Grygier, Tadeusz
Sumariusz akt naczelnej władzy Prus
Książęcych "Etats-Ministerium"
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 137-160
T A D E U SZ G R YG IER
S U M A R IU S Z A K T N A C Z E L N E J W Ł A D Z Y P R U S K SIĄ Ż Ę C Y C H
„ E T A T S -M IN IS T E R IU M ”
O p u b lik o w a n ie su m a riu sza a kt E ta ts -M in is te r iu m je s t p o d y k to w a n e trzem a w z g lęd a m i. P o p ie r w sz e w celu szy b szeg o i ła tw ie jsz e g o dotarcia do p o szu k iw a n ej in fo rm a cji źró d ło w ej >. J est to ty m k o n iec z n ie jsz e, że zesp ó ł E ta ts -M in is te r iu m je s t p o d zielo n y m ięd zy d w a a rch iw a: W o jew ó d zk ie A r c h i w u m P a ń stw o w e w O lszty n ie i A rch iw u m w G etyn d ze (S ta a tlic h e s A rc h iv la g e r in G ö ttin g en ). Z biór w G ety n d ze p o zb a w io n y je s t e w id e n c j i2. P o d ru g ie sam rze c z o w y uk ład h a s e ł z k ró tk im i r eg esta m i sta n o w i w a ż n e źród ło d o h isto rii u stro ju p o lity c zn eg o i a d m in istra cy jn eg o K się stw a P ru sk ieg o , h isto rii ta k m ało znanej i p rzeb adanej. R e g e sty m ogą za stą p ić w w ie lu w y p a d k a ch sam e a k ta 3. P o tr z ec ie r ze czo w e u jęc ie za w a rto śc i tr e śc io w e j zesp o łu u w id o czn i p e łn iejsz ą p r o b lem a ty k ę P rus K sią żęcy ch , u z m y sło w i dzied zin y o p ra co w a n e i w y m a g a ją c e jeszcze o p racow an ia.
Z u w a g i n a ro zp ro szen ie zesp o łu E ia ts -M in is te r iu m w d w u m ie jsc a ch za c h o w a n o ozn a czen ia sy g n a tu r a ln e w e d łu g d a w n ej stru k tu ry i podano je w n a w ia s ie p rzy h a ś le rzeczow ym . In fo rm a cje o p rzech o w a n iu a k t w W o jew ó d zk im A r ch iw u m P a ń stw o w y m w O lszty n ie p od an e są w p rzyp isach . B ra k te j in fo r m a cji oznaczać będ zie, iż m a ter ia ły zn a jd u ją się w zbiorach a r ch iw a ln y c h w G etynd ze.
S tru k tu r a zesp o łu , u sta la ją ca r ó w n o c ze śn ie sy g n a tu rę, je s t n a stęp u ją ca : D zia ły
1. D ek rety; 2. S zla ch ta ; 3. A d w o k a ci; 4. K om orn ictw a; 5. D zier ż a w y k o m o r- n ic tw ; 6. U rząd K a m era ln y (A m tsk a m m er); 7. W ęg o rzew o . K o m o m ic tw o ; 8. W ęgorzew o. M iasto; 9. B a łg a . K om orn ictw o; 10. B a łga. M iasto; U . B a rcian y.
K om ornictw o; 12. B arcian y. M iasto; 13. U ła sk a w ie n ia ; 14. A m n estie; 15. N o m i na cje; 16. B ursztyn ; 17. P ok arm in . K o m o rn ictw o ; 18. Pokarm iru M iasta; 19. K ancelaria; 20. H and el; 21. K o m isariat; 22. K o n sty tu cje; 23. K o n tryb ucje; 24. K urlan dia; 25. G dań sk; 26. Iła w a . K o m o rn ictw o ; 27. D ania; 27/2. Iła w a .
1 A. P t a ś n i k o w a , D w a p r o j e k t y s u m a r iu s za a r c h iw a ln e g o , A rch eio n ,
t. 27, 1962, s. 131.
2 K. F o r s t r e u t e r, D as P re u ssisc h e S ta a ts a r c h iv in K ö n ig sb e rg . G ö ttin g en 1955, s. 104. Z biór w G ety n d ze o b e jm u je ca 3000 w ią z e k akt. Z biór w O lszty n ie o b ejm u je 387 je d n o ste k a r ch iw a ln y c h (zob. T. G r y g i e r , W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie , K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W a rm iń skie, 1963, n r 2, ss. 308— 309). N o w ą in w e n ta ry z a c ję zesp o łu w G ety n d ze już rozp oczęto. M a ona z a stą p ić stra co n e d a w n e rejestr y o so b o w e i rzeczo w e zesipołu.
3 H isto ria u stro ju a d m in istr a cy jn e g o P ru s K sią żęcy ch w y m a g a n o w y ch stu d ió w , gd yż praca A. H o r n a, D ie V e r w a ltu n g O stp re u s se n s s e it d e r S ä k u la r isa tio n 1525— 1875, K ö n ig sb erg 1890, ss. 653 je s t już przesta rza ła . P o c z ą w sz y od 1955 r. szc z eg ó ln e z a in te r e so w a n ie h isto rią u stro ju P ru s K sią żęcy ch w y k a zu je szk oła h isto ry czn a prof. W. H u b a t s c h a w N ie m c ze c h Z ach od n ich (zob. T. G r y g i e r , P r u s y W sc h o d n ie w h is to r io g ra f ii z a c h o d n io n ie m ie c k ie j. K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W a rm iń sk ie, 1962, n r 3, ss. 706—709).
M iasto; 28. N iem cy; 29. E lbląg; 30. A n glia; 31. W arm ia; 32. U rzędy sk arbow e; 33. F isca lia ; 34. R ybaki. K cm o rn ictw o ; 35. R yb aki. M iasto; 36. Francja; 37— 43. S p ra w y w y zn a n io w e; 44. G ierd a w y i N ordenburg. K om ornictw o; 45. G ierdaw y. M iasto; 45/2. N ord enbu rg. M iasto; 46. G eorgenburg. K o m o m ic - tw o; 47/2. D ąbrów no. M iasto; 48. S p ra w y gran iczne; 49. M iasta ha n zea ty ck ie; 50. S p ra w y zw ierzch n ie; 51. P a słęk . K om orn ictw o; 51/2. P a słęk . M iasto; 51/3. M łynary. M iasto; 52. N id erland y; 52/2. W ęgry, C zechy, W ołoszczyzna, T urcja; 53. M y ślistw o i leśn ictw o ; 54. G ospodarka leśn a; 55. W ystruć. K om or n ictw o ; 56. W ystruć. M iasto; 56/2. G ołdap. Miasto·; 56/3. S to łu p ia n y . M iasto; 56/4. G ąbin. M iasto; 57. P isz. K om ornictw o; 58. F isz. M iasto; 58/2. B ia ła P iska. M iasto; 59. W ym iar sp r a w ied liw o śc i. G en eralia; 60. S ą d y n a jw y ż sze ; 61. P ro cesy cy w iln e; 62. S ąd K ry m in a ln y ; 63. C o m m isso ra lia ; 64— 69. P ru sy K r ó le w sk ie z w y ją tk ie m G dań ska i T orunia; 70. K ró lew iec. M iasto; 71. K ró lew iec Zam ek; 72. K ró lew iec. K o ścioły; 73. K ró lew iec. P ia c o rp o ra ; 74. K ró lew iec. H an del; 75. K ró lew iec. M ilitaria; 76. K ró lew iec. G ra v a m in a ;■ 77. K ró lew iec. K o ścio ły m iejsk ie; 78. K ró lew iec, R a tu sz i K am era M iejsk a; 79. K ró lew iec. B ro w a rn ic tw o i go rzeln ictw o ; 80. K ró lew iec. S ą d o w n ictw o m iejsk ie; 81. K r ó le w iec , m ie sz czan ie, cechy; 82. K r ó le w iec . P r zed m ieścia ; 83. S p ra w y w o jen n e; 84. S p ra w y krajow e; 85. S p ra w y dom u pan u jącego; 8 6. P ra w o k ra jo w e; 87. S ta n y krajow e; 8 8. S p ra w y lenne; 89. S p ra w y u p raw n ień ; 90. Ł otw a; 91. L itw a ; 92. G iżycko.
