyniku deprefiksacji czasownika prefiksalnego, np. żenić się, krzepić, prościć^, Po trzecie » duża ilość czasowników odimien­ nych powstała w rezultacie przekształceń Jeszcze bardziej złożo­ nych, polegających na jednoczesnym dodaniu do podstawy słowotwór­ czej dwu lub nawet więcej elementów, np. odgłowić, zarybić, u- zdrowlć, 2dzwonić się, wczytać się, napłakać się, odchamić się. Temu ostatniemu zagadnieniu poświęcono do tej pory niewiele uwa­ gi. 0 ile bowiem werbalizacja imion dokonująca się za pomocą de- rywacji sufiksalnej została poddana wnikliwej analizie językozna­ wców, o tyle derywacja dokonująca się za pomocą jednoczesnego do­ dania prefiksu i sufiksu nie doczekała się dotychczas oddzielnego

. 7 opracowania'.

W niniejszej pracy zostaną opisane synchronicznie typy prze­ kształceń rzeczowników, przymiotników, przysłówków i innych czę­ ści mowy w czasowniki dokonujące się w oparciu o co najmniej dwie

O

operacje słowotwórcze . W tym też celu zostanie poddany analizie materiał języka polskiego, w tym także materiał gwarowy.

[w:] Glagol, narećije, predlogi i so juzy v russkom literatumom jazyke XIX w., Moskwa 1964, s. 104-130, Z. M. V o 1 о с к a j a, Semantiîeskaja klassifikacija i sposoby obrazovanija otymennych glagolov, [w:] Struktumaja tipologija jazykov, Moskwa 1966.

^ Wspomina o tym W. Ś m i e c h w artykule: 0 pochodzeniu czasowników typu bierać, pisywać w języku polskim, ЛР LIII, 1973^ s. 192, opierając się na pràcy I, N e m с a, Genese slovanského systemu vidového, Praga 1958, s. 83.

7 /

Na potrzebę takiego opracowania^ zwrócił uwagę W. S m i e eh, 0 budowie czasowników typu odtańczyć ^odpłacić tańcem', RKJ ŁTN XI, Łódź 1965 i autorka niniejszej pracy w artykule: Czasowniki dwuformantowe z pref. wy- w języku polskim oraz wv- i iz- w języku rosyjskim, RKJ CTN XXII, Łódź 1976.

8

Z pojęciem "operacji słowotwórczych" kojarzy się często mo­ ment diachronii jako nieodłączny element każdego procesu jednakże derywacja pojmowana jako model, według którego tworzy się okreś­ lone kategorie wyrazowe, całkowicie mieści się, według mnie, w ramach synchronii. W moim rozumieniu, derywat denominalny może być rezultatem nie tylko afiksacji (bieda - biedowaćJ. ale także rezultatem innych zabiegów słowotwórczych. Porównaj także różni­ ce w interpretacji formantu: J. P u z у n i n a, Typy formantów słowotwórczych w językach słowiańskich, Z polskich studiów sla­ wistycznych, S. 5, Warszawa 1978, s. 179-188, a także B r o d o - w s к a-H o n o w s к a, Ewolucja metod..., s. 15-24.

Stan badań

Po raz pierwszy w polskiej literaturze językoznawczej odmień-Q

ność formacji wybrzeże dostrzega W. Doroszewski , dopiero jednak Z, Klemensiewicz3 widzi tu dokonanie się jednoczesnego procesu prefiksacji i sufiksacji. Podobnie w czasownikach przyswoić i (£• calić uznaje on istnienie współformantu przedrostkowego przy-, o^ i przyrostkowego -ić. Jest to pierwsza gramatyka polska, w któ­ rej wspomina się o możliwości tworzenia czasowników bezpośrednio pd imion za pomocą równoczesnego procesu prefiksacji i sufiksa­ cji. Gramatyki wcześniejsze nic na ten temat nie piszą. Podobnie jest w monografiach S. Słońskiego i S. A gr ella^, gdyż autorzy tych monografii zajmują się przede wszystkim funkcją semantyczną prefiksów. Interesuje ich głównie to, co wyrazy znaczą, a nie to, jak znaczą.- -Maria Brodowska-Honowska^2 , klasyfikując polskie de­ rywaty, zalicza czasowniki ogołocić, usynowić do tworów przej­ ściowych, gdyż według niej załamują one zasadę dwuczłonowości, ponieważ znaczenia tych struktur nie da się przetransponować w grupę dwuwyrazową, tylko należy się posłużyć omówieniem szerszym: ogołocić ‘uczynić całkowicie gołym'. Wielu językoznawców zajmuje Jednak odmienne stanowisko twierdząc, że teorię W. Doroszewskiego o dwudzielnej strukturze rzeczowników można w pełni zastosować

* 13

również do wyjaśnienia budowy czasowników . Przekształcenie po­ łączeń dwuwyrazowych, np. odjąć, odciąć głowę ) odgłowić, uczynić zdrowym У uzdrowić polega według W. Smiecha na tym, że z czasow­ nika podstawowego wchodzi w skład wyrazu pochodnego tylko prefiks, 9 D o r o s z e w s ' k i , Monografie słowotwórcze, PF XIII, S. 313.

10 Z. K l e m e n s i e w i c z , T. L e h r-S p ł a w i ń- 3 k i , S. U r b a ń c z y k , Gramatyka historyczna języka pol­ skiego, Warszawa 1964, s. 170-172.

S. A g r e i 1 wspomina co prawda jednym zdaniem o tym,

t.B mnóstwo czasowników złożonych nie posiada formy niezłożonej, np. obezwładnić, wykorzenić. zaokrąglić, jednak nic więcej na ten temat nie pisze; por. J. g r e 1 1, op. cit., s. 1<.

12 M. B r o d o w s к a-H o n o w s к a, Zarys klasyfikacji polskich derywatów, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 56.

Pierwszy raz zwraca uwagą na ten fakt Ś m i e с h w pra­ cy: Rozwój form..., s. 139, a także w późniejszych artykułach.

natomiast reszta formy podstawowej zastąpiona jest przez człon pełniący w połączeniu funkcję uzupełniającą1^. Przyjmuję, że rów­ nież czasownik ogołocić ma budowę dwuczłonową znacząc: 'uczynić gołym', zaś kwantyfikator "całkowicie" jest nadwyżką semantyczną tkwiącą w.znac2eniu prefiksu o^_. Przez "nadwyżkę semantyczną" rozumiem resztę poza znaczeniem wyznaczonym formą, co wynika z kierunku badawczego od formy ku funkcji. V ostatnim dziesięcio­ leciu obserwuje się w słowotwórstwie zmianę kierunku, a mianowi­ cie: od znaczenia ku formie, co można nazwać w pewnym sensie po­ wrotem do ujęć leksykalnych, przed którymi bardzo ostrzegał W. Do­ roszewski.

Termin derywacja prefiksalno-sufiksalna. wprowadzony pierw­ szy raz przez M. Dokulila jest, według mnie, mało precyzyjny i zbyt pojemny semantycznie; używa się go najczęściej dla ozna­ czenia różnorodnych sposobów tworzenia nowych czasowników, po pierwsze - takich czasowników, jak: odgłowić, uzdrowić, zalesić, po drugie - odchamlć się, ośmielić się, ściemnić się, w których obok prefiksu i sufiksu jest także i zaimek się.

Trzeba zaznaczyć, że termin derywacja prefiksalno-sufiksalna używany jest także w językoznawstwie polskim.

W obszernej, bo ponad stustroniccwej monografii czasowników denominalnych R. Grzegorczykowej jest zaledwie parę stron, na których zostały opisane modele prefiksalno-sufiksalne, przy czym autorka nie analizuje ich struktury i genezy16. Grzegorczykowa bada przede wszystkim proste czasowniki denominalne, tj. utworzo­ ne drogą sufiksacji, zaś tylko marginalnie wspomina o możliwości tworzenia czasowników bezpośrednio od imion za pomocą jednoczes­ nego dołączenia prefiksu i sufiksu.

Natomiast H. Satkiewicz, opisując produktywne typy słowotwór­ cze współczesnej polszczyzny,' w oddzielną, niewielką zresztą gru- pę, wydziela czasowniki przedróstkowo-przyrostkowe, uważając, że

14 i

, w * 3 m i e с h,' 0 czasownikach Dolskich oochodnych od wy­

rażeń przyimkowych, RKJ ŁTN XXI, Łódź 1^7H, 3/ 1 1 7.1 1 9.

' /* ? 0 k ^ 1 Tvofeni slov v celtinë. I: Teorie ed-vozoyanf slov, Praga 1962, s. 129.

16 _

, 7 r 2 ® g p г с z у к o w a, Cza.%ov-v.iki odimienne we współczesnym języku polskim..';, s. 8 9-1 0 0.

jedynym sufiksem towarzyszącym prefiksacji jest suf, -i.- wy­ mienny z -a-1^.

Najczęściej jednak, ze względu na skomplikowaną strukturę i znaczenie, derywaty te wyłącza się z analizy czasowników denomi­ nalnych, zwracając jednak uwagę na konieczność oddzielnego Ich o- pracowania. Taki postulat zgłaszają autorzy prawie wszystkich monografii czasownikowych.

