Odyniec, Wacław
"Ostpreussische Domänenvorwerke
im 16. und 17. Jahrhundert",
Hans-Helmut Wächter, [w:] "Beihefte
zum Jahrbuch der
Albertus-Universität Königsberg/Pr.",
Würzburg 1958 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 286-287
i przy IMci P an u A ndrzeju B rochockim staroście bystrzyckim i przy hetm anach i pisarzach W ielkiego K sięstw a Litew skiego, pod K astem berkiem roku 1420 popisanych, a naprzód pułk h u sa rsk i królew ski w w ojsku (w) W ielkim Księ stw ie Litew skim będący pod pułkow nikiem IM ci P an em Bazylim K ościałkow - skim z siedm chorągw i złożony”.
D okum ent ten jest kopią, a jednocześnie tłum aczeniem , sporządzonym przez jezuitę, Ja n a N arkuskiego, w r. 1741. N ark u sk i za po d staw ę tłum aczenia p rzy jął re je s tr popisowy, zn ajd u jący się w księgach ziem skich połoclcich, pisany ■w języku ruskim . Na w stępie swego tłum aczenia w yjaśnił, że oryginał re je stru popisowego posiada szlachecka rodzina K ościalkow skich, k tó ra , przedłożyw szy go w r. 1678 w T ry b u n ale G łów nym W ielkiego K sięstw a L itew skiego, obroniła kw estionow ane przez Siciskich szlachectw o sw ego rodu. D zięki tem u kopię re je stru popisowego w ciągnięto do a k t T ry b u n ału . N astępnego roku sporzą dzono tra n ssu m p t tego dokum entu, w łączająd go do a k t ziem stw a· połockiego, poniew aż n iejak i R usiecki z woj. połockiego w identyczny sposób m usiał się bronić przed naganą szlachectw a. D opiero z tego odpisu N arkuski dokonał tłum aczenia na język polski.
N iezależnie od tłum aczenia N arkuskiego, w B ibliotece C zartoryskich zacho w ały się 2 odpisy tego re je stru z „ksiąg T ry b u n ału G łównego W ielkiego K się stw a Litew skiego sp raw w ieczystych w W ilnie ekspediow anych” . z r. 1678. Odpis pierw szy nie jest dokończony, pochodzi rów nież z X V III w. D rugi odpis sporządzony został przez Ogonowskiego w r. 1746.
-'P o ró w n u ją c kopie N arkuskiego i Ogonowskiego, a u to r w ykazuje, że N a r kuski dokonał szeregu skrótów , niektóre p a rtie streścił, n iek tó re opuścił, a przede w szystkim zrobił ty lk o sum aryczny zestaw poszczególnych pocztów i chorągw i. N atom iast w przekazie Ogonowskiego b ra k je st sum arycznych obliczeń. Nie w iadom o więc, czy N ark u sk i obliczeń tych dokonał sam , czy istotnie odpisał je z przekazu w ileńskiego. L iczne błędy w piso w n i nazw isk, celowe zniekształcenia tek stó w i archaizm y dowodzą, że istn iejące przekazy uległy daleko idącym przeróbkom i odchyleniom od ory g in ału z XV w. S pie- ra lsk i stw ierdza, że rów nież ro k 1420 i m iejscow ość „R astem b erk ” m usiały zostać w pisane omyłkowo, poniew aż w tym czasie w ojny z Krzyżakami· nie było i w ojsko polskie n ie d o tarło do K ętrzyna. Nie ulega -wątpliwości, że chodzi tu 0 rok 1410 i że re je str został sporządzony przed b itw ą. N ajw ażniejszym a rg u m entem p rzem aw iający m za autentycznością źródła jest w iadom ość zaw a rta zarów no u Ogonowskiego, ja k i u N arkuskiego, że p u łk K ościałkow skiego sk ła d ał się z 7 chorągw i, a każda z nich liczyła po 300 ludzi. Otóż w iadom o skądinąd, że k o m tu r R agnety rap o rto w a ł w czerw cu 1410 г., iż „W itold powołał w· Żmudzi z każdego k r a ju po 300 ludzi n a 5 tygodni pod broń, że na dzień 3 czerw ca pociągnęli już z k r a ju ”. Zbieżność tych liczb każe w nioskow ać A utorow i, że w skład p u łk u K ościałkow skiego w chodziły chorągw ie w y sta wione przez W itolda z 7 pow iatów żm udzkich. P oniew aż z dotychczasow ych źródeł osoba dowódcy w ojska żm udzkiego nie je s t znana, niniejsze źródło określiłoby jego nazw isko — byłby nim W asyl z Z y ndram a K ościałkow ski.
Choćiaż świeżo o d k ry te źródło w ym aga jeszcze gru n to w n ej analizy, to jed n a k sugestie Spieralskiego są in teresu jące i dosyć przekonyw ające.
Janusz Jasiński
H an s-H e lm u t W ä c h t e r , O stpreussische Ľ o m ä n en vo rw erke im 16, and 17.
