Plany i mapy majątkowe Warmii z lat 1580-1600 w Archiwum Diecezji Warmińskiej w Olsztynie

Marchwiński, Roman

Plany i mapy majątkowe Warmii z lat

1580-1600 w Archiwum Diecezji

Warmińskiej w Olsztynie

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 169-186

Roman Marchwiński

PLANY I MAPY MAJĄTKOWE WARMII Z LAT 1580— 1600

W ARCHIWUM DIECEZJI WARMIŃSKIEJ W OLSZTYNIE *

Zasób k arto g raficzn y A rc h iw u m D iecezji W arm ińskiej w Olsztynie (dalej ADWO) nie b y ł dotąd p rzedm iotem w iększego zain tereso w an ia h isto ry k ó w k a rto g ra fii zarów no polskich, jak i niem ieckich. N a dobrą sp raw ę jed y n ie je­ den obiekt karto g raficzn y , m ianow icie ręk o p iśm ien n a m ap a k o m o rn ic tw a ol­ sztyńskiego z końca pierw szej połow y X V II stulecia (skala 1 : 200 000) docze­ k a ła się bliższego om ów ienia i w zbudziła dyskusję n a te m a t czasu jej pow sta­ nia i a u to rs tw a *. Tym czasem m ap y i p lan y p rzechow yw ane w ADWO, w p ra ­ w dzie n iez b y t liczne, stanow ią cenny i pon iek ąd u n ik aln y m a te ria ł źródłow y, k tó ry może znacznie poszerzyć dotychczasow ą wiedzę o staro p o lsk iej k a r to ­ grafii w ielkoskalow ej, zwłaszcza jeśli chodzi o te re n p ru sk i. N iniejszy a r ty ­ ku ł niech będzie tego częściową ilu stracją.

I

N a w stępie k ilk a u w a g o zaw artości k arto g raficzn ej ADWO. Na jego obec­ n y zasób k a rto g ra fic z n y złożyły się głów nie m ap y i p lan y pochodzące z A