M iasto; 93. Ełk. K om orn ictw o; 93/2. E łk. M iasto; 94. K w id zy n i P ra b u ty . K o - m ornictw o; 95. K w id zy n . M iasto; 95/2. G ardeja. M iasto; 95/3. P ra b u ty . M iasto; 95/4. B isk u p iec P om orsk i. M iasto; 95/5. K isie lic e. M iasto; 96. M orąg i M iłakow o. K om ornictw o; 96/2. M orąg. M iasto; 96/3. M iłom łyn . M iasto; 97. M oskw a; 98. K łajp eda. K om orn ictw o; 98/2. K ła jp ed a . M iasto; 99. S p ra w y m on etarn e; 100. N id zica i D zia łd o w o . K om orn ictw o; 101. N id zica . M iasto; 101/2. D zia łd o w o . M iasto; 102. N eu h a u sen . K om ornictw o; 102/2. L a b ia w a . K om orn ictw o; 102/3. W aldau. U rząd K a m era ln y . — F rä u lein h o f. U rząd K am eraln y; 102/4. L a b iaw a. M iasto; 103. O lecko. K om ornictw o; 103/2. M argrabow a. M iasto; 104. Szczytno. K om orn ictw o; 104/2. P a sy m . M iasto; 104/3. S zczytno. M iasto; 105. O stróda. K om orn ictw o; 106. O stróda. M iasto; 106/2. O lsztynek. M iasto; 107. E pidem ie. Q u o a d h o m in es; 108. D itto. Q u o a d p e co ra ; 109. P iła w a ; 110. P o licja ; 111. P olsk a; 112. P o rtu g a lia ; 113. P oczta; 114. Iła w k a i B a rto szy ce. K o m orn ictw o; 115. B a rto szy ce. M iasto; 115/2. Iła w k a . M iasto; 115/3. G órow o. M ia sto; 116. Przezm ark . K o m o rn ictw o ; 117. M iłom łyn . M iasto; 117/2. Z alew o. M iasto; 118. R agneta. K om orn ictw o; 118/2. R agneta. M iasto; 118/3. P iłk a ły . M iasto; 119. K ętrzy n . K om ornictw o; 120. K ętrzyn. M iasto; 120/2. S ęp o p o l. M iasto; 122/3. O rzysz. M iasto; 122/4. M ik o ła jk i. M iasto; 123. S p ra w y dochod ów ; 124. R yga; 125. R zym . Italia; 126. Szaki. K om orn ictw o; 127. K o m u n ik a cja w odna; 128. S zym b ark . K om orn ictw o; 128/2. Su sz. M iasto; 129. Szw ecja ; 130. Szestn o. K om orn ictw o; 130/2. M rągow o. M iasto; 131. S erey i T aurogi; 132. S p ra w y m iejsk ie; 133. Słu żb a w o jen n a ; 134. S p ra w y w od n e; 135. S ty p en d ia ; 136. S ty p en d ia : L eg a ty a d p ia s cau sas; 137. T a p ia w a . K om ornictw o; 137/2. A le m - bork. M iasto; 137/3. W ela w a . M iasto; 138. T ylża. K om ornictw o; 138/2. T ylża. M iasto; 139. U n iw e r sy te t K ró lew ieck i; 140. S p ra w y w e k slo w e ; 141. S p ra w y w iśla n e ; 142. S p ra w y celne.
* # * A b d e c k e r e i — rakarn ia (4, d).
P o ję c ie „A b d e c k e r e i” m a ró żn e zn a c ze n ia . P o p u la rn e u ję c ie d o ty c z y p r o w a d ze n ia p r z e d s i ę b io r s tw a u s u w a n ia p a d lin y z w ie r z ę c e j, w z g lę d n ie s k o n fis k o w a n e g o m ię sa (ze w z g lę d ó w e p id e m io lo g ic zn y c h ) w rze źn ia c h . P r z e d s ię b io r s tw o
to d la g m in y k o m u n a ln e j b y ło w a ż n y m ź r ó d łe m d o c h o d ó w o ra z p r o d u k c ji m ą c zk i z w ie r z ę c e j, tłu sz c z u , sk ó r, k le ju (L e im g a lla re te ) o r a z in n y c h p r o d u k tó w u b o czn ych . W in n y m sen sie p o ję c ie to o zn a c za in s ty tu c ję s p r a w ie d liw o ś c i („ S c h a rfr ic h te r e i — C a rn iffic in a ”), w y k o n u ją c ą w y r o k i ś m ie r c i tz w . h o n o ro w y c h s k a za ń c ó w (s k a za n y c h n a ś m ie rć b e z p o z b a w ie n ia p r a w h o n o ro w y ch ) o ra z n a d z o ru ją c ą ś le d z tw o w r a z z c a ły m a p a r a te m to r tu r . W y r o k i ś m ie rc i n ie h o n o ro w e j w y k o n y w a ł k a t (to p o re m ), n a to m ia st w y r o k i ś m ie r c i h o n o ro w e j sę d z ia („ S c h a rfric h te r — C a rn ife x ”) m ie c z e m („ S c h a rfr ic h te r sc h w e rt — R ic h t sch w e rt). P o d p o ję c ie m t y m o zn a cza n o r ó w n ie ż n a d z ó r n a d s łu ż b ą w ię zie n n ą ,, a ta k ż e s a m y c h d o zo rc ó w w ię zie n n y c h . W re szc ie p o d p o ję c ie m „A b d e c k e r ” (a lb o „ W ü rg e r”) u jm o w a n o w s z y s tk ie o so b y, k tó r e p o z b a w ia ły k o g o ś ż y c i a Ą.
A b f o l g u n g — od esła n ie
— O d esła n ie na rzecz w ła sn o śc i o ficeró w , p o d o ficeró w i z w y k ły c h żo łn ierzy (8 6, e).
I n s ty tu c ja „ o d e sła n ia ” („ A b fo lg u n g = F o lg e”) r o zu m ia n a b y ła p o c zw ó rn ie . P o p ie r w s z e ja k o z o b o w ią z a n ia do o k r e ś lo n y c h s łu żb na r z e c z u p r a w n io n y c h (p a n a , k się c ia , p a ń s tw a ) d o słu żb w o js k o w y c h , z a b e z p ie c z e n ia i o b s łu g i k s ię c ia i je g o u r z ę d n ik ó w itp . P o d ru g ie ja k o p r a w o d o n a k ła d a n ia ty c h o b o w ią zk ó w , p o tr z e c ie ja k o zo b o w ią z a n ie w s z y s tk ic h c h ło p ó w d o u ję c ia o ra z p o m o c y w p o lo w a n iu n a z w ie r z ę ta d r a p ie ż n e i p o c z w a r te ja k o p r a w o do ścig a n ia z w ie r z y n y p r z e z 24 g o d z in y o d c h w ili j e j p o s trz e le n ia , a u c ie k a ją c e j w in n e i obce r e w ir y l e ś n e 5.
A b g a b e n — św ia d c ze n ia
— W sp r a w ie n ie u sp r a w ie d liw io n e g o n arzu ca n ia p rzez K r ó le w iec k ą D y rek cję A k cy zo w ą in ten d e n to w i U n iw e r sy te tu K r ó le w iec k ie g o n o w e g o p o d atku w w y so k o śc i 10 ta la r ó w za jed n ą b eczk ę p iw a oraz d w u b ec ze k sło d u (139, h ) 6.
4 Stron a gospodarcza in sty tu c ji A b d e c k e r e i zaczęła z d e cy d o w a n ie p rze w ażać w P ru sa ch w X V III w ie k u . Zob. P u b lik a n d u m z dn ia 29 k w ie tn ia 1772 r. oraz szc z eg ó ło w e p ó źn iejsze za rzą d zen ie z 27 lip c a 1836 r. (A m tsb la tt, K ö n ig s berg, 1836„ s. 189). C hodziło w ó w cz a s o to, b y lu k ra ty w n y p roced er pro w a d zo n y p rzez p ry w a tn y c h p r z ed sięb io rcó w p r z ejęły p rzed sięb io rstw a k o m u n a ln e. W iek X I X i X X p rzy n io sły u d o sk o n a len ia tech n iczn e, k tó re p o z w o liły na o sią g a n ie z przerobu te g o ,,su r o w c a ” 17— 30°/o m ą czk i m ięsn ej (za w iera ją cej 7.7% azotu, 0,5— 0,8% p o ta su i 8— 10% k w a su fo sfo ro w eg o ) oraz 6— 15% tłu szczu . S tron a
in sty tu c jo n a ln a (in sty tu c ji sp r a w ied liw o śc i) r eg u lo w a n a b y ła n a drodze tzw . dzied ziczn y ch k o n tr a k tó w d zierża w n y ch (np. m ięd zy K r ó le w iec k ą K am erą W o jen n o -S k a rb o w ą a A n to n im M iillerem z B isk u p ca R e sz e lsk ie g o z dnia 26 lip ca 1785 r. — zob. W o je w ó d z k ie A r ch iw u m P a ń stw o w e w O lszty n ie — dalej W A PO X V /18— 1 k. 2). W drugiej p o ło w ie X IX w ie k u in sty tu c ja C a m ife x a na d zo ro w a ła ju ż ty lk o ra k a rn ie (zw a n e o b e c n ie M e is te re ie n ) na p rzyk ład C a rn iffic in a w B isk u p cu .R eszelsk im sp r a w o w a ła n ad zór nad rakarn iam i w D ob rym M ieście, R eszlu , Jezioran ach , B a rczew ie, B isz ty n k u i B isk u p cu .
5 S p ra w a o d m ien n eg o reg u lo w a n ia in sty tu c ji o d sy ła n ia dla b y ły c h i w y s łu
żonych w o jsk o w y c h p r z ew ija się r ó w n ież w ak ta ch K o m itetu S ta n o w e g o P rus W sch odnich i L itw y (W APO V I — D zia ł 15 oraz 20). W szczeg ó ln o ści d o ty c z y ło to w d ó w i siero t w o jsk o w y c h . W X V III i X I X w ie k u n a jw a ż n iejsz e i p r a k ty cz n e zn a czen ie m iało p r a w o ścig a n ia zw ier z y n y , p r z y słu g u ją c e z reg u ły k się ciu w sto su n k u do sw y c h w a sa li a n ie o d w ro tn ie. W w y ją tk o w y c h w y p a d k a ch n a drodze sp ecja ln y ch p r z y w ile jó w i u m ó w p r a w o to p rzy zn a w a n o w a sa lom , p od d an ym , za o p łatą lub b ez (tzw . F o lg ek eu le).