Na istnienie niektórych typów czasowników prefiksalno-sufik- salnych wskazują przy okazji innych badań natury ogólnej tacy językoznawcy, Jak A. Bogusławski, K. Wilczewska, C. Piemikar- sklj M. Rutkowska, J. Ząbkowska, B. Kryżan-StanoJević 1 inni1®. I tak A. Bogusławski i M. Rutkowska zwracają uwagę na odmien­ ność rosyjskich czasowników utworzonych drogą prefiksacji i cza­ sowników typus prefiks + yerbum ♦ się. Podobne spostrzeżenie w odniesieniu do Języka serbsko-chorwackiego poczyniła B. Kryżan- -Stanojeviô, która, przeprowadzając klasyfikację czasowników ru­ chu w oddzielną grupę, wydzieliła tzw. czasowniki augraentatywne i deminutywne z obligatoryjnym elementem się.

W pracach« J, ZąbkowekieJ - o czasownikach rosyjskich i K. Wilczewskiej - o czasownikach polskich,- postuluje się oddzielenie czasowników utworzonych bezpośrednio od imion za pomocą dwu e- lementów, tj. prefiksu 1 sufiksu od czasowników z dodatkowym ele­ mentem się łączącym się z podstawami imiennymi lub werbalnymi.

Jan Miodek , omawiając syntetyczne konstrukcje 1екзука1пе, czyli takie, w których dochodzi do zastąpienia połączeń dwu- lub kilkuwyrazowych, jednym określeniem wymienia zarówno czasowniki

wtr_______ „ . _ . 9, s. 173.

B o g u s ł a w s k i , op. cit.} К. W i l c z e w s k a , Czasowniki zwrotne we współczesnej polszczyźnie, Toruń 1966; C. P i e r n i k a r s k i , 0 dokonaności czasowników procesywnych (receptywnych), Por. Jęz. 1970, z. 6, s. 376-395ł M. R u t k o ­ w s k a . Próba porównania funkcji prefiksów werbalnych w języku rosyjskim i polskim (na materiale morfemów w - ), "Slavia Orlen- tails" XVIII, 1969, s. 425-438j J. Z ą b k o w s k a , Kilka u- wag o prefiksalno-sufiksalnym sposobie derywacjl we współczesnym języku rosyjskim, "Slavia Orientalls" XVI, 1967, s. 53-56, В. К r у t a rfrS t a n o j e v i é , Serbsko-chorwackie czasowniki ruchu - problemy ich Interpretacji semantyczno-syntaktycznej, Stu­ dia z filologii polskiej i słowiańskiej XVI, 1977, s. 238-245.

19

J. M i o d e k, Syntetyczne konstrukcje leksykalne w ję­ zyku polskim, Wrocław 1976.

biezprzedrostkowe• stad v kolejce ) kolejkować, mieszkać na

wale-Г

sfiszkować, odgrodzić płotem ) odpłotować. Interesują go prze- <te wszystkim odpowiednioici leksykalno-składniowe grupy wyrazo­ wej i syntetyzmu^. W pracy tej czasowniki zostały podzielone &ie'według typów formantów słowotwórczych, ale właśnie według Składniowych typów odpowiadających im znaczeniowo grup syntetycz­ nych. Itaotliwiło to J. Miodkowi określenie składniowych funkcji poszczególnych członów grupy syntaktycznej. Jest to więc syntak- tyczna interpretacja struktur słowotwórczych, którą Jako metodę badawczą wprowadził W. Doroszewski i która Jest kontynuowana w pracach uczniów Profesora. Podobnie postępuje autorka najnowszej monografii poświęconej czasownikom denominalnym - I. Dulewiczowa, która na Jednakowej płaszczyźnie traktuje czasowniki utworzone tylko za pomocą dodania prefiksu, Jak l czasowniki powstałe przez równoczesne dołączenie prefiksu i sufiks^. Sam opis czasowników polskich i rosyjskich został usystematyzowany według kryterium formalnego; w pierwszej części pracy według formantów sufiksal- nych, w drugiej - według prefiksów.

Podstawy teoretyczne

1, Wyjaśnienia terminologiczne

Wstępem do badań jakiejś kategorii - morfologicznej, leksyka­ lnej czy innej - winno być określenie jej zakresu, wydzielenie tego, co do niej należy, i usystematyzowanie tej zawartości. W wypadku czasowników, którymi się zajmuję, ani ich zakres, ani systematyka nie zostały w sposób zadowalający przedstawione; nie­

20 0 nieostrej granicy terminu syntetyzm patrz; Z. К u r z o- w a, Recenzja książki J. Miodka, Syntetyczne konstrukcje leksy­ kalne w języku polskim, JP LVII, 1977, s. 209-217. Najczęściej na określenie tego zabiegu spotyka się termin uniwerblzacja. sy- nónimiczny w ujęciu J. Miodka z syntetyzmem, jest to jednak poję­ cie z zakresu leksykologii a nie słowotwórstwa, w którym mamy do czynienia wyłącznie z derywac ją albo kompozycją, por. P. Z w o ­ l i ń s k i , Polsko-czeska paralela słowotwórcza, [w:] Z pro­ blemów współczesnych języków i literatur słowiańskich, Warszawa 1976, s. 78.

jasne są też problemy terminologiczne. Różni autorzy mówią więc o czasownikach współformantowych, dwuformantowych, cyrkumfiksal- nych, prefiksalno-paradygmatyoznych, kompleksach czy morfemach

r

nieciągłych lub rozłącznych, formantach złożonych lub mieszanych. Unikając zaś nazwy, podają ich strukturę, np. prefiks + imię + + sufiks, prefiks + verbum + się lub określają sposób powstania tych czasowników jako kombinowany (por. ros. смешанный) albo syntetyczny, nazywając je syntetyzmami. Ta mnogość terminów wyni­ ka z różnego podejścia autorów do sposobu powstania interesują­ cych nas czasowników oraz z odmiennych założeń opisu słowotwór­ czego. I jakkolwiek wszystkie wymienione nazwy są'mniej więcej synoniraiczne, to zakresy określanych nimi czasowników są jednak dość zróżnicowane.

W pracy będę się posługiwać terminem - czasowniki z formantera rozdzielonym, gdyż jest on, według mnie, najbardziej pojemny se­ mantycznie; • obejmuje swoim zakresem czasowniki o bardzo zróżni­ cowanej strukturze, a ponadto nie precyzuje bliżej elementu to­ warzyszącego derywacji, np. zmiany paradygmatu, dodania elementu się, ucięcia tematu,alternacji, a także nie precyzuje rodzaju współformäntu. Autorka świadomie rezygnuje ze spotykanego często

w językoznawstwie polskim terminu ** derywacja prefiksalno-sufik-

eaina, gdyż nie jest on adekwatny w stosunku do zawartości pràcy, w której analizowane są nie tylko czasowniki prefiksalno-sufiksa- lne, ale i takie, które oprócz prefiksu i sufiksu mają także e- lement się. • Przez formant rozdzielony rozumiem taki formant, który składa się z co najmniej dwu morfemów słowotwórczych, nie występujących razem obok siebie, lecz rozdzielonych podstawą słowotwórczą. Skład morfemowy takiego formantu może być bardzo zróżnicowany; może to być, np. prefiks i sufiks lub prefiks, su­ fiks i się lub prefiks i się.

2. Metody analizy słowotwórczej

Podstawowym celem klasyfikacji słowotwórczej jest ukazanie dwuczłonowych schematów formalno-pojęciowych, które są 'nadrzęd­ nymi w stosunku do derywatów danego Języka i które determinują powstanie nowych konstrukcji. Są to tzw. typy słowotwórcze,

Przez typ. słowotwórczy rozumiem grupę czasowników posiadają­ cą jednol’ity gramatycznie typ podstawy słowotwórczej, jednolito znaczenie słowotwórcze (strukturalne) oraz takie jïame

współfor-manty. >

I jakkolwiek zdaję sobie sprawę z trudności w przeprowadzeniu 22 ' * &

ścisłych granic między synchronią i diachronią i z płynności granic dwudzielności wyrazów, to mimo to przyjmuję synchroniczny punkt widzenia. W konsekwencji uwzględniam znaczenie struktural­ ne^ dające się wyodrębnić na podstawie struktury wyrazu motywo­ wanego: zapełnić rybami (staw) ) zarybić, obsadzić drzewami (plac) ) odrzewie, przemienić branżę ) przebranżowić2^.

Trzeba też zaznaczyć, że nie zawsze taka parafraza słowotwór­ cza jest możliwa, gdyż szereg czasowników może być utworzonych na podstawie samej tylko analogii do formacji już istniejących w języku. Tak jest np. w wypadku czasowników odskarpetczyć, od- spodnić, odśmleclć i innych, które zostały utworzone mimo braku połączeń typu: odjąć skarpetki, spodnie, śmieci. W takim wy­ padku podaje się definicję semantyczną.

