Bieńkowski, Wiesław
"Warmia i Mazury. Zarys dziejów",
red. Bohdan Łukaszewicz, Olsztyn
1985 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 419-425
1985
R
E
C
E
N
Z
J
E
i
O M O W I E I A
W a r m i a i M a z u r y . Z a r y s d z i e j ó w , praca zbiorow a, red. Bohclukasze-
w ic z , O lszty n 1985, ss. 856, + 2 w k ła d k i ilustr. O środek B a N a u k o - w y c h im . W ojciech a K ę tr z y ń sk ie g o w O lsztynie, seria ,,M once d z ie jó w s p o łe c z n o -p o lity c z n y c h W arm ii i M azur”, nr 6.
R e c e n z o w a n a praca z b io ro w a 26 autorów (w ty m w ięk sz o ść , 8 z O l sz ty n a , tr zech z T orunia, a po j e d n y m i B y d g o sz c z y , G dańska, Poza, W ar- sz a w y i W r o c ła w ia ‘) pod red ak cją Bohdana Ł u k a sz e w ic z a s t a i d ru g ie w y d a n ie d w u to m o w y c h D z i e j ó w W a n r l i i M a z u r w z a r y s ie (Warsi 1981— 1983, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o Naukdve, ss. 407, nib. 1, ilu str. + S lu s t r .) 2, k tó r e o b e c n ie u k a z a ło się pod z m ie n ijiy m ty tu łe m , o p o w ię k sz o n p r z e r o
b io n e j tr e śc i oraz w je d n y m w olu m in a , jako k o le jn y , sz ó sty to m ïam ej co p op rzed n io se r ii „ M o n o g r a fie ”. '
Z w ię z ły w s tę p , Od w y d a w c y , w jb śn ia p o w o d y d ru g ie g o w y c i Z a r y s u
d z i e j ó w — ty m ra zem j e d n o t o m o w e j — p r z e d e w s z y stk im sz y b l w y c z e r
p a n ie m n a k ła d u , k o n ie c z n o śc ią u n o\» cześnien ia sp o so b u u ję c ia je d n o lice n ia te k stó w , a w r e s z c ie p otr zeb ą u c z e n i a c z te r d z ie sto le c ia p a ń stv o śc i p o l sk ie j n a W a r m ii i M azurach. M ec e n j n a d e d y c ją sp r a w o w a ły i p .c y f in a n so w e j u d z ie liły W o je w ó d z k a R ada jarodowa oraz Unząd W o je w k i w O l sz ty n ie . ,
J a k r ó w n ie ż w y n ik a ze w stęp ) d zieło p o św ię c o n o g łó w n ie Siirii p o li t y c z n e j i d z iejo m ż y w io łu polski/o, n a to m ia st „ in n e zagadnie, jak n a p rzy k ła d d z ie je sp o łe c z n o -g o s p o d jz e , u w z g lę d n io n o ty lk o w -° P n m n ie z b ę d n y m d la zr o z u m ie n ia o g ó ln y f p r o c e só w h isto r y c z n y c h w m a w ia n y c h r e g io n a c h ”. Z a str z e ż e n ie to, jak i i c m a ć w o ln o , m a za p o b iecwc'n tu a ^n y :rl za rzu to m n a te m a t d o s t r z e g a ln e j ^ k o m p le tn o ś c i treści, a je ć c z e śn ie w y ja śn ić ch a r a k te r „ z a ry su ”, a w ięed e w p e łn i je sz c z e s y n t e t y ie g o sp osob u u ję c ia d z ie jó w re g io n ó w . j
D o d a ć w a r to , że c z y te ln ik a jn ajom iono w e w s t ę p ie z z S g ie m t e r y t o r ia ln y m p o ję cia h isto r y c z n e g o Jrmii, k tó r a o b e jm o w a ła t m y d a w n y c h p o w ia tó w b r a n ie w sk ie g o , lid zb a g eg o , r e s z e lsk ie g o i o lsz ty é ic g o , a ta k ż e M azur (p o jęciem etn iczn o -g e o g r ą z n y m ), n a z w ą od p o ło w y w . u ż y w a n ą w e s p ó ł z ta k im i, ja k P r u s y P o je oraz M a z o w sz e P r u s k i-4 o M azur z a li czano o b sz a r y p o w ia tó w o stród #go, p isk ieg o , g iż y c k ie g o , idz'ckiego, d z ia ł d o w sk ie g o , sz c z y c ie ń sk ie g o , n io w s k ie g o , k ę tr z y ń sk ie g r w ęg o rz ew sk ieg o , 1 A u t o r a m i z O l s z t y n a s ą : S t a n i ' A c h r e m c z y k , T a d e u s z F i l i p 1 w s k l . J a n u s z J a s i ń s k i, B o h d a n K o z i e ł l o - P o k l e w s k i , z y g m u n l e t z , S t a n i s l a w Ł a n i e c , B o h - n Ł u k a s z e w ic z , B o m a n M a r c h w i ń s k i , J e r z y M i n a k o w s k i , W s ł a w O g r o d z iń s k i , J e r z y r r e r a c k i , J e r z y S i k o r s k i , J e r z y S u c h t a , A l o j z y S z o r c , S t a n i s l f z o s t a k o w s k i , A n n a S z y f e r , S d m u n d W o jn o w s k i, K a m i l a W r ó b l e w s k a ; z T o r u n i a : M a k s j f n G r z e g o r z , J a n u s z M a ll e k K a z i m i e r z W a j d a , z B y d g o s z c z y : F r a n c i s z e k M in c e r ; z G d a f J J a n P o w i e r s k i ; z P o z n a n i a K a z i m i e r z S l a s k i ; z W a r s z a w y : J e r z y O k u lic z ; z W r o c i a w i a f J e i e c h W r z e s iń s k i . W p o r ć m a m u z w y d a n i e m P i e r w s z y m w z e s p o l e a u t o r s k i m z a b r a ł l i n « w i s t y p o z n a ń s k i e g o J J a O t r ę b s k i e g o (1889—1971), k t ó r e g o s t u d i u m z a m i e s z c z o n e w t ^ m i e r t n i e w t o m i e I p ó w ię c o n e j ę z y k o w i P r u s ó w o r a z j e g o d z is i e js z y m r e l i k t o m , z o ^ o b e c n ie p o m i n i ę t e . . . 2 Z o b a r t y k u ł y r e c e n z y j n e iji e ń k o w s k ie g o , U w a g i n a d P ie r w s z y m t o m e m « D z ie jó w W a r m « i M a z u r u> z a r y s i e » , S t u d H o r y a z n e , 1982, z. 2 - 4 , s> 49a- “ 3; U w a « 1 w d d r " Blm t o m e m « D z ie jó w W a r m i i i M a z u r fV »*«», « m i e , 1984, z. 3, ss 517-528. K o m u n ik aty M a z u rs k o -W a rm iń s k i* , 195У4
420 ! R e c e n z je i o m ó w i e n i a
oleck ieg o , d a rk ie jm s
w a r m iń sk i P ru s W scł
;go, g o łd a p sk ie g o oraz czę śc io w o t e r e n y p o w ia tó w iła w e c k ie g o , o r a z g ie r d a w sk ie g o .