6 A c a d e m ia R e g io m o n ta n a (p ro feso ro w ie, u rzęd n icy , stu d en ci) w m y śl p r z y w ile jó w k sią ż ęc y c h zw o ln io n a b y ła od św ia d c ze ń na rzecz k s ię c ia i m ia sta K ró lew ca . (S zczeg ó ły zob. w W A PO — II — 400, oraz R ep. 99 I — 1).
— W sp ra w ie żądań D om u O piek i w M iło m ły n ie, d o ty czą cy ch d od atk ow ych dotacji z pod atku a k c y z o w eg o (96, e, 3).
— W sp ra w ie reg u la rn eg o w p ła ca n ia św ia d czeń cech ó w na rzecz szk ó ł b ied n y ch w m iastach . Ś w ia d czen ia te za g w a ra n to w a n e są w p r z y w ile ja c h c ech o w y ch (1 1 2, a).
I n s ty tu c ja ś w ia d c z e ń d la p o k r y c ia p o tr z e b p a ń s tw a , z w ią z k u k o m u n a ln e g o c z y ja k ie jś o rg a n iza cji re g u lo w a n a b y ła w K s ię s tw ie P r u s k im w ra m a ch o g ó l n y c h z a rz ą d ze ń z z a k r e s u p o lity k i s k a r b o w e j o ra z u s tr o ju a d m in istr a c y jn e g o . P o lity k a s k a rb o w a d o ty c z y ła sze śc iu d z ie d z in życ ia , a m ia n o w ic ie : 1. D a tk ó w („C a b e ”) w fo r m ie p ie n ię ż n e j a lb o r ó w n o w a r to ś c i p ie n ię ż n e j d la in n y c h p o tr z e b u ją cych . 2. D a tk ó w p r z y m u s o w y c h d la p o tr z e b ja k ie jś in s ty tu c ji. 3, D a tk ó w n a r z e c z in s ty tu c ji sp o łe c z n y c h (g m in y w ie js k ie j, m ie js k ie j np. p o d a te k o s o b i s t y — „G esch o ss” — z a p r zy zn a n ie p r a w a o b y w a te ls k ie g o — „ B ü r g e r re c h t”, c z y p o d a te k r e p a r ty c y jn y — „ U m le g e n ”). 4. W w y ż s z y m z a k re sie p o d a tk ó w na r z e c z k a s y p a ń s tw o w e j (u p o sa żen ie u r zę d n ik ó w , o b r o n y k ra ju , b u d o w y i u t r z y m a n ia d ró g , b u d y n k ó w p a ń s tw o w y c h , u tr z y m a n ia d w o r u k siążęcego): 5. P o d a t k ó w sp e c ja ln y c h , na r z e c z p a ń s tw a , d la w y k o n a n ia d o d a tk o w y c h za d a ń w y n i k a ją c y c h z p la n u b u d ż e to w e g o . 6. W re szc ie z p r y w a tn y c h p o d a tk ó w , p o d p o ję c ie m k tó r y c h u jm o w a n o re g a lia (np. s łu żb a , cła, c z y n s z le n n y ), k o n c e sje , p r z y w ile je , c z y m o n o p o le 7.
A b g e b r a n d t — po g o rzelisk o
— Z arządzenie w sp r a w ie z w o ln ie n ia od op la t p o czto w y ch za p rzesy łk i p o czto w e p ie n ięd zy zeb ran ych z k o le k ty na rzecz p o g o rzelcó w . R e sk r y p t w y dan y w B er lin ie dnia 18 p a źd ziern ik a 1775 r. (113, e ) B.
A b h a n d l u n g — rozp raw y
— W sp r a w ie ro zp ra w y d ruk ow an ej w n u m erze 8 8 „K ö n ig sb erg sch en
G eleh rten und P o litis c h e n Z eitu n g e n ” de anno 1770, pod ty tu łe m B e y tr a g z u r K u r d e r P e s t z u r n ä h e re n P rü fu n g f ü r g e le h rte A e r z te (139, k ) 9.
7 C ałość sp r a w ska rb o w y ch , p rzed e w sz y stk im , je śli chodzi o a d m in istra cję
kam eralną, reg a lia , cła zn a jd u je s ię w w sc h c d n io p r u sk ic h F o lia n ta c h (w p rze w a ża ją cej części w G etyn d ze — SA G oraz w e fra g m en ta ch w W A PO ). Z naczną ilość a kt P rus K sią żęcy ch i B isk u p stw a W arm iń sk ieg o d o ty czą cą spraw fis k a l n ych w w y n ik u dzied ziczen ia a kt p o sia d a zesp ó ł r ejen cji o lszty ń sk ie j. U ję te są cn e w W ydziale D om en, w d zia le IV A b gab en u n d A b lö su n g en d e r G ru n d la s te n u n d D ie r s te (W APO 2756— 4449). S p ra w y św ia d c ze ń z a jęły w ie le m ie jsc a na p rzeło m ie X V III i X I X w ie k u , g d y przep row ad zać zaczęto refo rm ę ustroju ska rb o w eg o , u jętą ja k o w y k u p c ię ża r ó w g ru n to w y ch i słu żb (A b lö su n g d e r G ru n d la s te n u n d D ien ste). D o ciężarów g ru n to w y ch (p raw a rzy m sk ieg o i n ie m ieck ieg o ) za licza n o s e r w it u t y ( G r u n d s tü c k s d ie n stb a r k e ite n ) oraz d z ie sięc in y , dzierża w y dziedziczn e, p od atki sp a d k o w e (m o rtu a rie n ). Z am ian y c ięża ró w g ru n to w y ch i słu żb d o ty cz y ły p rzed e w sz y stk im : 1. słu żb o so b isty ch ; 2. s e r w i
tu tó w ; 3. rocznych św ia d c ze ń z d o ch cd ó w b ru tto (np. dziesięcin ); 4. św ia d czeń w n aturze. S p ra w y te łą c z y ły s ię n ie r o z er w a ln ie z p ro cesem u w ła szczen ia ch łopów .
8 K o m p let ak t d otyczący t e j .s p r a w y zn a jd u je się w zesp o le E ta ts-M in i
s teriu m (SAG ) w ak tach W eg en d e s f r e y e n P o s t-G e ld e s d e r G e istlic h e n un d K irc h e n auch a n d e r e r H e e rs c h a fttlic h e n S a ch en — 113, e.
9 C enzura rozpraw n a u k o w y ch n a leża ła do E ta ts -M in is te r iu m . F u n k cja
oraz akta sp ra w cen zu ra ln y ch - po lik w id a c ji E ta ts -M in is te r iu m i p ow ołan iu K uratoriu m U n iw e r sy te tu K r ó le w iec k ie g o p rzeszły w g e stię teg o o sta tn ieg o (zob. W A PO Rep. 99 G — 1 — 16).
A b k ü r z u n g — sk róty — W sp ra w ie sk ró tó w ty tu łó w (85, b).
W p r a k ty c e k a n c e la r y jn e j s k r ó ty b y ł y p o w sz e c h n ie u ż y w a n e . D zielo n o je na n a s tę p u ją c e g ru p y : 1. T y tu ły , o zn a c ze n ia u r z ę d ó w i n a z w y w ła d z; 2. Ozna c ze n ia o r ze c ze ń i r e d a g o w a n ia k o n c e p tó w („ B e sc h lu ssfa ssu n g u n d K o n z ip ie - ru n g ” ); 3. P r z e g o to w a n ie p ism , a d r e s o w a n ie i u sta la n ie ta k s y ; 4. D ota cje; 5. S p r a w d z a n ie p is m i p o d p is y ; 6. P r e z e n ta ty i p ro to k o ło w a n ie ; 7. O zn a cza n ie ty tu łó w s p ra w ; 8. W y m ia n a k o r e s p o n d e n c ji; 9. N a d a w a n ie s y g n a tu r ; 10. S k r ó ty w te k śc ie; 11, S k r ó ty w a k ta c h p r o c e s o w y c h ; 12. S k r ó ty w a k ta c h ra c h u n k o w o śc i i o zn a c ze ń w a lu to w y c h ; 13. S k r ó ty n a z w je d n o s te k m ia r i w a g 10.
A b l e i t e r — p iorun och ron
— W sp r a w ie założen ia p ioru n och ron u na k o śc iele w T ab ersberg. R esk ry p t z dnia 12 m aja 1774 r. (77, c, 3) n .
A b s c h i e d — od p raw a
— P o lecen ie, by w d o w y ja k r ó w n ież ro zw ied zio n e (a b g e sch ied e n e ) n ie w ia sty , przed p o w tó rn y m w y jś c ie m zam ąż m u szą od czek a ć okres d z ie sięc iu m ie się cy (13, 6, gen.).
— W sp r a w ie u m ieszcza n ia k la u zu l na za św ia d czen ia ch k a n to n istó w p ob o ro w y ch (83, e).
— D ek la ra cja z 21 p aźd ziern ik a 1801 r. w sp r a w ie o d p o w ied n iej o d p ra w y dla ż o łn ierzy o d k o m en d ero w a n y ch d o strzeżen ia ch ło p sk ich i m iejsk ich sp ich rzó w zb o żo w y ch (83 e).