Czasowniki z formantem rozdzielonym mogą mleć motywację bez­ pośrednią (imienną lub werbalną) i pośrednią, którą nazywam

i-J. P u z y n i n a , Pojęcie regularnej i nieregularnej konstrukcji morfemowej a fakty słowotwórcze, BPTJ XXV, i967, s. 102; tam też bogata bibliografia na temat regularności i niere- gularności w słowotwórstwie, a także dyskusja z A. Bogusławskim na łamach Por. Jęz- w latach 1959-1960.

22 "Jeśli się nie chce dochodzić do nonsensu [...] nie można rozgraniczać w sposób absolutny synchronii i diachronii", por. G r z e g o r c z y k o w a , P u z y n i n a , op. cit., s. 251. Na trudności w oddzieleniu synchronii i diachronii zwracają też uwa­ gę inni językoznawcy, np. P. Z w o l i ń s k i , Wspólne ten­ dencje słowotwórcze (derywacyjne) języków słowiańskich, Z pol­ skich studiów slawistycznych, S. 3, Językoznawstwo, Warszawa 1968, s. 89-99 i W. D o r o s z e w s k i , Wśród słów, wrażeń i my­ śli. Refleksje o języku polskim, Warszawa 1966, s. 151.

~J Dla badań, które nie odtwarzają przebiegu procesu derywa-

cyjnego, lecz badają tylko strukturę wyrazu tak, jak ją aktualnie odczuwają posługujący się językiem, L. S c h n e i d e r pro­ ponuje wprowadzić nazwę - analiza morfosemantyczna (zamiast do­ tychczasowej analizy słowotwórczej), a dział językoznawstwa zaj­ mujący się badaniem tego systemu nazwać morfosemantyką, por. Morfosemantyczna analiza wyrazu, "Slavia Orientalis“ XVI, 1967, s. 467-470.

ta

aienno-werbalną2\ Ten sam czasownik może być równocześnie moty­ wowany kilkoma wyrazami, np. rzeczownikiem i przymiotnikiem. Zda­ rza się tak w wypadku rozejścia się relacji formalnych i znacze­ niowych, w wyniku czego mamy do czynienia z motywacją wielokie­ runkową. I tak np. czasowniki zagęstwlć, wydelikacić (się), wy­ pogodzić (się) kolejno znaczą: 'uczynić gęstym, delikatnym, po­ godnym'; są więc semantycznie motywowane odpowiednim przymiotni­ kiem, podczas gdy ich budowa morfologiczna wskazuje na pochodńość rzeczownikową. Dla celów klasyfikacji materiału przyjmuję w ta­ kich wypadkach jako główną motywację semantyczną, zaś jako towa­ rzyszącą - motywację morfologiczną. Taka interpretacja tych cza­ sowników jest możliwa dlatego, że zarówno motywujące je przymio­ tniki gęsty, delikatny, pogodny (w dwu ostatnich wypadkach byłaby to derywacja z ucięciem), jak i rzeczowniki - gęstwa, dellkat/fde- llkacik, pogoda mają właściwie takie samo znaczenie semantyczne, / a różnią się'tylko znaczeniem gramatycznym, por. gęsty las i gęstwa, delikatny człowiek i delikat//delikacik, pogodny dzień i pogoda. Innymi słowy, mamy tu podobne relacje, jak w śmiały i śmiałość, miły i miłość itd. Zgodnie z tym, czasowniki: odwodnić ‘pozbawić wody', naludnlć 'napełnić ludźmi'^ zarobaczywlć 'za­ puścić robakami', umaszynowić 'zaopatrzyć w, maszyny', wyrdzawlć

'pokryć rdzą', traktuję jako derywaty odrzeczowhikowe, mimo ist* ■ nienia odpowiednich przymiotników, tj. wodny, ludny, robaczywy,

maszynowy, rdzawy.

Trzeba też zaznaczyć, że często Jeden czasownik może mieć kil­ ka parafraz i wtedy trzeba się zdecydować na ten typ relacji, który pozwala zinterpretować w sposób jednolity większą liczbę podobnych formacji, np. , pchła: zapchlić, pluskwa : zapluskwlć,

Więc robak: zarohaczywiĆ i wesz: zawszyć, zawszawić. Czasow-

nik zarobaczywlć może mieć dwie parafrazy: 'zapełnić, zarazić, zapuścić robakami' i 'uczynić robaczywym', jednak ze względu na istnienie czasowników zapchlić, zapluskwlć i zawszyć przyjmuję 'jako główną - motywację rzeczownikową, a jako towarzyszącą -

mo-Dwa rodzaje motywacji wymieniają autorki najnowszego syn­ chronicznego opisu słowotwórstwa polskiego - R. Grzegorczykowa i J. Puzynina. 0 podwójnej motywacji derywatu i związanych z tym konsekwencjach diachronicznych pisały one takżę_węzęśnie£ w Por. Jęz. z 1960 r., s. 437, por. też В. K r e j a w JP XXXVII, 1957, s. 268 i D о к u 1 i 1, op. cit., s. 11.

tywację przymiotnikową, por. też naludnić, odwodnić, umaszyno- wić, wyrdzawić.

Podobnie czasowniki: oddalić (się), przeinaczyć, wyjawić wią- żą się dzisiaj raczej z przymiotnikami: daleki’, inaki, jawny, zaś historycznie są derywatami odprzysłówkowymi, por. ses dale ) uda- liti,1ave) jayiti. Takie czasowniki zostają sklasyfikowane Jako odprzymiotnikowe, tym bardziej że w wielu wypadkach odróżnienie przymiotnika od przysłówka Jest niemożliwe, por. daleki lub da­ leko, inaki lub inako. Jawny lub jawnie.

Za czasowniki z formantem rozdzielonym uznaję nie tylko ta­ kie czasowniki, które nie mają (nie miały) odpowiedników w po­ staci czasowników prostych, np. zaokrąglić, odzlamlć, umasowlć, ale także i takie, które co prawda mają odpowiedniki proste, lecz ich skomplikowana struktura semantyczna wskazuje na wykorzystanie czasownika wzorca, są więc one jakby podwójnie motywowane, po pierwsze - prefiksalnym czasownikiem wzorcowym i imieniem,po dru- die - czasownikiem prostym stanowiącym zwerbalizowane imię, np. odgruzować - odrzucić gruz lub od- + gruzować, odkurzyć - odczy­ ścić coś z kurzu lub od- ♦ kurzyć, odręczyć - odjąć rękę, tj. dane słowo lub od- + ręczyć. W takim wypadku mamy do czynienia z motywacją pośrednią, tj. imienno-werbalną.

Należy też zwrócić uwagę na fakt, że niektóre derywaty cza­ sownikowe mogły, jak się wydaje, powstać na zasadzie opozycji i że w takim wypadku mamy do czynienia tylko z wymianą prefiksów, por. np. odkurzyć-zakurzyć, odręczyć-zaręczyć.

W ten sposób tworzą się neologizmy analogiczne, które są re­ zultatem wiernego skopiowania już istniejącego wzoru lub

jednost-ЛС pA

kami wchodzącymi w skład ciągów słowotwórczych i korelacyjnych . Chodzi tu bowiem o powielenią składników struktur czasownikowych, które mogą wchodzić między sobą w proporcjonalne relacje, np.

D. B u t t l e r, H. K u r k o w s k a , H. S a t к i e- w i с z, Kultura jeżyka polskiego, Warszawa 1973, s. 105.

"Wyraz podzielony w języku o bogatym słowotwórstwie moty­ wuje się nie tylko w odniesieniu do innych form współ- lub róż- nofunkcyjnych, ale stanowi odcinek jakiegoś ciągu wzajemnie po­ wiązanych form, należy do »rodziny słowotwórczej«, jak by rzec można, czego nie należy mieszać z rodziną wyrazu". В r o d o w- s к a-H o n o w s к a. Zarys..., s. 56# por. też artykuł J. W i e r z c h o w s k i e g o , Uwagi słowotwórczo-leksykologicz- ne, BPTJ XVIII, 1959, s. 223-229.

\

zasadzić : zarosnąć : zakrzewić więc zadrzewić lub rozrosnąć się : rożkrzewić się więc rozdrzewić się.

Podobnie, istnienie szeregu wykopać : zakopać : wkopać sta­ nowi ważny czynnik przy tworzeniu i funkcjonowaniu takich forma­ cji, jak wykorzenić : zakorzenić (się) : wkorzenić.

Jest to wieę zerwanie z linearnym charakterem badań śłowotwór-27 'czych uwzględniających albo formę, albo tylko treść wyrazu ,

3. Cele i metoda pracy

Celem pracy jest ukazanie w ujęciu synchronicznym związków, które zachodzą między czasownikiem z formantem rozdzielonym a wy­ razami motywującymi we współczesnym języku polskim, w tym także W gwarach. Będzie więc chodziło o przedstawienie sposobów dery- Vacji tych czasowników, dystrybucji i znaczenia prefiksów i su- fiksów, a także o ukazanie relacji semantycznych zachodzących rtiędzy motywowanymi czasownikami i ich motywującymi podstawami.