R ó w n jiie w s k a z a n o na rod zaj u z u p e łn ie ń z a w a r ty c h w o b e c n y m w y d a n iu dru p o le g a ją c y n a u w z g lę d n ie n iu p o m in ię te j w c z e śn ie j p r o b le m a ty k i reform ; z P ru sa c h , z w ię k sz e n iu liczb y o m a w ia n y c h s y l w e t e k b isk u p ó w
ta k ż e w p r o w a d z e n iu p ro b lem a ty k i k u ltu r y lu d o w e j i d z ie jó w ch w la ta ch II w o j n y św ia to w e j. R o zb u d o w a n o te ż część p o św ię c o n ą o m W a r m ii i M azur w o k resie P o lsk i L u d o w e j d op ro w a d za ją c ją do m a r 18O r. Z m n iejszo n o n a to n ia st r o zm ia ry b ib lio g r a fii, k tóra o b e c n ie stanów e k t y w n y w y b ó r p o d sta y o w y c h o p ra co w a ń , a d od a n o k a le n d a riu m w y d ć od o k r e s u w c z e s n o d z ie j w e g o (p a le o litu ) po r o k 1980.
W stę p s p r e c y z o w a ł n a to m ia st cręgu o d b io r c ó w , d la k tó r y c h o b e c n e w y d a n ie W ii i M a z u r jest p rzezn ązon e. Z a p e w n e , p o d o b n ie jak w c z e ś n ie jsz e , mE sta ć p om oc ą p r z e d e w s y stk im stu d iu ją c e j h u m a n is ty k ę m ło d z ie ż y o lsz kiej, a le ch y b a n i e w y łą c n ie . J a k z in te n c ji W y d a w c ó w sąd zić w o ln o , z a s j ić t e ż w in n o p o tr z e b y w z y stk ic h in te r e su ją c y c h się p r zeszło ś cią t y c h zie;h oć w sposób, jeszc ze n ie v p e łn i w y c z e r p u ją c y .
P rzy jr zły się o b e c n ie b liż e j u k U o w i treśc i k siążk i. Z o sta ła on a p o d zie lo n a maEść części z a ty tu ło w a n y ch k o lejn o : P i e r w o t n i m i e s z k a ń c y P r u s,
P o d rządairtakonu K r z y ż a c k i e g o , W ia n ic a c h R z e c z y p o s p o l i t e j , P o d p r u s k i m z a b o r e Ą d W e r s a l u d o P o c z d a m u , T P o ls c e L u d o w e j .
K ażda z t h części sk ła d a się z ro zd a łó w p o św ię c o n y c h te m a ty c e s z c z e g ó ło w ej. C zęłpierw sza z a w ie r a 3 rozdały n a p isa n e p rzez trzech au torów , druga — 4 r iz ia ły d w ó c h a u to r ó w , tr z ia — 11 pióra d z ie w ię c iu a u tor ów , czw a r ta — i z t e r e c h a u to r ó w , p ią ta - 12 r o z d z ia łó w n a p isa n y c h p rzez trzech autoróyn w r e s z c ie sz ó sta — 6 r o z ia łó w , k a ż d y in n e g o autora.
N a jw ię c e jh ie js c a z a jm u je t e m a t y k p o lity c z n a , sp o łe c z n o -g o sp o d a rc za oraz u str o jo w a a js k r o m n ie j p o tr a k to w a ł p r o b le m y k u ltu r y c z y ż y c ia u m y sło w e g o ; n a p o tk m y je w c z ę śc i tr z e c iej,S ejm u ją cej o k r e s od d r u g iej p o ło w y X V w . a ż \ r ozb iorów , w c z w a r te j,o ty c z ą c e j la t zab o ró w , a ta k ż e w o sta tn ie j, w k tw sta ra n o s ię u w z g lę d n ić najszerz ej.
Zrezygnowa» całk o w icie z zam ieszczia w k a żd e j części o d rę b n y ch r y sów historycznyK k tó re w p ierw szy m w yniu p e łn iły ro lę w s tę p n y c h s y n tety c zn y c h wpjbwHzeń w p ro b le m a ty k ę «szczególnych ok resó w ch ro n o lo gicznych. Ich/KOSŁm rozb u d o w an o , b ą d źzu p ełn ian o tre ś ć poszczególnych części, sz k o d ź jednY że uczyniono to n ie d y dość m ech an iczn ie, u su w ają c p rz y okazji tak że ^ trz eb n e w iadom ości, d zie o ty m m ow a w u w ag ach szczegółow ych.