I n s ty tu c ja „ o d p r a w y ” r o zu m ia n a je s t w ję z y k u a d m in is tr a c y jn y m ró żn ie, w z a le ż n o ś c i ta k ż e o d in s ty tu c ji. I ta k „ o d p r a w ą ” n a z y w a się p ism o r o z w ią z u ją c e u m o w ę o p ra cę, ta k ż e z w a ln ia ją c e ze s łu ż b y w o js k o w e j, z w o ln ie n ie c z y u s tą p ie n ie („ E n tla sssc h e in ”) d la p o sła ń c ó w . Inne .zn a cz e n ie p o sia d a z p u n k tu w id ze n ia p ra w n eg o , m ia n o w icie k a rę c ie le sn ą zw a n ą „W illk o m m e n ” (39 u d e r ze ń s zp ic r u tą ) w z g lę d n ie „ o d p r a w ę ” („ A b s c h ie d ”) d la w ię ź n ia (u d erze n ia s z p ic r u tą ) o p u szc za ją c e g o w ię z ie n ie p o o d s ie d z e n iu k a r y , a ta k ż e o d e jśc ie o d k ogoś
10 D la ilu str a c ji k ilk a ro zw ią za ń s to so w a n y ch sk r ó tó w w o k r e sie od X V I— X X w ie k u . A ct. iu ra t. ib id . = A c tu a riu s ju r a tu s ib ie d e m ; A d C eim um = a d C e le s is sim u m ; A d v . = a d v o c a tu s ; В т . v . r. d. s t. — B ü r g e r m e iste r un d R a th d er S ta d t; B r = B ü r g e r m e iste r ; C an. = C a n c ella riu s albo C a n o n icu s; D. = D o m in u s albo D o cto r lu b D u rch la u c h t; E. f. д. = E u er fü r s tlic h e G n a d e n ; E. G . = E uer G n a d e n ; E. K . D. — E u e r k u r fü r s tlic h e D u rch la u c h t; H. — H err. h. t. S ta d t - s c h u lth e is s = h u ju s te m p o r is S ta d ts c h u lth e is s ; I. C. — J u risc o n su ltu s; P. P. = P erso n a p u b lic a ; T it. pl. = titu lu s p le n u s; с. с. = c o n c e p it; p . r. = p r a e v ia r e la tio n e ; a. c. — a n n i c u r ré n tis ; a c t. et. reso l. = a c tu m e t r e s o lu tu m ; ai. el. = a n n i e la p si; h. a. = h u ju s a n n i; X b r. = D ecem b er; alb. = a lb u s; c fl. == C a m - m .ergulden ; d — d e n a r iu s lub P fen n ig ; fl. = G u ld e n ; G g r = G u te G ro sch en ; h ~ H e lle r; m c. = m a rc; m g r = M a rie n g ro sc h e n ; P. — P fen n ig ; R T h a l. = R e lc h sth a le r; s = S o lid u s; SG r. = S ilb e r g ro s c h e n ; th. tir . = T a le r ; M = M e tze ; P f. = P fu n d ; ą tle in = q u en tle in ; R ut = R u th en ; S t. = S te ig e lu b S tück; V tl = V ie rte l.
11 S p ra w y z a b ezp ieczen ia p rzeciw p o ża ro w eg o zob. W id e r a u fb a u (77, с, 3 — SA G ). P o lik w id a c ji E ta ts -M in is te r iu m p rzeszły o n e (z w y ją tk ie m sp r a w n a d zoru p o licy jn e g o i b u d o w la n eg o ) w g e stię sta r o sty k ra jo w eg o (L a n d e s h a u p t- m ann a).
(np. ro zw ó d ) o ra z re z o lu c ję p r a w n ą z a m y k a ją c ą o b r a d y p o s ie d z e n ia sta n ó w (tz w . „L a n d ta g sa b s c h ie d ”) 12.#
A b s c h l u s s — zam k n ięcie
— Z a m k n ięcie r a ch u n k ó w zniszczeń w o je n n y c h w 1757 r. w K się stw ie oraz c a łk o w ic ie zn iszczo n y ch 15 k o m o rn ictw w K s ię stw ie T aurogi (H e rrsc h a ft T a u ro g g en ) (5, а ) 13.
— O głoszon e p a ń stw o w e b u d żety (S ta a tlic h e C a ss e n -A b sc h lü ss e k a m m e r) (6/ а).
P o d p o ję c ie m „ za m k n ię c ia ” w K s ię s tw ie P r u s k im ro zu m ia n o bila n se b u d ż e to w e i ra ch u n k o w e , d a le j k się g i h a n d lo w e i ra ch u n k o w e .
A b s c h o s s — p o d a tek od p r z esied len ia 14
12 W za so b ie a k to w y m A rch iw u m O lszty ń sk ieg o n a jw a ż n iejsz y je s t zbiór
rezo lu cji po sied zeń s ta n ó w (L a n d ia g sa b sc h ie d ), z n a jd u ją cy ch s ię w zesp o ła ch K om itetu S ta n o w eg o P ru s W sch od nich i L itw y oraz S ejm u Prow incjonalnego·. R ezo lu cje te są p o d su m o w a n iem u c h w a ł zgrom ad zen ia sta n ó w oraz p ro p o zy cji ro zw ią za ń sk iero w a n y ch do k ró la w z g lę d n ie w y su w a n y c h przez niego.
13 K się stw o T aurogi w W ie lk im K s ię stw ie L ite w sk im (w o b w odzie w ile ń
skim ), n ie d a lek o g r a n ic y p ru sk iej sk ła d a ło s ię z 1 m ia sta i 34 w si. W łasność R ad ziw iłłó w . W 1680 r. w w y n ik u u m o w y m a łżeń sk iej w łą czo n e zo sta ło do P ru s, by w 1795 r. u m o w ą p a ń stw o w ą z R osją przejść do R o sji (zobacz SA G E. M. 131). S p ra w y K się stw a T au rogów i S e r re y łączą s ię n ie r o z er w a ln ie z osobą B o g u sła w a R a d ziw iłła . Zasób a k to w y K się stw a P r u sk ie g o z w ię k sz y ł s ię o zn acz ną ilo ść a r ch iw a lió w ra d z iw iłło w sk ic h na s k u te k z a a n g a żo w a n ia s ię B. R a d zi w iłła w słu ż b ie elek to ra bran d en b ursk iego. B o g u sła w R a d z iw iłł m ia n o w a n y został n a m iestn ik ie m elek to ra w K s ię stw ie P ru sk im . Jego p o z y c ja b y ła w y ją t kow a, n a w e t n ad rzęd n a w sto su n k u do rządu p ru sk iego, K o le g iu m N a jw y ż szych R adców . N iem n iej in sty tu c ja n a m iestn ik o w sk a b yła ty m cz a so w a i d la teg o część d o k u m e n ta c ji d z ia ła ln o śc i B. R a d z iw iłła w e sz ła do za so b u a k to w eg o E ta ts -M in is te r iu m (zob. E. M. 121 a) oraz część do W sch o d n io p ru sk ich F o lia n - tów . O kres n a m iestn ik o stw a B. R a d z iw iłła je s t w a ż n y m w y d a r z en iem n ie ty lk o dla d z ie jó w K się stw a P ru sk ieg o , a le r ó w n ież in ter e su ją c y i d la h isto r ii a rch i w ó w . O tóż te n m a g n a t p o lsk i w y z n a n ia k a lw iń sk ieg o (reform ow an ego) prze s ie d lił s ię do K ró lew ca z całym sw y m p r y w a tn y m arch iw u m . A r ch iw u m t o po je g o śm ie rc i (1669) p o zostało w K rólew cu . J ego córka L u d w ik a (L u ise C harlotte) w y sz ła za m ąż za sy n a w ie lk ie g o e lek to ra , by po raz d r u g i w y jś ć za m ąż za h rabiego von N eu b u rg (P fa lz g ra f v o n N eu b u rg ). Stąd dop iero w X V III w ie k u a rch iw u m ra d z iw iłło w sk ie przek azan o z K ró lew ca do P fa lz -N eu b u r g . Z naczne ilo śc i akt r a d z iw iłło w sk ic h po zo sta ły jed n a k że w K ró lew cu . D o ty czą one k s ię stw S e r re y i T aurogi oraz a k t k a lw in ó w p o lsk ich . R a d z iw iłło w ie sp e cja ln ie w y stę p o w a li jak o obroń cy k a lw in ó w p o lsk ich i lite w sk ic h . Stą d g m in y k a lw iń sk ie (szczeg ó ln ie z W ie lk ie g o K się stw a L itew sk ieg o ) d e p o n o w a ły w K ró lew cu s w e a r ch iw a lia ze w z g lę d ó w b e z p ie c ze ń stw a (E. M. 19 с IV. E. M. 91). S zczeg ó ły zob. K. F o r s t r e u t e r , D as p r e u ss isc h e S ta a ts a r c h iv , s. 40 oraz T. G r y g i e r i W. K o r y c k a , N ie zn a n e li s t y B o g u sła w a R a d z iw iłła o s y tu a c j i w P ru sa ch K s ią ż ę c y c h w c za sie II w o jn y s z w e d z k ie j, K o m u n ik a ty M azu rsk o-W arm iń sk ie, 1962, nr 4;, ss. 780— 783.