Czasowniki z formantem rozdzielonym, jako skróty większych wy­ powiedzi można uznać га Odpowiedniki rozwiniętych zdań werbalnych lub nominalnych, stąd zastosowanie w większości dotychczasowych dffcracowań interpretacji logiczno-syntaktycznej W. Doroszewskie­ go. Metodę tę, w odniesieniu do analizy formacji czasownikowych stosują m. in. R. Grzegorczykowa, Z. Saloni i A. Krupianka.

¥ nowszych pracach analiza syntaktyczna ustępuje miejsca a-

nälizie semantycznej, np. w pracy J. Miodka, w której przeładowa­

nie semantyką wypada na niekorzyść analizy formalnej. W ramach ntódeli składniowych autor rejestruje odpowiedniości łeksykalno--akładniowe, ' nie wnikająp w kategorialne procesy słowotwórcze.

28 Podobnie postępuje T. Giermak-Zielińska .

W niniejszym opisie rezygnuję z analizy syntaktycznej, poj- möwanej jako nadrzędne kryterium klasyfikacji, gdyż dla opraco­ wania czasowników z formantem rozdzielonym wydaje mi się ona ma­ ło przydatna, ponieważ funkcja syntaktyczna czasownika

denomi-27 J. W i e r z c h o w a k i proponuje uwzględniać jedno­ cześnie i zagadnienie formy i zagadnienie treści, zgodnie z defi­ nicją wyrazu jako najmniejszej znaczącej jednostki języka, por. H o z <vi łonowani e zasobu leksykalnego, BPTJ XXII, 1963, s. 77-87.

2 о

nalnego nie zależy od jego cech formalnych . Tymczasem niektó­ rzy aûtorzy - zwolennicy interpretacji syntaktycznej - zaliczają ten sam czasownik, np. cukrować w znaczeniu 'czynić cukrem, za­ mieniać w cukier' do formńcji orzecznikowych, zaś w znaczeniu 'posypywać cukrem' do formacji dopełnlenlowo-okolicznikowych, tak jak byśmy tu mieli do czynienia z homonimem słowotwórczym. W rze­ czywistości, czasownik cukrować ma jedną podstawę derywacyjną (cukier), jeden formant słowotwórczy, -ować i w obu znaczeniach jest tranzytywny. Wysuwając powyższe zastrzeżenia, rezygnuję z podziału czasowników na orzecznikowe, pośrednio-orzecznikowe i dopełnieniowo-okolicznikowe lub podmiotowe i przedmiotowe, któ­ re to podziały występują często w opracowaniach językoznawczych, także i dlatego, że nie ma jednolitych kryteriów takiego podzia­ łu.

Właściwości syntaktyczne czasownika są uwzględnione na niż­ szym poziomie klasyfikacji, co dzieje się przy okazji stosowania parafrazy, a także zaznaczania tranzytywności lub intranzytywno- aci formacji.

Za punkt wyjścia nie biorę więc typów składniowych grup syn- taktycznych, 'lecz sposoby derywacjl czasowników z formantem roz­ dzielonym wśród których, ze względu na skład morfemowy formantu wyróżniam następujące grupy:

1) czasowniki prefiksalnosufiksalne^0 : od banaln lćtu -- człowlecz -- yć, za - les - ić itd.,

2) czas o w i i? i pref Iksalno-suf i ksalnozalmkowe51 : prze jaśn -- ić się, roz -- cham -- ić się, za - katarz - yć się itd.,

29

Por. dwa czasowniki : asfaltować 'pokrywać asfaltem' i bry- kletować 'robić brykiety' identyczne pod względem formalnym (ten sam typ podstawy słowotwórczej i formant), a umieszczone przez R. Grzegorczykową w dwu różnych typach logiczno-syntaktycznych. Za­ rzuty przeciwko nieprzydatności klasyfikacji syntaktycznej do a- nalizy czasowników denominalnych sformułowała H e r e j-S z y- m a ń s к a, op. cit., s. 19.

30 Tradycyjnie jako sufiks traktuję samogłoskę tematyczną cza­ sownika -i-, ^-§-, itd., chociaż z punktu widzenia synchronicznego jest ona właściwie tylko elementem paradygmatu, stąd też derywa­ cja tego typu jest często na ywana derywacją prefiksalno-para- aygmatyczną, por. R. G r z g о г с z у к o w a, J. P u z y- ?oion a * . Słowotyórstwo współczesnego języka polskiego, Warszawa

,'ó-7S* ' P u z y n i n a , Typy formantów słowotwórczych..

S • 1 8 7 — 1 8 8 • 31

W języku polskim zaimek się, traktowany jako samodzielny

3) czasowniki prefiksalno-zaimkowe: na - chodzić się, za - czytać się, w - słuchać się itd.

W dwu ostatnich rodzajach derywacji się formalnie stanowi człon zestawienia, funkcjonalnie zaś należy do formantu, a nie

32

do podstawy słowotwórczej . Przyjmuję więc, że czasowniki z for­ mantem rozdzielonym powstają w wyniku różnego rodzaju derywacji, w której mogą brać udział prefiksy, sufiksy i zaimek sij wystę­ pujący w funkcji morfemu słowotwórczego.

W ramach każdego rodzaju derywacji przeprowadzam klasyfika­ cję według typów słowotwórczych, która obejmuje grupy czasowni­ ków o tym samym prefiksie, sufiksie i charakterze gramatycznym podstawy. W tak opracowanych klasach strukturalnych przeprowadzo­ na zostaje analiza semantyczna czasowników. Dokonuje się tego powszechnie stosowaną metodą transformacji, np. odgłowić (rybę) 'odciąć głowę rybie', zapluskwlć (mieszkanie) 'zanieczyścić mie­ szkanie 'pluskwami*. W pracy cytuje się cały zebrany materiał ję­ zykowy.

Dąży się do wydzielenia znaczeń szerokich, obejmujących dużą ilość derywatów, np. znaczenie 'usunięcie, pozbawienie tęgo, na co wskazuje podstawa' występujące w czasownikach z prefiksem od(e)-, roz(e)-, wy-; odgrzybić, odpłetwlć, odszczurzyć. roz- jarzmlć, rozkapturzyć, gwarowe rozlejczyć, wymóżdżyć, wylesić, wyryblć itd. Uwzględnia się także znaczenia wąskie, jeśli są

o-wyraz, jest zarazem współforraantem. W języku rosyjskim, w którym zaimek ten został unieruchomiony i przeszedł do grupy postfiksów, mówi się o typie prefiksalno-sufiksalno-postfiksalnym, por. Gra- mmatika sovremennogo russkogo literaturnogo jazyka, Moskwa 1970, s. 287.

32

Z punktu widzenia formalnego się jest zaimkiem, funkcjo­ nalnie - morfemem słowotwórczym, JesT więc pewnego rodzaju nie­ konsekwencja terminologiczna w nazwie grupy: czasowniki prefik- salno-sufiksalne, prefiksalno-sufiksalno-zaimkowe i czasowniki prefiksalno-zalmkowe.j z której zdaję sobie sprawę. Należałoby ra­ czej mówić o czasownikach prefiksalno-sufiksainych z obligatoryj­ nym elementem się i analogicznie - o czasownikach prefiksalnych z obligatoryjnym elementem się. Byłyby to jednak nazwy zbyt dłu­ gie. Trudno fceż nazywać się postfiksem, gdyż w języku polskim jest to eiemfent samodzielny, który może występować przed lub po czasowniku. fJa funkcję słowotwórczą si£ zwróciła uwagę W i l ­ c z e w s k a , op. cit., s. 1 2 1 - 1 3 ^ В o g u s ł a w s k i , op. cit., s. 72-79 i n. Por. też dyskusję Z. Saloniego z K. Wil­ czewską dotyczącą traktowania się jako morfemu słowotwórczego: Z. S a 1 o n i, W sprawie si^, ~JP LV, 1975, s. 25-33.

ne bardzo wyraźne, np. znaczenie 'zakończenie czynności odbywają­ cej się w ukryciu' występujące w czasownikach z prefiksem pod(e)—. podmaślić 'dać łapówkę', podpylić 'ukraść' lub znaczenie 'defekt w realizacji czynności, dzianiu się czego' występujące w czasow­ nikach z prefiksem prze-: przegapić (okazję), przeoczyć, prze-

ślepić.

W obrębie typu słowotwórczego zwraca się uwagę na przechod- niość lub nieprzechodniość czasownika, chociaż nie zawsze jest to możliwe do ustalenia ze względu na brak ustabilizowanych po­ łączeń syntaktycznych, przede wszystkim w czasownikach w charak­ terze okazjonalnym. Jak wiadomo bowiem, ten sam czasownik, zależ­ nie od kontekstu, może występować bądź jako przechodni, bądź jako nieprzechodni.

Zawsze jest jednak zaznaczona przechodniość bądź nieprzecho­ dniość czasowników odrzeczownikowych o znaczeniu 'uczynienie tym lub stanie się tym, jak podstawa' z suf. -ić lub -eć oraz czaso­ wników odprzymiotnikowych o takim samym znaczeniu, tj. 'uczynie­ nie takim lub stanie się takim, jak podstawa', np. schłoplć II

schłopieć, zwlelmożnlć// zwlelmożnieć, oslerocić//o8lerocieć. Cza­ sowniki te mają bowiem takie samo znaczenie, różnią się zaś tyl­ ko tyra, że te z -ić są przechodnie, natomiast z -eć nieprzecho-» dnie.