Jahrhundert, (w) Beihefte zum Ja h rb u c h d er A lb e rtu s-U n iv e rsitä t K önigs
berg/Pr., W ürzburg 1958, s. X, 186, XXIV.
A u to r jest uczniem W. A bla, byłego profesora u n iw ersy tetu królew ieckiego 1 pod jego kieru n k iem opracow ał om aw ianą książkę, uzyskując stopień, doktora.
W oparciu o bardzo bogaty m a te ria l arch iw aln y , szczególnie różnego rodzaju ra c h u n k i i zestaw ienia zn ajd u jące się w tzw. w schodniopruskich foliantach (O stpreussische Folianten) przy pom ocy m etody sta ty sty czn ej, opracow ał on dzieje folw arków w P ru sa c h K siążęcych w XVI i X V II w. W äch tera in te re sow ały p rzed e w szystkim plony, pow ierzchnia folw arków i pow ierzchnia u p ra w n a i te zagadnienia zostały rozpracow ane w sposób in teresu jący i m etodycznie wzorowy. (Vide rec. A. M ą c z a k a , Z ap isk i H istoryczne, T oruń 1960 r., t. XXV,
7
.. 3—4, s. 176— 179). Inne problem y, podstaw ow e dla zrozu m ienia całokształtu rozw oju oraz u p ad k u gospodarki folw arcznej, zostały p o trak to w an e pobieżnie. Za ta k ie lu b inne u jęcie tem atu n a tu ra ln ie nie można a u to ra w inić, może być ono dyskusyjne, a szersze p rzed staw ie n ie tych, czy innych zagadnień chciałoby się poznać ze w zględu n a zw ykłą ciekaw ość, ja k one p rzed staw iały się na te re n ie P ru s K siążęcych. N aw et jed n ak te k ró tk ie dane pozw alają na przeprow adzenie pew nych p orów nań z teren em najbliższym , to znaczy z P ru sa m i K rólew skim i. Je st to tym b a rd z ie j zrozum iałe 1 in te re su jące, skoro źródła szesnasto- i siedem nastow ieczne n azy w ają okręgi p rz y g ra niczne, np. ostródzki, olecki i inne, sta ro stw am i polskim i (s. 22, 33). Nie tylko jednak nazwy; są św iadectw em pew nych zw iązków z Polską, ale· także zw iązki gospodarcze stw ierdzone przez au to ra, jak np. u p ad ek pro d u k cji chm ielu n a sk u te k k o n k u ren cji chm ielu z ziem polskich (s. 33). Od siebie dodam , że w łaśnie do P ru s K siążęcych m asow o u d a w a li się „ludzie lu ź n i”, jak to w ykazał J. G i e r o w s k i , a chłopi i kupcy z w ojew ództw a rńalbor- skiego, szczegónie ze sta ro stw a dzierzgońskiego, u d aw ali się na ja rm a rk i do P ra b u t. Z nane są też w y p ad k i sprzedaży chłopów bez ziem i w łaśn ie z P ru s K siążęcych do ziem polskich. N a tu raln ie zw iązki te, pom ijam szerzej opraco w ane osadnictw o polskie, dotyczyły teren ó w zachodnich i południow ych P ru s Książęcych.P odobieństw o w rozw oju gospodarki folw arczno-pańszczyźnianej w P ru sach Książęcych i K rólew skich w y stę p u je w yraźnie, jeżeli p rzean alizu jem y w ykresy, pow ierzchni u p raw n ej i spadku p ro d u k cji trzech głów nych rodzajów zbóż. Nie m am y dla P ru s K rólew skich ta k dokładnych danych, jak im i rozporządzał H. H. W ächter, ale załam anie się gospodarki po w ojnach szwedzkich w obu prow incjach je st w idoczne i m a podobne przyczyny. D rugim zjaw iskiem , p rzebiegającym podobnie, to zm niejszanie się ilości chłopów pańszczyźnianych, a ty m sam ym ilości pańszczyzny szarw arkow ej. A utor an alizu je to zjaw isko na podstaw ie dokładnie przeb ad an y ch 10 folw arków . W 1610 r. było ich 1.355, a w 1683 r. tylko 530, czyli spadek w ynosił 72%. W zbadanych starostw ach P ru s K rólew skich ilość g b urów szarw arkow ych w ykazuje także bardzo duży spadek. O ile na P om orzu łączym y to zjaw isko z przechodzeniem na czynsze, to ta k ie j analizy b rak u je w p racy W ächtera.
Podobieństw a, a także różnice, m ożemy mnożyć, ale nie to je st Istotne przy om aw ianiu n in iejszej p u b lik acji, w artość jej polega nie tylko na odkryw czym i now atorskim stosow aniu m etody statystycznej, ale na tym , że je st to a n a li tyczne opracow anie gospodarki folw arcznej dó b r książęcych i n a pew no będzie pu n k tem w yjścia dla dalszych badań, prow adzonych nie tylko przez uczonych niem ieckich, ale 1 polskich.
N iew ątpliw ie każdy badacz dziejów gospodarki w ie jsk ie j P ru s K siążęcych będzie m usiał sięgnąć do p ra c y W ächtera.
W acław O dyniec