14 A b sch o ss, zw a n y ró w n ież да b ella h e r e d ita ria , ju s d e tra c tu s, ju s a lb in a g ii
a lb o d J A u b a in e D r o it b y ł p od atk iem , k tó ry w m y śl O g ó ln eg o P ra w a K ra jo w eg o (cz. II, 17 §§ 161 i na stęp n e) u iszcza li sp a d k o b iercy m ie szk a ją c y poza g ra n ica m i K się stw a P r u sk ie g o od o d zied ziczo n eg o m ajątk u . P o d a te k te n łą c z y się r ó w n ie ż z p o d a tk iem e m ig ra cy jn y m (g a b e lla e m ig ra tio n is), p o b iera n y m od w y ja z d u za g ran icę. N a z y w a n y A b fa h r ts g e ld albo A b zu g sg e ld , po d a tek te n został w p o ło w ie X IX w ie k u ca łk o w ic ie z n iesio n y (G e se tz -S a m m lu n g , 1822, s. 181), A b sc h o ss i A b fa r h r ts g e ld u jm o w a n o r ó w n ież pod jed n y m p o jęc ie m A b zu g sg e ld (ju s d e tra c tu s, cen su s d e tra c tu s), ró w n ież na m ocy k o n sty tu c ji w X IX w ie k u zo sta ł c a łk o w ic ie z n iesio n y .
— P r a w o n a k ła d a n ia pod atk u od p rzesied len ia przyzn ano a d m in istra cji fisk a ln ej w e d łu g u zn an ia w ła s n e g o (p r iv a te g la ssen ). Zob. R ela cja z 17 m aja 1779 r. w ak tach — G e n e ra lia w e g e n d e s D e tra its in P r e u s se n (32, d ) 15.
— W sp r a w ie z n ie sien ia p o d atk u em ig ra cy jn eg o i sp a d k o w eg o (A b sch o ss) w uk ła d zie p a ń stw o w y m m ięd zy K r ó le stw e m P r u sk im a F u n d a cją w K w e d lin - bu rgu (32, d, 3. D. Q w edlin burg).
— Z arządzen ie w sp r a w ie p ob ieran ia p od atk u em ig r a c y jn e g o i d z ied zicz n e g o (g a b e lla e m ig ra tio n is) ty lk o od e m ig r a n tó w i d zied ziczą cy ch . N ie n a leży pob ierać ty c h p o d a tk ó w od d łu żn ik ó w za cią g a ją cy ch p o ży czk i od zag ra n icz n y ch b a n k ieró w (C red ito re s). Zob. R e sk r y p t w y d a n y w K ró lew cu d n ia 24 w r z e ś nia 1781 r. w aktach W e g e n d e r d e m e h e m a lig e n A c c is e -O fic ia n te n a n d j e t z t in s D a n zig e r T e r r ito r iu m v e r z o g e n e n B o ern e r a a s d e m D e p o sito d e s T a u ffe d - sch eu J u stitz-C o U eg io z u v e r a b fo lg e n d e n 36 T h . in p u n c to D e tra its. (32, d, 3 ) 16. — K o n w e n c ja (tzw . S e p a r a t-C o n v e n tio n ) m ięd zy P ru sa m i a P o lsk ą zaw arta 12 m a rca 1775 r. p o sta n a w ia , że p o d a tek od p r z esie d le n ia (A b sch o ss) z o sta ł na s ta łe z n iesio n y w e w sz e lk ic h w y p a d k a ch w sp r a w ie d zied ziczen ia m ięd zy w sz y s tk im i p o d d a n y m i p o lsk im i i p ru sk im i. N a to m ia st tz w . g a b ella em ig ra tio n is (A b zu g sg e ld ) w strz y m a n a zo sta ła na 6 lat. Zob. R esk ry p t w y d a n y w B er lin ie
dnia 28 k w ie tn ia 1782 r. w a k ta ch I n S a ch e bei d e r P o ln isch . C ron. — G arde als F ä h n d ric h ste h e n d e n K a te lb a rs , w e g e n h in a u szie h u n g d e r in T ils ite n z u g e fa l le n e n V ä te r. E rb s c h a ft in p u n c to D e tra c tu s (32, d, 1).
— K o n w e n c ja z dnia 14 lip ca 1766 r. za w a rta m ięd zy P ru sa m i a F ra n cją w sp r a w ie w o ln e g o (A b s c h o ss fr e y e ) w y w o z u m a ją tk u D u B o sq u e b y łe g o d y r e k tora P ro w in c jo n a ln e g o U rzęd u A k c y z o w e g o w G ąbinie, w r a ca ją ce g o do Francji. Zob. R e sk r y p t w y d a n y w B e r lin ie d n ia 9 lu teg o 1783 r. w a k ta ch I n Sa ch e d e s G e h e im e n R a ts D u B o sq u e (32, d, 3).
— D w u stro n n a k o n w e n c ja w sp r a w ie z n ie sien ia p o d a tk u od p r z esied len ia m ięd zy P ru sa m i a K się stw e m M o n a stersk im (M ü n ste r) (32, d, 3 D t. W est- p h a le n ) 17.
15 P ra w o n a k ła d a n ia pod atk u od p r z esie d le n ia u zn a w a n o za p o d sta w o w y
e le m e n t w ła d z y zw ier z c h n ie j k sięcia , w ła d c y . C en su s d etra ctu s (G a b ella e m i g ra tio n is) słu ż y ł w ła d z y p a ń stw o w e j do k ie r o w a n ia ru ch em em ig ra cy jn y m , a w szczeg ó ln o ści do d y sp o n o w a n ia m a ją tk iem em ig ra n ta . P ra w o to p o z w a la ło na za w ier a n ie sp e cja ln y c h u m ó w m ię d z y p a ń stw e m , z k tó reg o e m ig ru je s ię a p a ń stw e m , do k tó reg o e m ig ra n t s ię ud aje. P r a w o to — z w ier z c h n ie — sto so w a n e b y ło b e z ja k ich k o lw ie k p r z ep isó w w sp r a w ie to k u p o stęp o w a n ia (w illk ü rlic h ). P u n k tem w y jś c ia tzw . A b z u g s r e c h t b y ł p ogląd , iż ża d en członek sp o łe cz e ń stw a n ie m oże o p u ścić te g o sp o łe cz e ń stw a , je ś li n ie je s t w s ta n ie w y r ó w n a ć d łu g ó w i zob o w ią za ń w o b e c sw e g o d o ty ch cz a so w e g o sp o łe cz e ń stw a . A b sch o ss (cen su s h e r e d ita riu s, g a b e lla h e r e d ita r ia q u in te n a ) o p ła ca li obcokra jo w c y za spadc-k z n a jd u ją cy się w kraju . U sta w ą z dnia 8 czerw ca 1815 r. (§ 18)
z n iesio n o te n p od atek .
16 Ju s d e tr a c tu s b yło r ó w n ież w a ż n y m ele m e n te m p o lity k i k sią ż ęc e j. N a p rzy k ła d k sią ż ę A lb r e ch t z w o ln ił A k a d e m ię K r ó le w ie c k ą od o b o w ią z k u sto so w a n ia s ię d o p o sta n o w ie ń teg o p ra w a (zob. D. H. A r n o l d t, A u s fü h r lic h e u n d m it U rk u n d e n v e r s e h e n e H is to r ie d e r K ö n ig s b e r g is c h e n U n iv e r s itä t, Bd. 1, K ö n ig sb erg 1746, ss. 121— 123, oraz W A PO D ep. U n. II — 400).
17 S p ra w y te w w ie lu w y p a d k a ch w y w o ły w a ły spory, g d y ż a d m in istra cja fisk a ln a zam ierza ła w y k o r z y sta ć w p e łn i ju s a lb in a g ii (D ro it d ’a u b a in e = H e im fa llsr e c h t) u p ra w n ia ją c y do p r zy w ła szczen ia na rzecz skarbu całej sp u ścizn y zm arłego, o b cok rajow ca, n a tu r a ln ie te j części, co do k tórej n ie b y ło p ra w o m o cn y ch p o sta n o w ie ń te s ta m e n ta m y c h w z g lę d n ie u m ó w m ięd zy n a ro d o w y ch . P ra w o to sto so w a n o czę sto w za rzą d zen ia ch o d w e to w y c h (retorsja), w szczeg ó ln o ści do F ra n cji przed r ew o lu cją . P od obną in sty tu c ją b y ło ju s d e p o r tu s , na m ocy k tó reg o b isk u p i p rzejm u ją doch od y b e n e fic jó w w ra zie ich n ieo b sa d zen ia (zcb. W A PO — D ep. U m . II — 401).
— Z w o ln ie n ie od pod atk u em ig ra cy jn eg o od k a p ita łó w , k r e d y tó w oraz pro cen tó w ud zielo n y ch przez zm a rłeg o szw ed zk ieg o kom isarza w o jen n eg o M agnusa L ind a. Zob. R esk ry p t w y d a n y w B erlin ie d n ia 5 sty c zn ia 1720 r. w aktach M agnusa L inda (32, d, 3 Schw ed en ).
— W sp r a w ie sp ad k u p o ch o d zą ceg o z K u rla n d ii K arola B o g u m iła K ohlera, któ reg o o jciec p rzybył do K s ię stw a P r u sk ie g o z S a k so n ii (32, d, 3. C urland).
— W sp r a w ie za p rzesta n ia sto so w a n ia reto rsji, (r e to rq u ird o o b w a lta te ) w p r a w ie p rzew ła szcza n ia (D ro it d ’A u b a in e ) w sto su n k u do F ran cji. N a k a z d a lszeg o sto so w a n ia p od atk u od p rzesied leń (A b sch o ss und d ie N a c h ste u e r ) w stosu n k ach m iędzy P r u sa m i a F rancją. U sta la się sto p ę pro cen to w ą od spadku i od m ają tk u w w y so k o śc i 10%. Zob. R e sk r y p t w y d a n y w B erlin ie w dniu 14 lip ca 1791 r. (36, a) 18.