Materiał językowy podawany jest w kolejności alfabetycznej, a poszczególne hasła zawierają następujące elementy: po pierwsze - korelat znaczeniowy (tylko w wypadku wyrazów pozasłownikowych), często zbudowany w oparciu o własne doświadczenie językowe, po drugie - kontekst i po trzecie - źródła3^. W wypadku haseł słow­ nikowych zrezygnuję z tych trzech elementów opisu.

Jeśli czasownik został odnotowany tylko w źródłach gwarowychi cytowany jest w oddzielnej grupie znajdującej się na końcu każ­ dego typu słowotwórczo-semantycznego. Natomiast w wypadku, gdy ten sam czasownik wystąpił również i w innych źródłach, a więc nie tylko w źródłach gwarowych, zostaje podany łącznie z całym materiałem z zaznaczeniem różnorodności lokalizacji.

^ Brak lokalizacji przy haśle oznacza, że wyraz występuje w

Słowniku języka polskiego pod red. W. D o r o s z e w s k i e ­ g o . Inne źródła będą podane tylko wtedy, gdy wyraz nie został zanotowany w tym słowniku. W wypadku haseł słowikowych nie po­ daje się pełnej lokalizacji (stronica), ponieważ są to wyrazy hasłowe.

W odniesieniu do materiału gwarowego starano się pominąć wszelkie zjawiska będące odbiciem systemu fonetycznego danej gwa­ ry, chociaż nie zawsze było to możliwe3**. Nie umieszczono więc wszystkich zanotowanych gwarowych wariantów fonetycznych, gdyż dla pracy o charakterze słowotwórczym nie jest to konieczne. Tak więc z różnych zapisów gwarowych wybrano jeden, a mianowicie ten, który jest najbardziej zbliżony do języka ogólnopolskiego, np. okoblecić się Karł, zaskórzyć Karł, mimo istnienia warian­ tów: okob'ecëc są Sycht, yokob'ic'jô s*e Szymcz, zaskufec Sycht, zaskóżyć Maz, które nie są już cytowane. W wypadku braku takiej możliwości, aby umożliwić naukową konfrontację materiału cytuje się go w pisowni pierwowzoru.

Jeśli czasownik występuje w różnych źródłach gwarowych, poda­ je się tylko jedną jego lokalizację35, np. przykołkować Karł, mimo że wyraz ten notuje w monografii słowotwórstwa gwarowego również W, Cyran.

4. Charakterystyka materiału językowego

Zasadniczą część materiału, bo ok. 66% stanowią czasowniki wyekscerpowane ze Słownika języka polskiego pod red. W. Dorosze­ wskiego.

• \

Z opisu słowotwórczego wyłączone zostaną czasowniki zleksy- kalizowane3° oraz te, które mają "podstawę słowotwórczą

związa-Istniejące słowniki gwarowe przedstawiają w tym względzie dużą różnorodność, bowiem w zależności od założeń metodologicz­ nych ich autorów stosuje się w nich pisownię różnego rodzaju, np. fonetyczną, półfonetyęzną itd.

35 Lokalizację stanov/ią w kolejności: J. K a r ł o w i c z , Słownik gwar polskich, t. I-VI, Kraków 1900-1911; M. S z y m ­ c z a k , Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, cz. I- -VIII, Wrwcłav-V ars z awa- Kraków 1962-1973; 3. S y c h t a, Słow­ nik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I-VII, Wrocław- -Wnrszav/a-Kraków 1967-1976, a dopiero potem inne źródła gwarowe, por. też wyksz źródeł.

"Granicę systemu słowotwórczego (w opisie synchronicznym) Stanowi całkowita leksykalizäcja formacji, przy której staje się ona niepodzielnym znakiem przedmiotu myśli. Granica ta z natury rzeczy-jest płynna i niewyznaczałna bo uzależniona od su­ bi éKtywnego czynnika świadomości". G r z e g o r c z y k o w a , P u z у n i n a, 7. zagadnień słowotwórstwa..., s. 251.

Ъ7

ną" . W zasięgu opisu pozostają więc tylko derywaty wykazujące wyraźny związek semantyczny ze znaczeniem podstawy, a więc moty­ wowane, również te z "nadwyżką semantyczną", których semantyka jest Jednak na tyle przejrzysta, że można je zaliczyć do odpo- 'wiedniej klasy słowotwórczo-semantycznej3®. 0 każdym z.tych de­

rywatów można pov/iertzieć: posiadający związek ż tym, co oznacza czasownik wzorcowy.

Ponadto analizuję tylko czasowniki dokonane, gdyż w opozycji czasownik dokonany : czasownik niedokonany nacechowanym semanty­ cznie jest człon pierwszy. Zgodnie z tym założeniem pomijam cza­ sowniki typu podśpiewywać, podskakiwać, pobrzękiwać, chociaż można się w nich być może dopatrzyć występowania formantu roz­ dzielonego, jak czyni to C. Piernikarskl^.

W wypadku braku formy dokonanej “dotwarzam" ją, zaś formę kontekstową podaję obok w nawiasie, np. upublicznić (upublicz- nlać) lub cytuję kontekst. Podobnie postępuję w wypadku, gdy w materiale występuje imiesłów lub rzeczownik odsłowny, np. zalo- dzić (zalodzenie), ulIstnie (ulistnlenle), odkrzaczyć (odkrzs- czane nieużytki). Zdaję sobie jednak sprawę z tego, że forma oso­ bowa niedokonana, imiesłów oraz rzeczownik odsłowny mogły powstać na zasadzie samej analogii do odpowiednich form już istniejących w języku, a więc niezależnie od istnienia lub braku formy doko­ nanej.

Wyrazy nowo tworzone są z natury rzeczy bardzo dobrym mate­ riałem do analizy słowotwórczej, ponieważ badając je chwyta się proces słowotwórczy niejako na żywo, w samym jego przebiegu.

Od-37

Termin "podstawa słowotwórcza związana" używany jest od da­ wna w językoznawstwie rosyjskim. Do Językoznawstwa czeskiego wprowadził go J. Horecky, a w językoznawstwie polskim używają go in. autorki pierwszej synchronioanej syntezy słowotwórstwa pol­ skiego - R. Grzegorczykowa i J. Puzynina.

W sprawie "nadwyżek semantycznych" por. przyp. 25, a po­ nadto artykuł M. H o n o w s k i e j , 0 pojemności znaczeniowej derywatów, JP XLIV, 1964, s. 194.

39

Typ pobrzękiwać tworzony Jest, wg C. Piernikarskiego, od analogicznych simplicjów za pomocą dwu współformantów: po- oraz -iwa-, czy innych odpowiedników tego sufiksu. Eto formalnego uzasa­ dnienia tej tezy nadaje się szczególnie j^zyk czeski, w którym wiele czasowników tego^ypu nie ma morfologicznych odpowiedników dokonanych, np. pobrnkavat (brak *pobrnkaO, pobekavat (brak po- becet), por. C, P i e r n i к a r s к i, Czasowniki z prefik­ sem po- w języku polskim i czeskim, Warszawa 1975, s. 72.

pada czynnik zmian znaczeniowych, wszystkie formacje mają swe pierwotne, etymologiczne znaczenie, wobec tego świetnie nadają się do analizy słowotwórczo-semantycznej. Biorąc to pod uwagę, uwzględniam nie tylko neologizmy słowotwórcze, zróżnicowane pod względem genetycznym i funkcjonalnym, ale także okazjonalizmy, neologizmy indywidualne, formacje potencjalne, często nie mające egzomplifikacjl w źródłach pisanych^0. Część z nich pochodzi z audycji radiowych i telewizyjnych ostatnich sześciu lat, inne zo­ stały "zasłyszane" w języku potocznym. Przyjmuję więc inne kry­ teria niż H. Satkiewicz^1, która badając produktywne typy słowo­ twórcze współczesnego języka ogólnopolskiego eliminuje forma­ cje ekspresywne, neologizmy artystyczne i środowiskowe, neologi­ zmy indywidualne i okazjonalne, gdyż uważam, że pewne typy nie­ produktywne w języku ogólnopolskim mogą się pojawiać w różnych odmianach stylowych polszczyzny.

Podobnie, nie pomijam czasowników opatrzonych kwalifilatora- mi: "dawny",' rtprz es tarzały", gdyż ich obecność pozwala wnikliwiej sprecyzować wnioski dotyczące produktywności poszczególnych ty­ pów.

Jak już zaznaczyłam, podstawowy zrąb materiału stanowią cza­ sowniki zebrane ze"Słownika języka polskiego" pod red. W. Doro­ szewskiego. Prócz tego, materiał ogólnopolski wyekscerpowańo je­ szcze z ok. 100 dodatkowych źródeł, na które złożyło się 80 pozy­ cji literackich (poezja i proza), 10 czasopism i gazet (materiał zbierany fragmentarycznie w ciągu kilku ostatnich lat) i 10 opra­ cowań językoznawczych.