Część p ierw sza, b ę r w o tn i m i e s z k a ń c y «s, z ra cji s p e c y fik i o k r e s u i r o dzaju ź ró d eł p ozostafęych do d y sp o z y c ji îaczy, a w ię c r e lik t ó w ję z y k o w y c h , z a b y tk ó w ku ltu y m a te r ia ln e j c z y «icznych p r z e k a z ó w p ise m n y c h , n a k a z u je o d m ie n n e traktowanie. S ta r a n o sit n iej zresztą w m ia rę w y c z e r p u jąco (J erzy Okulicz, Kazim ierz Ś lą sk i i . P o w ie r sk i) u w z g lę d n ić r ó żn o rodną te m a ty k ę społec zU .g o sp o d a rczą , kult[n ą j p o lity c z n ą te g o ta k ro z le g łe g o d zia łu historii obejmującego ok resy',0k. 4 ty s. la t przed C h r y stu se m , aż do przyjęcia c h r ż śc ija ń stw a p rzez P )w w p o c zą tk a ch X III w .
C zęść drugą, autorstw , j . P o w ie r sk ie g o « M a k sy m ilia n a G rzegorza p o św ię c o n o p a n o w a n iu Zakthu K rzy ż a c k ie g o , zano w n ie j k sz ta łt p a ń stw a k r z y ż a c k ie g o w Prusach, à ta k ż e p a n u ją c e vm sto su n k i w e w n ę t r z n e , p ro c e s y o sa d n ic z e i ekspansję, K r z y ż a k ó w n a iie p o lsk ie, k r y z y s i u p a d ek
R e c e n z j e i o m ó w i e n i a 421
p a ń stw a k r z y ż a c k ie g o w s k u t e k k lę s k i m ilita r n e j p od G r u n w a ld e m i p r z e g r a n ia w o j n y m ię d z y Z a k o n em , s p r z y m ie r z o n y m ze S w id r y g ie łłą , a P o lsk ą i lite w s k im i str o n n ik a m i J a g ie łły (1431). T e n p r a w id ło w o d otą d s k o n s tr u o w a n y u k ła d treści, p r z e d s ta w io n e j c h r o n o lo g iczn ie, w k o ń c u tej części u le g ł z a c h w ia n iu . W ro z d z ia le p rze d o sta tn im p o w ró co n o b o w ie m p o n o w n ie do s t o s u n k ó w lu d n o ś c io w y c h w p a ń s t w ie k r z y ż a c k im , co z k o n ie c z n o śc i zm u siło do n ie u c h r o n n y c h p o w tó rzeń . W y d a je się n ie u le g a ć w ą tp liw o ś c i, że z m ia n a k o m p o z y c ji t e j c z ęści i z a c h o w a n ie k o n s e k w e n c j i w c h r o n o lo g ic z n y m sp o so b ie n a r ra c ji b y ło k o r z y s tn y m d la cz y te ln ik a , a ła t w y m do z r e a liz o w a n ia z a b ie g ie m
r e d a k c y jn y m , t y m b a rd ziej ż e tr z y p ie r w s z e ro z d z ia ły p o św ię c o n e p a ń stw u k r z y ż a c k ie m u , b itw ie p od G r u n w a ld e m i sto su n k o m lu d n o ś c io w y m b y ł y je d n e g o a u to r stw a . R o zd zia ł c z w a r ty , o sta tn i w t e j c z ę śc i (M. G rzegorza), t y c z ą c y o p o z y c ji sta n ó w p r u sk ic h w o b e c Z a k on u , r ó w n ie ż z a w ie r a p o w tó r z e n ia w tr e ś ci, p o n ie w a ż c h a r a k te r y z u je o k r e s p r zed - i p o g r u n w a ld z k i aż do r. 1435 (ss. 155— 159), a d o p iero w d alszej c zęści (ss. 160— 163) o m a w ia sto su n k i p a n u jące w II p o ło w ie X V w .
Z n a c z n ie o b sz e r n ie jsz a czę ść trzecia, W g r a n ica ch R zec zy p o sp o litej, p r e z e n tu je c z y t e ln ik o w i p e łn ie jsz ą p r o b le m a ty k ę d z ie jó w W a rm ii i M azur. Z a w ie r a b o w ie m p rzeg lą d n a jw a ż n ie js z y c h p r o b le m ó w i zd a rzeń o k r e su o d i n k orp o ra cji z ie m p ru sk ic h do K r ó le s tw a P o ls k ie g o w 1454 r. (M. G rzegorz), p r z e z k sz ta łt k u ltu r y a r ty sty c z n e j W arm ii i P ru s K sią ż ę c y c h od II p o ło w y X V w . po p ie r w s z e d z ie s ię c io le c ia X V I w . (K a m ila W ró b le w sk a ), a n te c e d e n c je tra k ta tu k r a k o w sk ie g o i z n a c z e n ie h o łd u p r u sk ie g o oraz p o w sta n ie P r u s K s ią ż ę c y c h (Janu sz M ałłek ), d alej o b raz r e fo r m a c ji w P ru sa c h K sią ż ę c y c h (tegoż autora) i z w ię ź le u k a z a n y c h p r z e d s ta w ic ie li p o lsk ie j k u ltu r y u m y s ło w e j c z y n n y c h n a ty m te r e n ie (F ra n ciszek M incer), d zie je P ru s K sią ż ę c y c h i od 1701 r. K r ó le s tw a w P r u sa c h o r a z W a r m ii w X V I— X V III w . (tegoż), z b y t s y n t e t y c z n ie p o tr a k to w a n y sta n lu d n o śc i p o lsk ie j w P r u sa c h K sią ż ę c y c h X V — X V I I w . (tegoż), a z n a c z n ie o b sze rn iej i bard ziej w y c z e r p u ją c o n a W arm ii (J erzy P r z e - racki), s y lw e t k i M ik o ła ja K o p e r n ik a (J erzy Sik orsk i) oraz d z ie się c iu w y b i t n y c h b isk u p ó w w a r m iń sk ic h (R om an M a r c h w iń sk i, A lo jz y S zorc i W ła d y sła w O grod ziń sk i), aż po d r a m a ty c z n e sta r a n ia sz la c h ty i m ie sz c z a ń s tw a P r u s K s ią ż ę c y c h o u tr z y m a n ie z w ią z k u z P o lsk ą w X V I i X V I I w ., za k o ń czo n e w 1657 r. u tr a tą z w ie r z c h n ic tw a p o lsk ie g o n a d P ru sam i.