— Z n iesien ie ju s d e tra c tu s i pod atk u od p rzesied leń w sto su n k a ch m ięd zy p o szczeg ó ln y m i krajam i K r ó le stw a P ru sk ieg o a K się stw e m Ś lą sk im , K się stw e m A n sp ach oraz K się stw e m B ey reu th . R e sk r y p t w y d a n y w B erlin ie w dniu 5 m arca 1792 r.19.
— U reg u lo w a n ie sp ra w pod atk u od p rzesied leń (Absch-oss in D e tra c tu s S a ch en ) m ięd zy D an ią a P ru sa m i w 1795 r. (32, d, 3, D änem ark).
— W sprawie· u sta le n ia w o ln o śc i po d a tk o w ej d la ob co k ra jo w có w , którzy o sied lili się w P rusach (A b z u g s - un d A b sc h o ssfre ih e it). R eskrypt, w y d a n y w B er lin ie 9 lip ca 1795 r. (32, d).
— U r eg u lo w a n ie p o d a tk u od p r z esie d le ń w sp ra w ie sp a d k ó w p rzech o d zą cy ch do P fa lz u i Zwreib rü ck en w 1796 r. (32, d,, 3 D . P fa ltz gen.).
— W yznaczenie pod atk u od sp a d k ó w p rzech o d zą cy ch do K r ó le stw a S a rd y n ii w 1748 r. (32, d, 3 S a rd in ien ).
— Sp ór m ięd zy S e n a tem A c a d e m ia R eg io m o n ta n a a a d m in istra cją fisk a ln ą (A dvocato Fisci) w sp ra w ie sp ad k u i p o d atk u od p r z esie d le n ia (A bschoss), K arola B o g u m iła R osta, k sięg a rza w w y d a w n ic tw ie H artun ga w K ró lew cu . Sp adek ten za m ierza przejąć rodzina w B er lin ie (32, d, 3 D. S c h a c k e n )20.
— S p ra w y zw ią za n e z ju s d e tr a c tu s n a leży k iero w a ć n ie do M in isteriu m S ia n u (C a b in e ts -M in is te riu m ) ale do D ep a rta m en tu S p ra w Z w ierzch n ich na ręce m in istra v . der R eck a. R esk ry p t w y d a n y w B er lin ie 16 listo p a d a 1803 r. (32, d, 3 G a llicien ) «.
— U k ła d w z a je m n y m ięd zy P o lsk ą a P ru sa m i w sp ra w ie z n ie sien ia ju s d e tra c tu s. R esk ry p t w y d a n y w B er lin ie 4 czerw ca 1775 r. Zób.: A k te n w eg en d e r D e tra its z w is c h e n P re u sse n u n d P o h le n (32, d, 3 P o h le n gen.).
— W sp r a w ie za w a rcia odrębn ego tra k ta tu (S e p a ra t T r a c ta tis ) m ięd zy k r ó lem p olsk im a k ró lem prusk im , d o ty czą ceg o za g w a ra n to w a n ia p ra w sp a d k o w y c h , c y w iln y c h oraz u zg o d n ien ia w p rcccsa ch k ry m in a ln y ch (1 1 1, 1) 22.
— Z n ie sien ie ju s d e tr a c tu s oraz g a b e lla e m ig ra tio n is w sto su n k u do sp a d k ó w i m a ją tk ó w p rzech od zących z jed n ej p r o w in c ji K r ó le stw a P r u sk ie g o do drugiej. R e sk r y p t z d n ia 11 m arca 1776 r. (32, d).
10 SA G 36, a. A k te n d ie z w is c h e n F ra n k re ic h u n d P re u sse n g e sc h lo ssen en
P r e lim in a r C o m m e r d e n C o n v en tio n , O c to b e r 1753 J., oraz A k te n w e g e n d es D ro it d ’A u b a in e u n d d e ss e n A u fh eb u n g , 1791 J.
19 SA G 32„ d, gen. A c tis g e n e ra lia w e g e n D e tra c tu s і» P re u sse n .
20 W y d a w n ictw o i k się g a rn ia H artun ga zw ią za n e b y ły r ó w n ież o rg a n iza cy jn ie z U n iw e r sy te te m K ró lew ieck im , w ię c sen a t A k a d em ii rościł p r e ten sje do p ra w a em ig r a c y jn e g o (zob. W A PO X X V III/2/371— 372).
21 SA G 32, d, 3 A c tis Josep h D om nick.
22 S zczeg ó ły d alsze tej sp r a w y zn a jd u ją się w SA G 32, d — G en era lia w e g e n
d e s D e tr a c ts in P reu ssen .
23 SA G , 32, d, 2 A c te n w e g e n d e s D e tra c ts z w is c h e n P r e u s se n u n d Pohlen..
— M ia sto G d ań sk n ie ch ce uznać tra k ta tu m ięd zy P ru sa m i a P o lsk ą w spra w ie z n ie sien ia ju s d e tr a c tu s . P o le c a s ię w ię c p o d a tek od p r z esie d le ń s k ie ro w a n y ch d o G dań sk a ścią g a ć w w y so k o śc i 10% i sk ła d a ć w d ep o zy t do K o leg iu m K ra jo w eg o do cza su ro zstrzy g n ięcia sporu. R e sk r y p t w y d a n y w B er lin ie 9 m aFC a 1776 r. (32, d, 2 P o h le n ) 23.
— K o n w en cja z a w a rta m ięd zy P r u sa m i a P o lsk ą w sp r a w ie zn iesien ia ju s d e tr a c tu s o b o w ią z u je n ie ty lk o k ró lew sk ą a d m in istra cję fisk a ln ą , le c z ró w n ież w sz y s tk ie in sty tu c je (J u ris d ic tio n e n a is M a g istra c ie S ta d t-C ä m - m e r e y e n ) 24.
— K o n w e n c ja m ięd zy P ru sa m i a S a k so n ią w sp ra w ie z n ie sien ia g a b e lla e m ig r a tio n is w sto su n k u d o szla ch ty (32, d, 3 D. S a c h se n gen.).
— Z arządzenie m a g istra tu m iasta K ró lew ca u sta la ją ce , że śc ią g n ię te o p łaty z pod atk u od p r z en ie sie ń i zd ep o n o w a n e w m ie js k ie j k a sie m ogą b y ć w łą czo n e do b u d żetu m iasta. R esk ry p t m ia sta K ró lew ca z d n ia 14 g ru d n ia 1778 r. w spra w ie H en ry k i K a r o lin y K r essin g en p rzejm u ją cej do G dań sk a sp a d e k po sw y m dziadk u (32, d, 2 D anzig).
— Z arząd zen ie w ła d z b e r liń sk ic h w sp r a w ie za sto so w a n ia ju s d e tr a c tu s w sto su n k u d o G d ań sk a w e w sz y stk ic h w y p a d k a ch em ig ra cji i d zied ziczen ia z u w a g i na to, ż e G dań sk z w lek a ł z w y r a ż e n ie m zgody na w y k o n a n ie k o n w e n c ji m ięd zy P ru sa m i a P o lsk ą . R e sk r y p t w y d a n y w B erlin ie w d n iu 4 sty c zn ia 1779 r. (32, d).
— Ś c ią g a n ie p o d a tk u od p r z esie d le ń m o że b y ć p r zep ro w a d zo n e przez u rzęd n ik ó w sk a r b o w y ch (O fficia lib u s F isci) ty lk o za zg o d ą k ie r o w n ik a a d m in i stra cji sk a rb o w ej (A d v o c a ti F isci) czy sp e cja ln e g o zarządzenia k ró lew sk ieg o . R esk ry p t z dnia 9 gru d n ia 1730 r. (32, d).
— W sp r a w ie c a łk o w ite g o z n ie sien ia ju s d e tr a c tu s , g a b e lla e m ig ra tio n is, h e r e d id a r ia oraz p o d a tk u od ku p na i sp rzed a ży w 2 k ra ja ch K r ó le stw a P r u sk ie g o (32, d).
— W sto su n k a ch w z a je m n y c h z G d a ń sk iem n a le ż y ścią g a ć o p ła ty z w ią za n e z ju s d e tra c tu s. R e sk r y p t z dnia 19 czerw ca 1775 r. w a k ta ch zm arłej E n g elin z k o m o rn ictw a M eh lan k en , p o k tórej sp a d ek p rzejm u je B arb ara E lżbieta E n g elin z G d ań sk a (32, d. 2 D anzig).
— G dań sk żąd a obok z w y k ły c h op ła t od sp a d k ó w przech o d zą cy ch do P ru s d o d a tk o w o sp e cja ln e j k a u cji (32, d, 2 D anzig).
— W sp r a w ie ju r is d e tr a c tu s s to so w a n e g o na te r en ie k a p ita n a tu d ąb ro- w ie ń s k ie g o przez h r a b ie g o F in c k e n stein a w la ta c h 1734— 1735 (32, d).