Wśród utworów literackich uwzględniono dorobek artystyczny 28 pisarzy i poetow, takich jak T. Hołuj, E. Redliński, J. Iwaszkie­ wicz, M. Pawlikowska-Jasnorzewska, J. Kawalec, T. Karpowicz, M. Białoszewski, K. I. Gałczyński, M. Wańkowicz i inni.

Zebrany w ten sposób materiał stanowi ok. 22% wszystkich cza­ sowników.

/t0 Por. różnice V pojmowaniu terminów: neologizm i formacja potencjalna przez J. Puzyninę i B. Buttler; J. P u z y n i n a , 0 pojęciu potencjalnych formacji słowotwórczych, Por. Jęz. 1966, z. 8, s. 329-338; D. B u t t l e r , Neologizmy i terminy pokre­ wne, Por, Jęz. 1962, s. 5-6, s. 239.

Jeśli chodzi o materiał gwarowy, to w celu zebrania go przeg­ rzano prawie trzydzieści źródeł, takich jak: słowniki i monogra­ fie gwarowe, a także atlasy. Należy nadmienić, że w części z nich nie znaleziono żadnych przykładów, albo że były to czasowniki występujące również w języku ogólnopolskim.

Czasowniki występujące tylko w gwarach stanowią 12# zebrane­ go materiału.

Zostaną tu opisane typy słowotwórczo-semantyczne, według któ­ rych tworzą się we współczesnej polszczyźnie nowe derywaty będą­ ce skrótami grupy n o m i n a l n e j łgb werbalnej. Derywaty.te są u- tworzone za pomocą równoczesnej suflksacji i prefiksacji. Sądzę, że taka niezależna derywacja prefiksalno-sufiksalna jest możli­ wa nawet wówczas, gdy istnieje obok czasownik bez prefiksu. Ze względu na niemożliwość ustalenia w' takim wypadku kierunku dery­ wacji, a tym samym podstawy derywacyjnej, mówię o podwójnej mo­ tywacji, tj. 'motywacji imienno-werbalnej, np. odgruzować, oszań- cowaś, dosocjalizować, przeczernlć1 itd.

Czasowniki prefiksalno-sufiksalne mogą być motywowane rze­ czownikiem, przymiotnikiem lub innymi częściami mowy, np. zaim­ kiem, liczebnikiem, przysłówkiem, wykrzyknikiem itd. W związku z tym wyróżniam trzy rodzaje motywacji, tj, motywację rzeczow­ nikową (także rzeczownik z przyimkiem, np. dośrodkować piłkę, tj. dorzucić piłkę do środka), przymiotnikową i motywację innymi częściami mowy.

Czasowniki z pref.

do-1. Motywacja rzeczownikowa

Znaczenie: 'uzupełnienie, dodanie czego": o

Typ: do- + -lć II -yć: Modrzewić , dokarmelić Białosz M 97, dolestć, dosmaczyć (potrawę) Przyj 7 IV 1977, dośwletlić

'zao-1 Ponieważ czasowniki te niczym nip różnią się od czasowników nie posiadających odpowiedników prostych, zostają omówione łącz­ nie, por. też uwagi zawarte we Wstępie - Metody analizy słowotwór­ czej.

2

poi-\

patrzyć w dodatkowe oświetlenie', dotlenić 'dodać tlenu : Czy boks dotlenia? Pol 10 XI 1977, dozielenić.

Typ: do- + -ować: dorewoluc.jonizować (Judyma) Kult 45/1975, dosocjallzować Kult 45/1975, dowartościować: Zanussi dowarto­

ściował negatywnie pojęcie osobistej kariery [•••] Kult 36/1977.

Gwary: doborovaс (piaski) 'zalesić' Sycht.

W czasownikach tych podstawy spełniają rolę zbliżoną do do­ pełnienia, konkretyzując czasownik wzorcowy dosadzlć (las, bór), dodać (rewolucjonizmu, socjalizmu) itd.

Znaczenie: 'osiągnięcie kresu przestrzennego':

Typ: do- + -ić// -yć: dołonlć^ 'dostać się do łona, dolegać do łona; przybliżyć się' Leśm N 207, doręczyć 'daćn dostarczyć do ręki*.

Typ: do- + -ować: dośrodkować (piłkę) 'dorzucić do środka'. W czasownikach tych zachowała się prymarna - lokalna funkcja prefiksu do- 'do granicy jakiegoś obszaru'. Ponieważ wymienione czasowniki nie mają najczęściej odpowiedniego verbum simplex, u- znaję je za derywaty prefiskalno-sufiksalne.

Można jednak także widzieć w tych derywatach sufiksację wy­ rażenia przyirokowego, jak czyni to W. Śmiech, a nawet unlwerbl- zację całych fraz, jak uważa I. Dulewiczowa^.

cś---—

skiego pod red. W, D o r o s z e w s к i e g o, to nie podaję jego lokalizacji, także i w tym wypadku, gdy występuje on rów­ nież w innych źródłach.

3 Czasowniki: dorewolucjonizować, dosocjallzować. riowarto- śc iować mogą być takie pojmcv;ane jako derywaty odprzyir. i o tn i к o we wskazujące na dodanie, zwiękczenie natężenia cechy.

ił W czasowniku, który mógł być wzorcem, tj. w dolegać 'ści­ śle przywierać' przedrostek do- został v'yparty prze:-1 przy-, jf- ko przedrostek semantycznie adekwatniejszy. W wieku XVIIÏ zaszedł też proces odwrotny, który polegał ‘Па tym, że w takich czasowni­ kach, jak: przydać, przypisać przedrostek przy- został Zastą­ piony przez dó-. port А. К r u p i а п к a. Czasowniki z przed­ rostkami przestrzennymi w pólszcżyźnie XVIII- wieku, Warszawa- -Poznań-Toruń 1979, s„ 26.

W. Ś m i e c h , 0 czasownikach polskich pochodnych od wy­ rażeń przyimkowych, RKJ ŁTM XXI, Łódź 1975, s. 117-119; X. D u-1 e w i c z o w a , Czasowniki denominalne w języku polskim i rosyjskim, Yfrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981, s. 9.5.

2. Motywacja przymiotnikowa

Znaczenie: 'dodanie, zwiększenie natężenia cechy':

Typ: do- + -id: dochr2eścijanlć (się)^ 'uczynid chrześci­ jańskim' Skub (Kras), dopełnić, dosentymentalnid Kult 45/1975, doseksualnlć7 (Judyma) Kult 45/1975, doszczelnid 'uczynid szcze­ lnym', dosycid ‘uczynid sytym', dotrzeźwić 'uczynid trzeźwym} docucid*, dowielmożnld (stę) 'uczynid wielmożnym' Skub (Kras).

Czasowniki z pref. do-, motywowane rzeczownikiem lub przymio­ tnikiem, mają podobne znaczenie wtedy, gdy wskazują na uzupeł­ nienie, dodanie przedmiotu lub cechy nazwanej w podstawie. Tę funkcję prefiksu do- można nazwad uzupełniającą. Rozwinęła się ona z funkcji lokalnej do- 'w kierunku granicy określonego ob­ szaru' w takich czasownikach, jak: dodad, dosadzid.

Wyrazeip konotującym te czasowniki Jest przysłówek 'nieco, trochę'.

W czasownikach odrzeczownikowych pref. do- może ponadto wska­ zywać na stosunki przestrzenne.

Wszystkie omówione czasowniki są przechodnie.

Czasowniki z pref.

na-1. Motywacja rzeczownikowa

Znaczenie: 'nałożenie, naniesienie, nasypanie na powierzch­ nię czego':

Typ: na- + -id: naledzić przestarz. rząd. 'pokryć lodem', nanmllć 'nanieść mułu', nastalić przestarz. 'nałożyć stal na powierzchnię czego', nawarstwić 'nanieść warstwę'.

Gwary: nanfiv'lc 'nawieźć niwę, tj. ziemię uprawną' Sycht,

^ Derywacja z ucięciem sufiksu -skl.

7 Utrwalenie się pewnych typów struktur prowadzi do tego, że stają się one modelami powtarzalnymi, dającymi się kopiować au­ tomatycznie. Mowe formacje mogą się motywować nie przez związek z określoną podstawą słowotwórczą, lecz przez powiązanie z ca­ łą grupą wyrazów, stąd często w jednym zdaniu występuje kilka

namaslëc ‘nasmarować masłem', Sycht, nasłoirfic 'nanieść słomy, nabrudzić' Sycht, natobaèëc 'nasypać,' nabrudzić tabaką' Sycht.

Typs na- + -ować: natalkować Miod 130.

Znaczenie: 'napełnienie, nasycenie lub dodanie czegoś':

Typ: na- + -(n)ić// -yć: naludnlć, napierzyć 'napełnić pie­ rzem' i 'zaśmiecić co pierzem' Dor, Karł, napowietrzyć, napurpu- rzyć Miod 108, narybić, napromienić (med.) nasłonecznić, naświe­ tlić, nawęglić górn. 'napełnić węglem zbiorniki', nawilgocić 'nasycić wilgocią', nawodnić6 . v

Gwary: namulSëc 'napełnić muchami' Sycht.