Część czw artą, o b ejm u ją cą o k res od k oń ca X V I II w . do p rzeło m u X I X i X X w., ro zp o czy n a ro zd zia ł p o św ię c o n y z a b o ro w i W arm ii p rzez P r u sy w e w r z e śn iu 1772 r. a u to r stw a J a n u sz a J a siń sk ie g o ; t e n ż e autor w d a lsz y m cią g u u k a z u je p r z e m ia n y w s i w a r m iń sk ie j i m a zu r sk ie j w I p o ło w ie X I X w . S ta n i s ła w S z o sta k o w sk i p isze o p o lity c e g e r m a n iz a c y jn e j p a ń stw a p r u sk ieg o oraz w a lc e o ję z y k p o lsk i do 1870 r. (choć śc iślejszą cezu rę sta n o w i r. 1873, k ie d y to zlik w id o w a n o w sz k o ła c h W arm ii i M azur n a u c z a n ie p r z e d m io tó w ś w ie c k ic h w ję z y k u p olsk im ), a J. J a siń s k i o W a r m ii i M azu rach w dob ie p o w sta ń n a r o d o w y c h 1794— 1864. W d w ó c h d a lsz y c h ro zd zia ła ch K a zim ie r z W ajda o m ó w i ł p r o b le m a ty k ę p rzem ia n gosp o d a rcz y ch , a J. J a siń sk i p o lity k ę g erm a n iz a - c y jn ą i opór ru c h u p o lsk ie g o n a p rz e ło m ie X I X i X X w . T e m a ty k ę k u ltu r a l ną, u w z g lę d n io n ą już czę śc io w o p rzez J. J a siń s k ie g o w o p isie form ru ch u p o l sk ieg o , g łó w n ie w z w ią z k u z p u b lik o w a n ie m p o lsk ie j p rasy, k a le n d a r z y i k s i ą żek, poszerza rozdział sió d m y teg o ż autora, z a w ie r a ją c y c z te r y s y lw e tk i k r z e w ic ie li p o lsk o śc i M azur i W arm ii: W o jciech a K ę tr z y ń sk ie g o , A n d rzeja S a m u - lo w sk ie g o , M ich ała K a jk i i M ich ała L e n g o w s k ie g o . J u ż w r e c e n z ji z w y d a n ia
422 R e c e n z j e i o m ó w i e n ia
p ie r w s z e g o p o d n ie sio n o w ą t p liw ą c e lo w o ś ć w y o d r ę b n ie n ia o w y c h b io g ra fii z treśc i p o p r zed n ieg o ro zd ziału — tru dn o b y ło p rzecie ż o n ich n ie w s p o m n ie ć u k a zu ją c ro zw ó j ru ch u p o lsk ie g o n a p r z e ło m ie w ie k ó w — a ta k ż e o g r a n ic z e n ia się do c z te r e c h ty lk o s y lw e te k , choć z a p r e z e n to w a n o je w id e a ln y c h p ro porcjach, d z ielą c po p o ło w ie n a d z ia ła c z y M azur (K ętrz y ń sk i, K ajka) i W arm ii (S a m u lo w sk i i L e n g o w s k i). W e w s p o m n ia n y c h u w a g a c h recem zyjnych u p o m i n a n o się w ó w c z a s o, co n a jm n ie j, d w ó c h d a lszy c h , a m ia n o w ic ie z M azur — J a n a K arola S e m b r z y c k ie g o , a z W a r m ii — ks. W a le n te g o B a r c z e w sk ie g o . U w z g lę d n ie n ie ic h w z b o g a c iło b y z n a c z n ie w ie d z ę c z y te ln ik a o p o sta cia ch z a słu ż o n y c h dla k r z e w ie n ia p o lsk ie j k u ltu r y . S łu sz n y m n a to m ia st z a b ie g ie m b yło d o d a n ie w tej c zęści o sta tn ie g o , ó sm e g o , ro zd zia łu o lu d o w e j k u ltu r z e m a te ria ln ej, d u c h o w e j i sp o łec zn ej (A n na Szy fer), co r ó w n ie ż p o stu lo w a n o w r e cen zji z 1982 r.
Ozęść p iąta o m a w ia n e j k sią ż k i r ó w n ie ż u le g ła p rzeró b k o m i u z u p e łn ie n io m w sto su n k u do w y d a n ia p ie r w sz e g o . J e j a u to r z y (w ięk szo ść ro zd zia łó w n a p isa li W o jc ie c h W rze siń sk i i B o h d a n K o z ie łło -P o k le w s k i) sk o n c e n tr o w a li u w a g ę g łó w n ie na te m a ty c e p o lity c z n e j i sp o łec zn o -g o sp o d a rc zej; k u ltu r a l ną — w p e w n y m sto p n iu p rezen tu ją fo r m y ru ch u p o lsk ie g o na W arm ii, M a z u ra ch i P o w iś lu w la ta c h 1920— 1933 oraz po d ojściu H itle ra do w ła d z y (W. W rzesiń sk i). O k resu p rzed w y b u c h e m II w o j n y ś w ia to w e j, jej p r z eb ieg u oraz w a lk o w y z w o le n ie — tzw . o p era cji w sc h o d n io p r u sk ie j A rm ii C z e r w o n e j — d o ty c zą ro z d z ia ły od d z ie w ią te g o do d w u n a ste g o , g łó w n ie a u to r stw a B. K o z ie łło -P o k le w s k ie g o . P o ło ż o n o w n ich n a c isk n a ro lę ty c h z ie m jako w a ż n e g o p u n k tu stra te g ic z n e g o w a ta k u n a P o ls k ę w e w r z e śn iu 1939 r., a t a k że w g o sp o d a r c e w o je n n e j T r zeciej R zeszy, u w z g lę d n ia ją c p racę p rzy m u so w ą
( P r u s y W s c h o d n i e o b o z e m p ra c y ). R o zd zia ł p rzed o sta tn i, te g o ż autora, p r z e d
sta w ia fo r m y ru ch u oporu i k o n sp ir a c y jn e j d zia ła ln o śc i o r g a n iza cji p o d z ie m n y c h oraz p rzeb ieg p r z y m u so w e j e w a k u a c ji lu d n o śc i na p rz e ło m ie la t 1944 i 1945. R ozd ział o sta tn i, O p e r a c ja w s c h o d n i o p r u s k a A r m i i C z e r w o n e j , o p raco w ał S ta n is ła w Ł an iec.