rchi-* A r t y k u ł j e s t r o z s z e r z o n ą w e r s j ą r e f e r a t u w y g ł o s z o n e g o n a o g ó l n o p o l s k i e j s e s j i h i s t o ­ r y k ó w k a r t o g r a f i i w T o r u n i u , d n i a 13 p a ź d z i e r n i k a 1978 r o k u . 1 A r c h i w u m D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j w O l s z t y n i e , A r c h i w u m K a p i t u l n e ( d a l e j A D W O , A K ) , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , M 21/18. P o r a z p i e r w s z y m a p a b y ł a o g ł o s z o n a d r u k i e m w : ' D a r s t e l l u n g d e r G e s c h i c h t e A l l e n s t e i n s ( G e s c h i c h t e d e r S t a d t A l l e n s t e i n , B d . 2), A l l e n s t e i n 1930 ( Z u r K a r t e d e s K a m m e r a m t e s A l l e n s t e i n — p o m n i e j s z o n a i u p r o s z c z o n a r e p r o d u k c j a ) . O m ó w i e n i a i d o b r e j f o t o g r a f i i , c h o ć n i e c o z m n i e j s z o n e j w s t o s u n k u d o o r y g i n a ł u (39,5X33 c m ) , d o c z e ­ k a ł a s i ę d o p i e r o w a r t y k u l e J . O b ł ą k a , M a p a k o m o r n i c t w a o l s z t y ń s k i e g o z X V I I w i e k u , K o ­ m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1961, n r 4, s s . 558— 562. A u t o r t e n d a t u j e m a p ę n a p o ł o w ę X V I I w i e k u . N a p i e r w s z ą p o ł o w ę X V I I s t u l e c i a p r z y j m u j e t e ż c z a s s p o r z ą d z e n i a m a p y W . T h i m m , D e r F r a u e n b u r g e r K a p i t e l s n o t a r C l e m e n s K a l h o r n ( c a . 1545— 1640), Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s ( d a l e j Z G A E ) , 1969, B d . 33, s s . 316— 319; t e n ż e , D i e E r m l a n d k a r t e v o n E n d e r s c h (1755), Z G A E , 1971, B d . 35, s . 182. W e d ł u g T h i m m a a u ­ t o r e m m a p y m i a ł b y ć p r a w d o p o d o b n i e n o t a r i u s z k a p i t u l n y K l e m e n s K a l h o r n . I n n e g o z d a ­ n i a j e s t A . S t e f f e n , O w i e k o d k r y t e j m a p y k a m e r a t u o l s z t y ń s k i e g o , K M W , 1963, n r 2, s s . 282—284, k t ó r y p r z y j m u j e z n a c z n i e w c z e ś n i e j s z y t e r m i n j e j p o w s t a n i a , a l e n i e o p o w i a d a s i ę ( w y r a ź n i e z a j a k ą ś k o n k r e t n ą d a t ą . P o d o b n i e A . W a k a r , O l s z t y n 1353— 1945, O l s z t y n 1971, s. 88 ( i r y c . 24) p r z y p u s z c z a n a w e t , ż e a u t o r e m m a p y b y ł K a c p e r H e n n e n b e r g e r . N a z w y w ł a s n e , g ł ó w n i e j e z i o r : K o ś n o ( K o s z n o ) , U k i e l ( U k l e i j ) , Ł a ń s k i e ( Z o m b i e n ) , w y s t ę p u j ą c e n a m a p i e i w r e j e s t r a c h g o s p o d a r c z y c h a d m i n i s t r a t o r a k a p i t u ł y w a r m i ń s k i e j n a z a m k u w O l s z t y n i e z p i e r w s z e j p o ł o w y X V I I w i e k u , o r a z p i s m o — c a n c e l l a r e s k a , p r z e m a w i a j ą j e d n a k z a t y m , i ż d a t a c j a O b ł ą k a i T h i m m a j e s t p o p r a w n a . Z o b . t e ż d o b r ą l e c z z n o w u z m n i e j s z o n ą r e p r o ­ d u k c j ę m a p y w : M i k o ł a j a K o p e r n i k a l o k a c j e ł a n ó w o p u s z c z o n y c h . W y d . M . B i s k u p , O l s z t y n 1970, r y c . 3; K o p e r n i k n a W a r m i i . Ż y c i e i d z i a ł a l n o ś ć p u b l i c z n a . D z i a ł a l n o ś ć n a u k o w a . Ś r o ­ d o w i s k o . K a l e n d a r i u m . R e d . z b i o r o w a , O l s z t y n 1973, p o s . 144. K O M U N IK A T Y M A Z U R S K O -W A R M IŃ S K IE , 1982, N R 3 (157)

170 Rom an M archw iński

w um B iskupiego w L id z b ark u W arm iń sk im i A rch iw u m K a p itu ln eg o we From borku. Poza ty m ADWO posiada o d rę b n y zbiór atlasów i m ap d ru k o ­ wanych.

Mapy, już od czasów M ikołaja K o p ern ik a, grom adzone w zam ku lid zb ar­ skim i k ated rze fro m b o rsk iej p ow staw ały w w y n ik u działalności gospodarczej i ad m in istracy jn e j b iskupa oraz k a p itu ły w arm iń sk iej, dwóch in sty tu cji, k tó re w ład ały dom inium w arm ińskim , k ra je m o pow ierzchni 4250 km 2. W obecnej s tru k tu rz e ADWO w ym ienione a rch iw a tw orzą dw a złożone zespoły aktow e z osobnym i działam i k a rto g raficzn y m i i dlatego om ów im y je oddzielnie.

P ierw szy zachow any in w e n ta rz A rch iw u m Biskupiego w L id zb ark u

z 1613 ro k u 2 żadnych m ap nie re je stru je . P odobnie rzecz w ygląda w bardziej szczegółowym in w e n ta rz u (Clavis A rc h iv i Heilsbergensis) z 1733 ro k u “. Być może pozostaw ały one cały czas poza archiw um , w dyspozycji b isk u p iej służby m ierniczej, albo po p ro stu — in w e n ta rze je pom ijały. K o n k re tn e in fo rm acje 0 m apach p rzechow yw anych w A rch iw u m B iskupim przynosi dopiero k a ta ­ log Jo h a n n a M artin a Saagego z 1857 roku. W uporządkow nym d z in w en ta ry ­ zow anym n a m odłę p ru sk ie j arch iw isty k i zasobie A rch iw u m B iskupiego, k tó re po przeprow adzce Ignacego K rasickiego do G niezna trafiło do F rom borka, w szelkie luźne m ate ria ły k arto g raficzn e znalazły się w dziale rzeczow ym ozna­ czonym lite rą „F ” i z aty tu ło w an y m : K arten , Z eich n u n g en u n d Pläne. W edług k a talo g u Saagego dział te n obejm ow ał 72 pozycje, w śród k tó ry ch dom inow ały jed n ak dziew iętnastow ieczne p lany architektoniczne budow li kościelnych: koś­