Typ: na- + -ować: nagumować techn. 'nasycić gumą', nawlta­ rninowa ć (med.).

Inne znaczenia:

Typ: na- v -ić // -yć: nabigosić rzad. może indyw. 'narobić bogisu', nafioczyć pot. rzad. 'nastroszyć włosy', nasępić (się) 'nachmurzyć się jak sęp', nasobaczyć 'nawymyślać', nazwyczaić daw. 'nauczyć zwyczaju'.

Typ: na- -ować: nakrzyżykować 'naznaczyć kogoś krzyżem, tj. uczynić nad kimś znak krzyża' Miod. 90.

2. Motywacja przymiotnikowa

Znaczenie: 'nadanie cechy nazwanej podstawą':

Typ: na- + -ić: naczulić fot, 'nadać czułość na światło lub na jakąś barwę'; strukturalnie - 'uczynić czułym', nagłośnić, na­ pełnić Dor, Karł, napuszyśclć 'uczynić puszystym' Miod. 31, na­ sycić 'uczynić sytym', naWilgotnić.

Gwary: nac'eplëc 'nagrzać, uczynić ciepłym' Sycht. Inne znaczenia:

takich ciągów słowotwórczych, np. Judyma Żeromskiego trzeba do- sentvmentalnić. doseksualnić, dosocjalizować i dorewolucjonizować, Kult 45/1975. .... ...

-3 Od strony formalnej czasowniki: naludnić. nasłonecznić, na- wodnić nawiązują do przymiotników z -n-. zaś semantycznie do rzeczownikowego typu 'napełnić czym', z sufiksem -nić.

о

Тур: na- + -i<5 //-yć; napubllczyć 'naubliżać, naurągać w miejscu publicznym' Miod 133.

Gwary: nanfełgec 'naciąć miałko, tj. drobno' Sycht, nanoVlc 'nawieźć ziemi na pole z innego pola' Sycht.

W czasownikach o znaczeniu 'nałożyć, nanieść, nasypać na po­ wierzchnię' wyraźnie wyczuwana jest funkcja lokatywna na-« Pod wpływem typu prefiksalnego: nasmarować, napastować (podłogę), na­ tłuścić powstał nowy model słowotwórczo-semantyczny: na- + rze­ czownik + -ić, w którym prefiks na- wskazuje kierunek'na wierzch', a rzeczownik informuje nas o rodzaju materiału lub substancji, np. natalkować 'nasypać talku', nastalić 'nałożyć stal'.

W czasownikach o znaczeniu 'napełnić, nasycić czym' mamy za­ znaczony przede wszystkim odcień intensywności, przy czym czyn­ ność nie musi dotyczyć koniecznie powierzchni przedmiotu; często chodzi bowiem o przeniknięcie przedmiotu na wskroś, np. napro­ mienić, nawilgocić i inne. Ponieważ wzorzec stanowi czasownik napełnić mającу postać współfunkcyjną z pref. za-, wiele cza­ sowników tej grupy ma także oba warianty, por. narybić - zarybić, naludńić - zaludnić, nawilgocić - zawilgocić, nawodnić - zawod­ nić.

Czasowniki z pref. na- tworzone od imion są nieliczne; po­ dobnie jest w gwarach. 2 wyjątkiem czasownika napubllczyć 'na­ ubliżać', pozostałe są przechodnie.

Czasowniki z pref.

nad(e)-Są to formacje zupełnie rzadkie, utworzone od przymiotników z rôvmoczesnym dodaniem suf. -i- lub -e-: nadcleńczyć daw, 'nieco zmniejszyć, uszczuplić', nadczulić fot. 'zwiększyć czu­ łość światłoczułej warstwy fotograficznej'; por. czasownik na- с. zul i ć o podobnym znaczeniu.

q

Czasownik ten można także traktować jako odprzysłówkowy .'naubliżać publicznie'. Ze względu na niemożność odróżnienia w wielu wypadkach przymiotnika od przysłówka mówię najczęściej o motywacji przymiotnikowej, z wyjątkiem tych sytuacji, gdy forma przysłówka jest odmienna od przymiotnika lub gdy semantyka dery­ watu wskazuje na wykorzystanie wzorca odprzysłówkowego (por. mo­ tywacja innymi częściami mowy).

Prefiks nad(e)- wskazuje na czynność o słabym nasileniu, polegającą na zwiększeniu lub zmniejszeniu cechy derywatu.

Czasownikiem wzorcowym jest naddać w znaczeniu współcześnie nzadko używanym, tj. 'dąć więcej niż trzeba, niż się należy; do­ łożyć, przydać, powiększyć'.

Czasowniki z pref.

niedo-1. Motywacja rzeczownikowa

Typ: nledo- + (n)ić // -yć: nledobiałczyć med., nledokrwić, n i edopoli tyc zn1ć (niedopolityczniony): Kabaret Olgi Lipińskiej

jest niedopolityczniony. Tel 28 I 1979.

Czasowniki te wskazują na zbyt mały zasób tego, co jest naz­ wane w podstawie, tj. krwi, białka, polityki. Skrótowo znaczą:

zbyt mało"*^.

Brak zanotowania w ^Słowniku języka polskiego* pod red, W.

Do-if

roszewskiego czasowników dobiałczyć, dokrwić, dopolitycznlć (chociaż potencjalnie czasowniki takie mogły występować, gdyż by­ ły zgodne z semantyczno-słowotwórczym typem czasowników z for­ mantem do-) pozwala dopatrywać się w derywatach: niedobiałczyć, niedokrwlć. niedopolitycznlć prefiksu niedo-, podstawy imiennej

i wreszcie sufiksu - (n)ić, a więc widzieć w nich rezultat dery­ wacji prefiksalno-sufiksalnej.

11 * Czasowniki z pref. o-,

ob(e)-1. Motywacja rzeczownikowa

Znaczenie: 'otoczenie, pokrycie dookoła, wkoło, w sposób o- gólnie ogarniający całą powierzchnię':

•--- -— i

10 J. 0 t r ę'b s к i zwraca uwagę na to, że formy z prze­ czeniem powstały w poszczególnych wypadkach wcześniej aniżeli for­ my bez niego. Początkowo istniała np. oboczność: niedogrzały - • źrzały// źrały, później dopiero pojawiła się oboczność niedojrzały *■ dojrzały, por. Z dziejów wyrazów polskich. Partykuła i przy- sloiïek 3o-, JP XLVII, 1967, s. 176-182.

Л A

Typ: o-, ob(e> + -(n)ić // -yć: obłoclć, obrzeżyć12, oclemlć ‘obłożyć cierniami', ocienić, oćmić przestarz. ‘otoczyć ćmą, tj. ciemnością', odarnić, odaszyć środ,, odrzewlć rzad. 'obsadzić drzewami', o,jedwabić1? rzad. 'owinąć jedwabiem', okolić, obko- lić daw., okrawędzlć, okropllć, okrzewlć rzad., okwlecić, olatar- nlć Skub. (Słow), oblodzić, omączyć, omglić, omieslęcznić (omie- sięczniać) 'oświetlić, okryć miesiącem, tj. księżycem' Gałcz P 273, omszyć, obostrożyć daw. 'otoczyć ostrogiem', opajęczyć Dor, Sycht, oparkanlć, oparawanić rzad., operllć, opierzyć, opłocić rzad. Dor, Sycht, opłomienić rzad. 'ogarnąć płomieniami', opo- pielić daw. ’obsypać popiołem', opromienić, opryszczyć, opu- szyć (opuszać), opylić, obramić, obramlenić, osaczyć // osoczyć, obsaczyć przestarz., osidlić 'oplątać sidłami', oskorupić, o^ skrzydllć, osłonecznić 'oświecić, oblać słońcem', osmużyć rzad. 'oświetlić smugą', ostalić indyw. 'otoczyć stalą', oszronić, o^ świetlić, otaborzyć przestarz., otarnić 'obsadzić co tarniną', otorbić biol. 'otoczyć torebką z tkanki łącznej', owidnokrężyć Skub (Koźm), owieńczyć rzad. 'okolić, otoczyć wieńcem', owłoslć (owłosiony, owłosienie), obwonić indyw. 'otoczyć wonią', owronić (owroniony) Skub (Słow), owrzodzić, ozwlerciedllć daw., ożałoblć rzad.

Gwary: obabullć (się) 'owinąć się jak baba' Karł, obruździć 'otoczyć pole bruzdami' Cyr 44, opapużyć// opapuzić 'owinąć, cie­ pło ubrać' Karł, Maciej, obrątfic 'obszyć brzegi materiału' Sycht, otSflëc 'okryć- obrusem' Sycht por. tafl&k 'obrus', owapnić 'o- bielić wapnem' Cyr 4'4, uof^ić 'pokryć, zanieczyścić wszami' Szymcz, ożerdzić 'otoczyć żerdziami' Cyr 44.

Typ: o-, o b (e)- + гować: obandować sport, 'otoczyć bandą', obrylantować przestarz. Skub (Ujej), obulwarować przestarz.