W szóstej, p r z e d o sta tn iej c zęści k siążk i, W P o ls c e L u d o w e j, staran o się w sp osób ba rd ziej p e łn y p r z e d sta w ić la ta o d 1945 po sc h y łe k sie d e m d z ie s ią ty ch . W p ro w a d z e n ie m , a zaraze m próbą sy n te ty c z n e g o u ję c ia p rzem ia n p o li- ty c z n o -u s tr o jo w y c h i sp o łe c z n y c h , jest rozdział p ie r w sz y , K u n o w e m u s p o ł e
c z e ń s t w u , n a p isa n y p rzez E d m u n d a W o jn o w sk ieg o . N a s tę p n y (Jerzy Suchta),
p o św ię c o n o ż y c iu go sp o d a rcz em u , a p o z o sta łe (od trz e c ie g o do sz óstego) u k a zują k o le jn o k u ltu r ę i sz tu k ę (Z y g m u n t Lietz), ro zw ó j o ś w ia t y do la t 1978/1979 (T adeusz F ilip k o w sk i), n a u k i w la ta c h 1945— 1980 (g łó w n ie u ję te j in sty tu c jo n a ln ie p rzez J. S ik o rsk ieg o ) oraz in te resu ją co p r z e d sta w io n e d zie je p r a sy o l sz ty ń s k ie j w la ta c h 1945— 1980 (B o h d a n Ł u k aszew icz).
K sią ż k ę z a m y k a część sió d m a o b ejm u ją ca dodatki. Z a m ieszczon o w nich z e s ta w io n e p rzez S ta n is ła w a A c h r e m c z y k a k a le n d a r iu m d z ie jó w W arm ii i M a zur od o k r e su g ó rn e g o p a le o litu po w r z e sie ń 1980 r. oraz s e le k ty w n ą b ib lio g ra fię te m a tu op ra co w a n ą p rzez J erze g o M in a k o w sk ie g o (264 t y t u ły łącznie, w ty m 58 o p ra c o w a ń o g ó ln y c h oraz 166 bard ziej sz c z e g ó ło w y c h , p o lsk ich i obcych). T e n ż e a u tor sp orz ądz ił in d e k s n a z w isk .
Z a r y s d z ie jó w W arm ii i M azur w o b ec n y m , n o w y m k sz ta łc ie e d y to r sk im s ta n o w i z p e w n o śc ią znaczm y krok naprzód w o b e c w y d a n ia p o p rzed n ieg o , k tó re b y ło sw o is ty m k o n g lo m e r a te m u s tę p stw w sto su n k u do r ó ż n eg o rodzaju tru d n o ści sto ją c y c h przed u ję c ia m i c a ło śc io w y m i. N a n a jw a ż n ie js z e u sterk i
R e c e n z je i o m ó w i e n i a 423
w s k a z a n o już w obu a r ty k u ła c h r e c e n z y jn y c h p o św ię c o n y c h p ie r w s z e m u w y d aniu. T u w y m ie n im y te , k tó r y c h n ie ud ało s ię u n ik n ą ć i ty m razem .
W p racach s y n t e t y c z n y c h n a jw ię k s z ą tru d n o ść s t a n o w i z w ię z łe p r z e d s ta w ie n ie p ro b le m ó w , d otąd n ie u ję ty c h m o n o g r a fic z n ie , bądź je d y n ie w sp osób p o w ie r z c h o w n y . N ie ła t w o jest w ta k r o z le g ły m z a k resie c h r o n o lo g ic z n y m p o k u sić s ię już dziś o m o ż liw ie p e łn e c z y w m ia r ę ty lk o w y c z e r p u ją c e p r z e d s ta w ie n ie d z ie jó w W a rm ii i Mazur. S y n te z a b o w ie m sta je się z b liżo n a do p e łn e j i d o sk o n a łej dopiero, g d y całość in te r e su ją c e j te m a t y k i z o sta ła już d o sta te c z n ie p o zn a n a i u k a za n a m o n o g r a fic z n ie . W p r z e c iw n y m razie p o zo sta je p r z y g o to w a n ie zb ioru stu d ió w c z y sz k ic ó w , w z g lę d n ie z b liżo n eg o u ję c ie m do sy n te z y ta k z w a n e g o „ z a r y su ”.