— Z w o ln ie n ie od o p ła t z w ią za n y ch z ju s d e tr a c tu s szla c h ty sa sk iej. R e sk r y p t w y d a n y w B e r lin ie d n ia 4 p a źd ziern ik a 1763 r. w s p r a w ie z w o ln ie n ia od op ła t za sp a d ek p r z ejęty przez sta r o śc in ę v. B rück, urodzoną v. H aack, po z m a rły m w K r ó le w cu b racie (32, d, D . Sachsen).
— Z n ie sien ie o p ła t z w ią za n y ch z ju s d e tr a c tu s m ięd zy P ru sa m i a K się stw e m M ek lem b u rsk im oraz m ia ste m A m sterd a m em . R e sk r y p t z d n ia 19 lu teg o 1770 r. (32, d, 3 H o lla n d t)25.
— K r ó le w ie c r ez y g n u je z o p ła t od sp a d k u po sto la rzu k r ó le w ie ck im H e n r y k u K arolu E ngee, p rz ejęty m p rzez je g o m ło d szeg o b rata m ie szk a ją c eg o w S tra sb u rg u (32, d, 3 D . E lsass).
— Z w o ln ie n ie od op ła t p o d atk u od sp ad k u od zied ziczo n eg o p rzez stu d en ta teo lo g ii C elesty n a W en g ro w iu sa , p o ch o d zą ceg o z K u rla n d ii (32, d, 3 C urland).
24 SA G 32, d, 2 P o h le n gen. R e s c r y p t w y d a n y w B er lin ie 31 p a źd ziern ik a 1777 r.
25 SA G 32, d, 3 A k te n w e g e n D e tra c t~ S a c h e n z w is c h e n P r e u s se n u n d H o lla n d t.
A b s e t z e n — z w o ln ie n ie ze sta n o w isk a
— In stru k cja zakazująca szla ch cie a n g a żo w a n ia i z w a ln ia n ia n a u czy cieli w szk o ła ch na te r en ie m a ją tk ó w szlach eck ich . P o trzeb n a je s t na to zgoda S p ecja ln ej K o m isji K o ścieln ej i S zk o ln ej (S p e cia l K ir c h e n - u n d S c h u l-K o m - m issio n ). R e sk r y p t z dnia 6 m arca 1742 r. (42, a).
A b s t a t t u n g — o p ra co w a n ie
— Z arząd zen ie w sp r a w ie ter m in o w e g o (w ciągu 8 dni) z a ła tw ia n ia i opra c o w a n ia żąd an ych sp ra w o zd a ń . R e sk r y p t z d n ia 6 k w ie tn ia 1742 r. (4, d ) 2G.
A b s t e l l u n g — za w iesz en ie
— W sp ra w ie z a w iesz en ia p o lsk ich k azań (M itta g s -P re d ig te n ) w k o ścio ła ch S ta reg o M ia sta i K n ip a w y a w p ro w a d zen ia n ie szp o ró w p o lsk ich (P o ln isch en W esp e r) w P o lsk im K o ściele (78, e).
— Z ak az sto so w a n ia z w y cza ju w y sta w ia n ia z w ło k n a w id o k p u b liczn y i pro w a d zen ia ich do grobu b ez zak rycia. Z w yczaj te n sto so w a n o n a w e t w sto su n k u do zm a rły ch n a chorob y za k a źn e (107, b).
— Z akaz sto so w a n ia z w y cza ju g rzeban ia zm a rły ch w k o ścio ła ch (107, b). A b s t e r b e n — zgony
— U ro czy sto ści ża ło b n e w K r ó le w cu z po w o d u zgonu cesarza rzy m sk ieg o K arola V I w 1740 r. (28, a).
— S to su n k i w P o lsc e p o śm ie rc i króla A u g u sta II i w y d a r z en ia w cza sie b e z k r ó le w ia (1 1, a).
— R eg u la cja u p ra w n ień są d ó w c y w iln y c h i w o jsk o w y c h w sp ra w a ch sp a d k o w y ch po zg o n ie w o jsk o w eg o .
A b w e i s u n g — w y sie d le n ie
— K o n w en cja w sp ra w ie p o stęp o w a n ia z p o d d a n y m i p r u sk im i p r z eb y w a ją cy m i w G dań sk u, a p o d leg a ją cy m i w y sie d le n iu lu b e k stra d y cji (25, j ) 27.
A b t r a g e n — r eg u la cja zaleg ło ści
— C hłopi i zagrod nicy p a r a fii E isen b u rg o d m ó w ili r eg u lo w a n ia d ziesięcin oraz in n y ch św ia d czeń w n a tu rze (R e a lla sten ). N ie c h c ie li o d p row ad zić n a le ż n ych św ia d czeń do k a sy k o śc ieln e j w 1742 r. (41, a) 28.
A b w e s e n d — z a g in ięcie
26 O rganizacja k a n ce la r ii to k u i try b u u rzęd o w a n ia sta n o w iła jed n o z g łó w
n ie jsz y ch p o sta n o w ie ń r eo rg a n iza cy jn y ch w u stro ju a d m in istra cy jn y m P ru s K sią żęcy ch w X V II i X V III w ie k u . W ią za ły się one z u sta la n iem k a teg o rii urzęd n ik ó w (zob. G. C o n r a d , G e sc h ic h te d e r K ö n ig s b e r g e r O b e rg e ric h te , L eip zig 1907, s. 198).
27 W P ru sa ch sto so w a n o e k stra d y cję p r z estę p c ó w w m y śl praw a rzy m sk ieg o , p rzek a zy w a n ia zbrodniarzy z m iejsca a reszto w a n ia (F o ru m d e p re h e n sio n is) na m ie jsc e po p ełn ien ia p r z estę p stw a (F o ru m d e lic ti c o m m issi). Z asad y te j n ie sto so w a n o w o b e c p r z estę p c ó w p o lity czn y ch .
28 W m y śl p ra w a p r u sk ie g o d łu żn ik m u sia ł reg u lo w a ć n ależn o ści i sam od n ieść „dłu g ze s w e g o dom u d o k a sy w z g l. do dom u w ie r z y c ie la ” (A btragen).
— Z arządzenia w sp r a w ie u zn a n ia za g in io n eg o za zm a rłeg o oraz u sta n o w ie n ia in s ty tu c ji k u ratora (61, b, g e n ) 29.
— In fo rm a cje w sp ra w ie p o stęp o w a n ia z k a n to n ista m i (rek rutam i — p ob orow ym i), którzy z a g in ę li ( 1 1 0 g ) 30.
A b z a h l u n g — sp ła ty
— W sp ra w ie reg u la rn eg o u iszcza n ia i n a d sy ła n ia u sta lo n y ch w p r z y w i le ja c h cec h o w y c h o p ła t na rzecz tzw . b ied n y ch i w o ln y c h szk ó ł (A r m e n u n d F r e y S c h u len ) w m ia sta ch (42, a).
— W s p r a w ie u iszcza n ia o g ó ln y ch d a n in na r zecz szk o ln ic tw a (32, a ) 3l. A b z u g — po trą cen ia
— W sp r a w ie c a łk o w ite g o zn ie sien ia p o d atku od p r z esied len ia , e m ig ra cji, ku pna i sp rzed aży w P ru sa ch (32, d ) 32.
A c c i d e n t i e n — dochod y p r z y p a d k o w e33
— W sp r a w ie u sta le n ia w y so k o śc i ro czn y ch d och od ów sta ły c h i n ie sta ły c h dla p isa r zy są d ó w szla ch eck ich (4, b ) 34.
29 W p r a w ie p ru sk im za za g in io n y ch (A b w e s e n d e , V ersch o lle n e ) oznaczan o ty ch , k tó rzy b y li d łu g i czas n ie o b e c n i (o d d a len i — e n tfe r n t) oraz n ie d a li ża d n ej w ia d o m o śc i o sobie. C zas i m ie jsc e o d d a len ia lic z o n o od dn ia, w k tó ry m w n ie sio n o sk a rg ę do sądu . D la ob rony in ter e só w n ieo b ecn eg o u sta la n o tz w . k u ratora (A b w e s e n h e its v o r m u n d = C u ra to r a b sen tis). Z a g in io n eg o m ożna b y ło o g ło sić za zm a r łe g o po 10 la ta c h p o d n iu u rzęd o w eg o w y w o ła n ia . O kres u z n a n ia za zmarłego- b y ł różn y w p o szczeg ó ln y ch o k resa ch — od 10 la t d o 34 lat. M ożna b y ło ró w n ież uzn ać za zm a rłeg o te g o za gin ion ego, k tó ry w c za sie sw ej n ie o b e c n o ści u k o ń c zy ł la t 70. U z n a n ie za z m a rłeg o r e g u lo w a ło sp r a w y m a ją t k o w e (spadk ow e).
30 W n ie k tó ry c h w y p a d k a ch tr a k to w a n o n ieo b ecn y ch p o b o ro w y ch jak o p r z estęp có w , p r z ec iw k o k tó ry m w y ta c z a n o tzw . proces p r o sk r y b c y jn y (A c h ts - p r o ze ss a lb o B a n p ro ce ss = p r o c e s su s ba n n ito riu s). W y ta cza n o p r z ec iw k o n im p o stę p o w a n ie śled cze (tzw . c o n tu m a tia lv e r fa h r e n , czy tzw . N a c h e ile n = ju s seq u ela e , seq u ela p r a e fe c to r i a) oraz lis ty g o ń cze (E d ic ta lla d u n g ). Zob. szczeg ó ły w p iśm ie E ta ts -M in is te r iu m do in sp e k to ró w p ie c h o ty i k a w a le r ii z dnia 7 sty c zn ia 1793 r. w a ktach : l n Sa ch e d e s T is c h le r s -G e s e lle J a h a n n M u lle r s e in e r A b w e s e n h e it 1793 J (SAG , HO, g).