'o-ob(e)- (genetycznie dwa odrębne prefiksy). Na temat opozycji fo- netyczno-morfologicznej pref. o- i ob(e)- oraz Ich wzajemnego stosunku, por. monografie A. Kurpiankï"i I. Dulewiczowej, w któ­ rych prefiksy te omawia się łącznie bądź oddzielnie.

12 Czasownik obrzeżyć różni się od pozostałych formacji tym,

że m.a bardziej skondensowaną strukturę, polegającą na "wyzerowa­ niu" różnych elementów. Podobnie czasownik obramić.

' Słownik języka polskiego pod red. W. D o r'o s z e w ­ s k i e g o notuje co prawda jedwabić, ale w znaczeniu 'czynić lśniącym jak jedwab'.

toczyć bulwarem', obunkrować, obclodować 'otoczyć ciociami'Warik T 13, ocienlować indyw. 'otoczyć czymś dającym cień', odarnlo- wać^ odeskować bud. 'obić deskami', ofHarować Białosz Sz 148, oglrlandować indyw. okotarować Miod 130, okołkować sport. obić kolkami (obuwie)', okołkować śród. 'obrysować kółkiem', okopco- wać, opalikować Miod 130, opłotować rzad., opallsadować, oprofi­ lować techn., obramkować, orurować techn. osiatkować, oskórować 'pokryć skórą', oszancować, otaborować przestarz., otamować Miod \ 31, otęczować rzad., owltrażować Miod 31.

Typ: o- + -ać: opasać 'owinąć pasem', opętać Dor, Karł, o- sldłać 'opętać'.

Wymienione czasowniki z przyrostkami - (n)lć, -ować. -ać są przechodnie.

Typ: o— + -eć: ogrzybieć rzad. 'okryć się, tj. pokryć grzy* bami', okopcieć 'okryć kopciem', omszeć 'okryć się mchem', o- sędzieć, oszedzieć, oszadzieć daw. 'pokryć się sadzią, tj. szro­ nem'.

Czasowniki te są nieprzechodnie. s '

Znaczenie: 'zaopatrzenie, ubranie w co, nałożenie czego'; Typ: o-, ob(e)- * -(n)lć // -yć: oczeplć 'okryć, opatrzyć czepcem, ustroić' Dor Karł, ogumić 'zaopatrzyć pojazd, wóz w opony gumowe', okajdanić rzad. 'zakuć w kajdany', okapturzyc4u- brać w kaptur', okoralić^ 'ubrać w korale' Skub (Słow), ołach- manlć 'okryć łachmanami', opancerzyć 'osłonić pancerzem', o- plerśclenić (ręce) 'okryć pierścieniami', oplandaczyć (samochód) ' Hłas В 38, opłużyć 'zaopatrzyć w pługi do zgarniania śniegu i błota', osmyczyć (psa) 'wziąć na smycz' Miod 90, ostrunić rzad. poet, 'zaopatrzyć w struny', obsprawnić15: Ostrzegam przed ob- sprawnianlem córki zbyt gruntownym. Przekr 1711/1978, obumowlć ^'połączyć siecią umów' Miod 130, ożaglić żegl. 'postawić żagle'.

Czasownik oczeplć jest formacją dezintegralną.

Do tego typu należą też czasowniki, które co prawda

history-ЛU

"Więc gdy okoralą lica swe jarzębiny, to nie są tak jas­ ne jak usta tego księdza przeora". Czasownik utworzony przez J. Słowackiego z aluzją do koloru czerwonego - koralowego owoców jarzębiny.

15 Czasownik utworzony na wzór obkupić o znaczeniu 'zaopa­ trzyć w sprawunki', z prefiksem ob- i sufiksem -nić.

cznie miały odpowiedniki bezprefiksalne (może w wyniku deprefi- ksacji ), ale pod względem struktury łączą się z czasownikami pre- fiksalno-sufiksalnymi. Są to: obarczyć 'włożyć komu ciężar na barki', objuczyć, ojuczyć, otroczyć,daw. Dor, Sycht, odłużyć, ob- dłużyćj * obciążyć, obarczyć długami'.

Gwary: opętlić. ‘zaopatrzyć w pętlę' Cyr 44, opłaohcld (się) Karł, osëkriic ‘ubrać w suknię', Sycht, obuz^ëc Sycht.

Typ: o- + -ować: ogumować, olinować, omasztować. onarzę- dzlować1^ Miod 31, opodatkować, oprzyrządować^ Miod 31, oskróto- wać ‘nadać skrót' Miod 70, otrzewiczkować daw. ‘obuć trzewicz­ ki', owantować (owantowanie) żegl., ożaglować (ożaglowanie) żegl.

Typ: o- + -ać: okiełznać ‘założyć kiełzno', okutać ‘odziać kutą' Now A 52, Karł.

Gwary: obuzdac Sycht.

Czasowniki t.e są przechodnie.

Czasowniki z przedrostkiem -o, ob(e)- w znaczeniu prze­ strzennym ‘dotfkoła' są podstawowym i tradycyjnym typem semantycz­ nym w języku polskim.

Typowe dla znaczenia perlatywnego o-, ob(e)- są podgrupy czasowników wskazujących na obsadzenie, okrycie, ogrodzenie lub otoczenie czym. Czasowniki te stanowią wzorce dla nowych urozma­ iconych leksykalnie derywatów, np. obsadzić (darnią, drzewami, krzewami, tarniną)) odarnić, odrzewlć, okrzewlć, otarnjć; okryć (mchem, grzybami, jedwabiem, szronem) ) omszyć, ogrzyblć, ojedwa­ bić, oszronić; ogrodzić (parkanem, płotem, siatką, bandą) ) o- parkanić, opłoclć, osiatkować, obandować.

Niektóre z tych formacji miały lub mają odpowiednik prosty, genetycznie więc mogły być nim motywowane, np. opalisadować, o- szańcować, otaborować, współcześnie jednak, ze względu na wyra­ zistość typu słowotwórczo-semantycznego z pref. o-^ ob(e)- w funkcji perlatywnej motywowane są także imieniem; w takim wypad­ ku możemy mówić o motywacji imienno-werbalnej. Formacje nowsze

1 fi

W. D o r o s z e v/ s к i widzi tutaj kalkę rosyjskiego oborudoyat1. por. 0 kulturę słowa. Poradnik językowy, t. I-II, Vars гада 1968, e. 33'+.

17

V/. Doroszewski oceniając poprawność językową neologizmów uważa, oprzyrządować za formację niefortunną, por. ibidem, t. II, s. 424.

posiadają Już tylko motywację imienną, np. otorbić, owłosić, o- bandować, okółkować i inne.

Znaczenie: 'oddzielenie, pozbawienie tego, na co wskazuje podstawa':

Typ: o- + ~ić//-yć: ogłowić ogr. leśn. Dor, Dej, okurzyć Dor, Karł, opierzyć łow., osmużyć łow. ‘ściągnąć skórę', tj. smuż'.

Gwary: obuSëc rzad. 'pozbawić ucha' Sycht. Typ: o—^+ -ować: okorować, oskórować techn.

Czasowniki te należą do słownictwa specjalnego, a przedrostek o-, ob(e)- Jest w tej funkcji znaczeniowym wariantem przedrostka od(e)-. Produktywność tego typu jest ograniczona, gdyż znaczenie pozbav/ienia tego, na co wskazuje podstawa jest we współczesnej polszczyźnie realizowane przede wszystkim przez czasowniki z przedrostkiem o d ( e Są to czasowniki przechodnie.

Znaczenie: 'uczynienie tym lub takim jak podstawa; stanie się tym lub takim jak podstawa':

Typ: + — ić// - yć; obablć: zapomną cl, obabienl chło­ pi f.,.] Nov/ Pr 9, także 'oęzepić' Karł, obałwanlć rzad. prze­ starz., odlablić Wlicz 137, okamienlć przestarz. rzad. ‘prze­ mienić w kamień', omniszyć daw., osępić rzad.- Dor, Karł, osłu­ pić, osierocić, otumanić Dor, Karł, otrupić daw., owdowić daw.

Czasowniki te są przechodnie.

Typ: o; + -eć: obałwanieć rzad. przestarz., ogapieć daw. indyw., osępieć, osowieć, osłupieć Dor, Sycht, osierocieć prze­ starz., otrupleć daw. 'zdrętwieć, stać się sztywnym', owdowieć.

Czasowniki te są nieprzechodnie.

Л fi

Renata Grzegorczykowa pomija czasowniki odrzeczownikowe (z suf. -i_-, -e-), wspomina zaś o istnieniu modeli z podstawą przy­ miotnikową (osiwieć, oćhromleć, ocalić, oślepić), równocześnie jednak inne czasowniki odrzeczownikowe, takie jak np. zbabieć, zramoleć. spróżniaczeć traktuje jako prefiksalno-sufiksalne. Wy­ daje się, że właściwsze jest podejście C.-, Piernikarskiego, któ­ ry wskazuje na to, że powstanie czasowników dokonanych relacyj­ nych bez pośrednictwa niedokonanych jest możliwe dlatego, że

18

R. G r z e g o r c z y k o w a , Czasowniki odimienne we współczesnym języku polskim, Wroc ł aw-W ars z awa-Kraków 1969, s. 90 i 99.