O ile sta n n a sze j w ie d z y n a te m a t p rzem ia n p o lity c z n y c h , u str o jo w y c h , a ta k ż e p r ą d ó w id e o w o -r e lig ijn y c h , ja k r e fo rm a cja czy k o n trr efo r m a cja , n a W a rm ii i M azu rach w o k r e sie p r z e d ro zb io ro w y m , m o ż e m y u zn a ć za w y s t a r czający, to w o b r ę b ie d z ie jó w n o w s z y c h i n a jn o w s z y c h t e m a ty k a sp o łe c z n o - -gosp o d a rcza , a ta k ż e p o lity c z n a i k u ltu r a ln a n ie są jeszc ze w p e łn i o p raco w a n e . W ie le za g a d n ie ń sz c z e g ó ło w y c h n a d a l czek a n a s w y c h m o n o g r a fistó w , a b ra k d o sta teczn ej p e r s p e k t y w y i d y sta n su , jak też n ie d o sta te k n ie k tó r y c h k a te g o r ii ź ró d eł h isto r y c z n y c h op ó źn ia ic h o p ra co w a n ie. To jedna, a le n ie b y n a jm n ie j je d y n a trudność. >
W sy n te z a c h ty p u r e g io n a ln e g o bardzo tru dn o te ż o d d zie lić te m a ty k ę d o ty c z ą c ą śc iśle d a n eg o obszaru od tła o g ó ln o p a ń s tw o w e g o c z y o g ó ln o n a r o d o w e g o . W y m a g a to n ie ła tw e g o z a b ie g u w y w a ż e n ia w ła ś c iw y c h prop orcji m ię d z y ty m co n ie z b ę d n e o g ó ln e a co k o n ie c z n e r e g io n a ln e , zw ła sz c z a jeśli o p ra c o w a n ie h isto r y c z n e p rzezn aczono dla m n ie j p r z y g o to w a n e g o c z y te ln ik a . N a t l e o g ó ln y m b o w ie m m o że on dostrzec z n a c z e n ie re g io n u dla lo só w o g ó ln o n a r o d o w y c h i jego w k ła d do h isto r ii o jczy stej.
W o k resie p o ro zb io ro w y m , W arm ię i M a zu ry w łą c z o n o w ob ręb o b cego p a ń stw a zaborczego. S tąd w i ę c p o r u sz o n y p o w y ż e j p o stu la t n a b iera ja k b y p o d w ó jn e g o tła: k o n ie c z n o śc i z w ię z łe g o n a w ią z a n ia ta k ż e do h isto rii p o w sz e c h n e j i u k a za n ia s p e c y fik i ty c h ziem , sta n o w ią c y c h po 1945 r. z n o w u część p a ń stw a p o lsk ieg o . W sz y stk o , rzec z jasna, w k o n w e n c ji p r z y ję te j dla teg o ty p u „ z a r y s o w e j” s y n t e z y n a u k o w e j, a le u ję te d o stę p n ie i a d r e so w a n e do sz ersz ego k r ę g u o d b iorców .
W r eszcie d o d a tk o w a tru dn ość w p r z y g o to w a n iu o m a w ia n e j k sią żk i. S t a n o w i ją — m o im z d a n ie m — w ła ś n ie k w e s tia p rzy ję te j fo r m y p isa rsk iej. M o n o g ra fia śc iśle n a u k o w a , a d re so w a n a do z n a w c ó w te m a tu m o ż e z a ło ż y ć p e w i e n k o n ie c z n y zasób w ie d z y i p r z y g o to w a n ia f a c h o w e g o odbiorcy. K o n c e n tr u je się w ię c n a k w e s tia c h w y m a g a ją c y c h u d o w o d n ie n ia bąd ź w y ja śn ie n ia . In aczej w s y n te z ie o c h a r a k terze p o p u la r n o n a u k o w y m . T u 'zasób w ie d z y p o w in ie n b y ć n ie ty lk o m o ż liw ie p e łn y , n a ile p o z w a la a k tu a ln y sta n w ie d z y , a le p rz e d e w s z y s tk im p o d a n y w w e r s ji ja k b y o sta te c z n e j, w zn aczn ej m ierze u sta la ją c e j fa k t y i s ą d y w sp osób b ezspor ny. P o n a d to sta r a n ie o ła tw ą w o d b io rze fo r m ę — to n a tu r a ln e p rzecie ż o d stę p stw o c z y n io n e na rzecz o d b iorcy, sw o is ta „ta ry fa u lg o w a ” k a żd ej p r a c y w jakiś sp osób p o p u la r y z u ją c e j w i e d zę — p o zo sta je z a w s z e w o p o zy cji czy n a w e t k o n flik c ie w o b e c r y g o r ó w ś c iśle n a u k o w e g o ch ara k teru m o n o g r a fii źró d ło w e j, a ta k ż e śc iśle n a u k o w e j sy n te z y .
B a d a cz m o n o g r a fista m a m o ż n o ść i o b o w ią z e k k r y ty c z n ie o cen ić zastan ą w ied zę; p o d e jm u je często p o le m ik ę z d o ty c h c z a so w y m ; u sta le n ia m i, p rzep ro
424 R e c e n z j e i o m ó w i e n ia
w a d z a ją c w ła s n e d o w o d y p raw d y; m a p ra w o p r z e d s ta w ia ć p r o b le m y sporne, dotąd n ie ro zstr z y g n ię te , w fo r m ie s u b ie k t y w n y c h h ipotez; p r e z e n tu je w r e s z c ie w a lo r y sw e j eru d y c ji i w a r sz ta tu w p ostaci ap a ra tu n a u k o w e g o .
B a d a cz p o p u la r y za to r p o z b a w ia s ie b ie i sw e g o c z y te ln ik a sa ty s fa k c ji u k a za n ia c a łe j sz c z e g ó ło w o ś c i i zło żo n o ści drogi, p r o w a d zą cej go do g ło sz o n e j p ra w d y , o g ra n icza się g łó w n ie do n a rra cji r e fe r u ją c e j sta n r z ec zy — d o d a j m y — w sp osób n a jp r z y stę p n ie js z y i d o sto so w a n y do p e r c e p c ji m n ie j p r z y g o to w a n e g o c z y teln ik a .