31 O góln e u sta w o d a w stw o szk o ln e w P ru sa ch przed 1918 r. b y ło sła b o roz
bu d o w a n e. Stąd różn orod ność u str o jo w a szk o ln ic tw a w p o sz cz e g ó ln y c h r eg io nach , a n a w e t m ie jsc o w o śc ia c h w u sta la n iu św ia d czeń n a rzecz szk o ln ictw a . (Zob. T. G r y g i e r , S ta n p r a w n o -o r g a n iz a c y jn y s z k ó l M a zu r i W a rm ii w la ta c h 1808— 1845, K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W a rm iń sk ie, 1961, nr 4, s. 562— 588), M a teria ły a r ch iw a ln e d o ty czą ce teg o z a g a d n ien ia zn a jd u ją się w W A PO (zesp oły: r ejen cja o lszty ń sk a oraz grupa u rzęd ó w d o m in ia ln y ch ).
32 Zob. h a sło A b sch o ss. C hodzi tu o r esk r y p t z 11 m arca 1776 r. w sp r a w ie z n ie sien ia ju s e m ig r a tio n is , d e tr a c tu s , A b sc h o ss, A b z u g s - u n d L o s s k a u ffg e ld e s od m a ją tk u i sp a d k ó w p rzech o d zą cy ch z jed n eg o k ra ju K r ó le stw a P r u sk ie g o do dru g ieg o k raju. K r ó le stw o P r u sk ie tra k tu je s ię w p r a w ie e m ig r a c y jn y m ja k o fe d e r a cję k ra jó w , zjed n o czo n y ch p rzy p a d k o w o pod b e r łe m k ró la p ru s k ie g o (zob. T. G r y g i e r , P r ó b y u tr z y m a n ia u s tr o ju s ta n o w e g o w P ru sa c h W sc h o d n ich n a p r z e ło m ie X V I I I i X I X w ie k u , K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W a rm iń skie, 1964, n r 1, s. 44).
33 W p r a w o d a w stw ie p ru sk im p rzy p a d k o w e dochod y (tzw . A c c id e n tia ) są
o g ó ln y m p o jęc ie m d la o p ła t sk a r b o w y ch (S portelnpeb-ühreu oraz S tolp eb ü h reu ). D a lej oznacza ró w n ież w za w o d zie d ru k a rsk im tzw . p rzy p a d k o w e drobn e r o boty (A c c id e n z ie n -A r b e ite n , A c c id e n z ie n -D r u c k e r , A c c id e n z ie n -S e tz e r).
34 D o chody p isa rzy są d ó w szla c h e c k ic h dzielo n o n a T r a c ta m e n t (u p o sa ż e n ie = L ö h n u n g , S o ld ) oraz A c c id e n tie n . Te o sta tn ie to p rzed e w sz y stk im o p ła ty są d o w e (S p o r te ln ) u iszcza n e d o ja k ieg o ś u rzęd u. W ysok ości o p ła t ty ch
■— D ochody u b o czn e rek tora A ca d e m ia e R eg io m o n ta n a e (109, b ) з5. — S p o ry m ięd zy d u ch o w n y m i w G ąb in ie o p od ział dochod ów u b o czn y ch (56, e, 4 ) 30.
— Z arządzenia, b y d u ch o w n i K ró lew ca d z ie lili s ię w e d łu g r ó w n y c h części z d och od ów u b oczn ych z d iak onam i. R esk ry p t w y d a n y w B e r lin ie d n ia 11 lu te g o 1736 r. A c te n w e g e n d es k ö n ig sb e rg ssc h e n P fa rr e rs C lein a u (77, с).
— Z arządzenie z 1740 r. w sp ra w ie p rzy zn a w a n ia u p o sa żen ia w d o w o m i dziecio m po zm arłych d u ch o w n y ch p rzez n a stę p c ó w na sta n o w isk a ch . P r z y znano w d o w o m pra w o za m ieszk iw a n ia w m ie jsc u p racy zm a rłeg o m ęża oraz ko rzy sta n ia z d o ch o d ó w ub oczn ych , ziem , d z ie sięc in i dep u tatu drzew n eg o (39, b).
— Spory o dochod y u b oczne (A c c id e n tie n u n d E m o lu m e n ta ) w śr ó d n au c zy cieli w B ia łej P isk iej (58 e, 2).
— R esk ry p t k o n fir m a c y jn y z d n ia 20 sty czn ia 1748 r. d o ty czy ta b el d o ch o dów u b oczn ych (A c c id e n tie n -T a b e lle n ) d u ch o w n y ch i n a u cz y c ie li (39, b ) 37.
— R esk ry p t Z a le w sk ie g o K o lle g iu m S ą d o w e g o (S a a lfe ld sc h e J u s titz -C o lle - g iu m ) z 4 lu te g o 1782 r. w sp r a w ie w p r o w a d z en ia n o w o zaa n g a żo w a n eg o du c h o w n eg o w p rzep isy o sta ły c h i u b oczn ych je g o dochod ach . Zob. d ie e r le d ig tte P f a r r s te lle in L ie b s ta d t (96, e, 3).
— Z arząd zen ia w sp r a w ie r ó w n e g o p odziału d och od ów ub ocznych m ięd zy w sz y stk ic h d u ch o w n y ch w A llen b u rg u .
— Z a le w s k ie K o leg iu m S ą d o w e (K r e is-J u stitz CommissioTi) o p ra co w a ło ta b ele g e n e ra ln e d och od ów ub oczn ych dla d u ch o w n y ch p o w ia tu Z alew skiego.
— D e cy z je Sąd u D w o rsk ie g o w W ystriuci w sp ra w ie w a żn o ści ta b e l d ocho d ó w u b oczn ych d u ch o w n y ch , n a u c z y c ie li i sęd zió w z 1742 r. (50·, d, 1 3 )38.
A c c i s e — p o d a tek pośred n i
n ie u stalan o, stąd istn ia ły w ty m za k resie w ie lk ie n a d u ży cia . D o p iero pod k o n iec X V III w ie k u u sta lo n o ogóln e ta k sy . O p ła ty są d o w e (S p ortelu ) o k reśla n o te ż ja k o d o d a tk o w y zarobek.
35 O dochodach rek tora i p ro feso ró w U n iw e r sy te tu K r ó le w iec k ie g o zob. szczeg ó ły w W A PO II— 400 oraz S A G (109, b A c t e n in S a ch e D o c to r W a th e sin c o n tra P ro fe sso r G eorge).
36 A c c id e n tia du ch o w n y ch ok reśla n o ja k o S to lg e b iih re n (ju ra sto la e). B y ły to o p łaty za czy n n o ści d u ch o w n y ch , czy n n o ści w y k o n y w a n e z w y k le przez d u ch o w n eg o p o sia d a ją ceg o w ło ż o n ą stu łę (stola). B y ły to o p ła ty za chrzty, ślu b y itp.
37 S A G A k te n w e g e n G e b ü h re n d e r P r e d ig e r f ü r d ie A u fb ie tu n g e n , T rau - h u n g en u n d T a u ffe n — 39, b.
M SA G . S zczeg ó ły w ak ta ch 57, d — w e g e n d e r z w is c h e n d e n R o sin sk o sch en K irc h e n B e d ie n te n ra tio n e ih r e r E m o lu m e n te m v o rg e fa lle n e S tr e itig h e ite n . D a lej 50, d, 13. R e s c r ip t an d ie O ffic ia l F isci in I n ste r b u r g v o m 27 J u n i 1792, cra z 40, b. A c te n in S a ch e B a rb a ra G le n ic k a au s B a r th e n w e g e n ih r e r T a u fe in P oh len .
39 P o d po jęciem ak cy za ro zu m ia n o po d a tek p a ń stw o w y (k siążęcy) n a łożon y na p ro d u k ty ż y w n o śc io w e oraz na to w a r y b ęd ą ce w ob ieg u h a n d lo w y m w ew n ętrz n y m . A k cy za u sta la n a b y ła w p rzew a ża ją cej m ierze przez k się cia w m ia sta ch . W B ra n d en b u rg ii w p ro w a d zo n a przez w ie lk ie g o ele k to r a B ra n d en b u rsk ieg o pod k o n iec X V II w ie k u oraz przez F r y d e r y k a II w p o ło w ie X V III w ie k u . A k cy za sta ła się jed n y m z p o d sta w o w y c h e le m e n tó w zasad y rząd zen ia (R e g ie = reżim u). D o ch od y z ty ch p o d a tk ó w słu ż y ły p r z ed e w sz y stk im na u trz y m a n ie arm ii. F ry d ery k W ilh elm II złagod ził w p r a w d z ie w 1787 r. b e z w z g lęd n o ść w ścią g a n iu ty ch p o d a tk ó w , n ie m n ie j jed n a k ta k m ia sta ja k i w ie ś tra k to w a ła je jako bardzo u c ią ż liw e (zob. H. v. B e q u e 1 i n, H isto riscJ te un d K r itis c h e D a rr s te ilu n g d e r A c c iz e - u n d Z o llv e r fa s su n g in d e n p r e u ssisc h e n S ta a ten , B er lin 1797).