D o c e n ić n a le ż y te z a b ie g i a u to r ó w i red ak tora za ry su d z ie jó w W arm ii i M azur, k tó r e zm ie r z a ły k u w y r ó w n a n iu p ro p o rcji i z n a le z ie n iu w y jśc ia z w y m ie n io n y c h w y ż e j tru dn ości. U w a g ę tę o d n ie ść n a le ż y p rzed e w s z y s tk im do części trzeciej i c z w a r te j. N a to m ia s t w o p isie la t m ię d z y w o je n n y c h d o m in u je h isto ria p o lity cz n a , z a p e w n e bardzo w a ż n a , sk r o m n ie n a to m ia st u w z g lę d n io n o p r o b le m y g o sp od arcze. S p r a w y k u ltu r y p r z e w ija ją się je d y n ie w rozd zia ła ch u k a z u ją c y c h ruch p o lsk i w la ta c h 1920— 1933 i w ok resie rzą d ó w h itle r o w sk ich . Szk od a, że zabrakło tu ro z w in ię c ia w ą tk u łą cz n o śc i k u ltu r a ln e j ty c h ziemi z M acierzą.
Część sz ó stą starano się w p r a w d z ie w z b o g a c ić te m a ty k ą sz tu k i i n auki, k tó r y c h za b rak ło w p op rzed n im w y d a n iu , a le ab stra h u ją c od k w e s t i i n ie t y le w y c z e r p a n ia , ile raczej p o g łę b ie n ia sp osob u ic h u ję cia , u p o m n ie ć b y s ię n a le żało o u w z g lę d n ie n ie ży c ia lite ra ck ieg o , sp r a w w y z n a n io w y c h i K o śc io ła . Z n a jom ość t y c h d zied zin u m o ż liw ia b o w ie m z r o z u m ien ie m e n ta ln o śc i m ie sz k a ń c ó w W arm ii i M azur, i r ó żn ic d z ie lą c y c h ich z a r ó w n o w p rzeszłości, jak i o b ecn ie. Z b y t m a ło u w a g i p o św ię c o n o p r o c e so w i w r a sta n ia W arm ii i M azur w la ta c h p o w o je n n y c h w ż y c ie o g ó ln o p a ń s tw o w e , ta k ż e k u ltu r a ln e (m ó w i się o ty m w rozd ziale w s tę p n y m te j części, a ta k ż e w p o św ię c o n y m nauce). Z u w a g i na d o n io sło ść teg o z a g a d n ie n ia m o żn a b y ło p o św ię c ić m u w ię c e j m iejsca. P rzech o d zą c o b e c n ie do u w a g b a rd ziej sz c z e g ó ło w y c h , p r a g n ę sp ośród d o strze ż o n y c h m a n k a m e n tó w za sy g n a liz o w a ć n iek tó r e , sz c z e g ó ln ie w b lisk ic h m o im k o m p e te n c jo m o k resa ch c h r o n o lo g iczn y ch . P e w n e u w a g i m u sz ę — n i e s t e t y — p o w tó r z y ć tutaj w śla d za a r ty k u ła m i r e c e n z y jn y m i o p u b lik o w a n y m i w la ta c h 1982— 1984, po u k a za n iu się w y d a n ia pierw szeg o .
I tak, m o żn a zadać pytan ia: czy ech a W io sn y L u d ó w na M azu rach i W ar m ii o g r a n ic z y ły się w y łą c z n ie do z a g a d n ie ń w s i i d la te g o te ż u w z g lę d n io n o je w rozd zia le tej te m a ty c e p o św ięc o n e j? (ss. 362— 363); czy o b ro ń có w ję z y k a p o lsk ie g o n a le ż a ło r z e c z y w iśc ie ogran iczać do n a jb a rd zie j p r z e c ie ż z n a n y c h — K r z y sz to fa C e le sty n a M r o n g o w iu sz a i G u sta w a G izew iu sz a ? (na ss. 372— 383). P r z e b ie g d zia ła ń II w o j n y ś w ia to w e j u k azan o w y łą c z n ie od str o n y n ie m ie c kiej, n ie w sp o m n ia n o n a to m ia st o u d a n y m rajd zie k a w a le r y jsk im d w u b ry g a d P o d la sk ie j i S u w a lsk ie j. W n o c y z 2 na 3 w r z e śn ia 1939 r., w p o śc ig u za p ie chotą n ie m ie ck ą , p o lsc y u ła n i p r zek ro cz y li g ran icę P ru s W sc h o d n ich w y p i e rając N ie m c ó w i z a jm u ją c w s ie B e łc zą ce (G rossdorf), B ia łą P isk ą (Bialla), Brzózk i W ie lk ie (B irk en b erg) oraz S o k o ły (R osen see) i d o ta r li do m ie js c o w o śc i D łu g i K ą t (K larheim ) w p o w ie c ie p isk im . B y ła o t y m w z m ia n k a w w y d a n iu pop rzed n im , w u su n ię ty m o b e c n ie r y s ie h isto r y c z n y m do ok resu m ię d z y w o je n n e g o i la t w o jn y , pióra W. W r z e siń sk ieg o . W iad om ość o ty m n a le ż a ło p r z e n ie ść o b e c n ie do ro zd ziału d z ie w ią te g o W o j n a .
W c y to w a n y c h już p a ro k ro tn ie p o p rzed n ich r ece n z ja ch z w r a c a łe m u w a g ę n a z b ęd n e p o w tó r z e n ia w y s tę p u ją c e dość często w w y d a n iu pop rzed n im . S p o t y k a m y je ta k ż e w o b e cn y m , w d o d a tk u w y r a ż o n e w n ie p r e c y z y jn e j i n ie d o
R e c e n z j e i o m ó w i e n ia 425
sta te c z n ie in fo r m u ją c e j c z y te ln ik a fo rm ie. N p. na s. 699 m o w a o „d ziałaczach b y łe g o Z w ią z k u M a zu ró w z D z ia łd o w sz c z y z n y ”, k tó r z y la te m 1944 r. n a w ią z a li k o n ta k t 'Z P K W N w L u b lin ie , a 22 p a ź d z iern ik a 1944 r. z ło ż y li B o le s ła w o w i B ie r u to w i m e m o r ia ł z a w ie r a ją c y p o d sta w o w e p o stu la ty i p ro p o zy cje roz w ią z a ń sp r a w ter y to r ia ln y c h , u str o jo w y c h , lu d n o śc io w y c h , g o sp od arczych , k u ltu r a ln y c h i w y z n a n io w y c h tzw . p ro b le m u w sc h o d n io p r u sk ie g o ; w ia d o m o ść o ty m p o w tó r z o n o też na s. 731 oraz 772. W trzech ty c h m ie js c a c h w sz a k ż e zab rak ło jed n a k n a z w isk o w y c h d zia ła czy , choć autor p ie r w sz e j w z m ia n k i (E. W o jn o w sk i) o g ło sił je p rzecie ż w s w e j ksią żc e, a o sta tn io p o św ię c ił tem u za g a d n ie n iu o d r ę b n y a rty k u ł, p rez e n tu ją c p o sta c ie o w y c h d z ia ła c z y 3. Zabrakło te ż w z m ia n k i o p ra ca ch b a d a w c z y c h i stu d y jn y c h d o ty c z ą c y c h P ru s W sc h o d n ich , p r o w a d z o n y c h p rzez t a j n y In s ty tu t Z achod n i, U n iw e r s y te t Z ie m Z a c h o d n ich czy S tu d iu m Z a c h o d n ie D e le g a tu r y R ządu (k r y p to n im „ P ia s k i”) n a te r e n ie W a r s z a w y i K r a k o w a , a t a k ż e n a e m ig r a c ji w L o n d y n ie.
Z n a cz n ie le p ie j i p e łn ie j sc h a r a k te r y z o w a n o „ P o je z ie r z e ” na s. 704 n iż w r o z d zia le o n a u c e (ss. 782, 783), tu o c z y w iś c ie sw o is te g o p o w tó r z e n ia nie sp osób b y ło u n ik n ą ć . N a s. 683 (w p o d p isie pod ilu stra cją ) n ie j a s n e o k r e śle n ie „ z a m o r d o w a n y p rzez N N ” ; n a s. 686 R o h a ty ń s k i m ia ł na im ię Józef; n a s. 693 „ Ł u p a szk o ” to p se u d o n im Z y g m u n ta S zen d ziela rza , b. d o w ó d c y V b r y g a d y k a w a le r ii A K ; na ss. 693— 694 c y ta t (w c u d z y sło w ie ) je d n a k b ez p o d a n ia źró d ła sk ą d zo sta ł za cze rp n ię ty ; na ss. 704 i 709, g d z ie m o w a o w y d a r z e n ia c h m a r c o w y c h z 1968 i g r u d n io w y c h z 1970 r., brak c h o ć b y n a jz w ię ź le jsz e g o o k r e śle n ia ic h ch arak teru ; n a s. 731 o tw a r c ie p ie r w sz e j w y s t a w y części z b io r ó w M u zeu m M a zu rsk ieg o w O lsz ty n ie o d b y ło się 25 listo p a d a 1945 r.; na s. 784 n ie z b y t z ręc zn e sfo r m u ło w a n ie d w u n u r tó w c e ló w s t a tu to w y c h r e a liz o w a n y c h w O środku B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ętr z y ń sk ie g o : w ram ach „ d z ia ła ln o ści sp o łe c z n e j” oraz „ in sty tu c jo n a ln e j” — ch o d zi tu z a p e w n e o k o r p o ra cję c z ło n k ó w O B N oraz jego p r a c o w n ik ó w e ta to w y c h . W B ib l i o g r a f i i u w z g lę d n io n o w śr ó d 224 t y tu łó w p o z y cji d r u k o w a n y c h jed en ręk o p is d y s e r ta c ji d o k to rsk iej S. B o d n ia k a (na s. 835).
O tr z y m a liśm y p racę bardzo p o tr zeb n ą i p o św ię c o n ą te m a ty c e n ie z w y k le w a ż n e j d la n a sze j h istoriografii. S w o ją drogą jej k sz ta łt o b ecn y, n ie w o ln y od n ie d o sta tk ó w , p rzed e w s z y s tk im co do k o m p le tn o śc i treśc i i w p e w n y c h jej p a rtia ch u ję ty c h n a z b y t sz k ic o w o , sp ra w ia , że w sw e j z a r y s o w e j p ostaci k sią ż k a b ę d zie ty lk o d oraźn ie m o g ła z a sp o k o ić brak p e łn e j, n a u k o w e j s y n t e z y d z ie jó w W a rm ii i M azur, k tó r e j n a d a l o czek u jem y .
Ż y c z y ć te ż n a le ż y a m b itn e m u z e s p o ło w i b a d a c z y s k u p io n y c h w O środku B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jciech a K ę tr z y ń sk ie g o w O lszty n ie, b y p o stu la t te n m ó g ł zostać p rzez n ic h sp e łn io n y w n ie d a le k ie j przyszłości.
W i e s ł a w B i e ń k o w s k i
T a d e u sz O racki, S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , P r u s K s i ą ż ę c y c h i Z i e m i
M a l b o r s k i e j o d p o ł o w y X V do k o ń c a X V I I I w i e k u , W y d a w n ic tw o „ P o je
z ie r z e ”, t. 1, O lsz ty n 1984, X X X V + 169 ss.
W 1963 rok u sta r a n ie m In s ty tu tu W y d a w n ic z e g o P A X u k a za ł się S ł o w n i k
b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w i ś l a od p o ł o w y X V w . do 1945 r o k u a u to r
3 E. W o jn o w s k i, W a r m i a i M a z u r y w l a t a c h 1945— 1947 — K s z t a ł t o w a n i e Si? s t o s u n k ó w p o l i t y c z n y c h , O l s z ty n 1968; te g o ż , w c z t e r d z i e s t ą r o c z n i c ą p o w s t a n i a K r a j o w e j R a d y N a r o d o w e j , W a r m i a i M a z u r y , 1984, n r 4.