ciołów, dom ów zakonnych, szpitali ■ o raz zam ków biskupich. N ajstarsze m apy

sięgały la t 1605 i 1611 i tw orzyły zespół złożony z ośm iu m ap, k arto g ra fu ją c y niem al całą granicę W arm ii z P ru s a m i K siążęcym i (poza g ra n ic ą n a Pasłęce 1 odcinkiem p rzy północno-w schodnich kraw ęd ziach k o m ornictw a b ra n ie w sk ie ­ go i m elżackiego czyli piem ężn ień sk ieg o )4. A u to re m ty ch m ap b y ł m ierniczy królew iecki H ans Bodin. K orzystał on n iew ątp liw ie z pom ocy geom etrów w a r­ m ińskich, o czym m ów ią zresztą protokoły w spólnej w arm iń sk o -p ru sk iej ko­ m isji lu stru ją c ej g ran ic ę 5. Pośród n ajstarszy ch m ap w k a ta lo g u Saagego znaj­ dow ała się jeszcze m apa g ranicy k o m ornictw a lidzbarskiego i dobrom iejskiego, sporządzna w 1608 ro k u przez m ierniczego biskupiego Bustachego K reczm e- ra 6. Pozostałe m ap y pochodziły z czasów rząd ó w pru sk ich n a W armii.

Ten sk rom ny zasób karto g raficzn y A rch iw u m B iskupiego został w póź­ n iejszych lata ch przetrzebiony. Do chw ili obecnej z ośm iu m ap Bodina ocalały t r z y 7, w ty m chyba najcenniejsza — b a rw n a m apa południow o-w schodniego odcinka g ran icy w arm iń sk o -p ru sk iej od Kociborza (K atm edien) do S ząb ru k a (Schönbruch) z 1605 r o k u 8. (Notabene jest to swego rodzaju curiosum , gdyż jej długość w ynosi 4 m). P race k arto g raficzn e Bodina, doskonała tec h n ik a ich w ykonania i stopień dokładności, św iadczą o w ysokich um iejętnościach p ru s ­ kich geom etrów z początku XVII stulecia. N ależy przy tym zauważyć, że m a­ p y g ran icy w a rm iń sk o -p ru sk iej z la t 1605 i 1611 to pierw sza ta k znakom ita delim itacja k arto g raficzn a ziem daw n ej Rzeczypospolitej. S tąd postulat, aby

2 A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , Y 4. 3 A D W O , A K , С 53. 4 K a t a l o g S a a g e g o ( r ę k o p i s w A D W O ) , s s . 85— 86. 5 A D W O , A r c h i w u m B i s k u p i e ( d a l e j A B ) , С 15, к . 84—lOOv, i l l —122v, 128—131v, 194— —245v, 249— 290v. 6 K a t a l o g S a a g e g o , s . 86. 7 A D W O , A B , F 19, F 27, F 28. 8 A D W O , A B , F 27.

Plany i m apy majątkowe W arm ii z lat 1580—1600 171

m ap y te rychło znalazły się n a w arsztacie h isto ry k a k a rto g ra fii, ty m bardziej że w zbiorach S ta atsa rch iv K önigsberg (obecnie G eheim es S taatsarch iv , B e rlin - -Dahlem ) zachow ały się p rz y n ajm n ie j n iek tó re w tó rn ik i ow ych m ap 9. Z nane są tak że ak ta dotyczące rew izji g ran icy W arm ii z P ru s am i K siążęcym i z tego czasu 10. Praw dopodobnie m apom B odina d o rów nyw ała m apa K reczm era, po k tó rej rów nież ślad zaginął.

D rugi trzon zasobu ADWO — A rch iw u m K a p itu ln e było porządkow ane i spisyw ane co n a jm n iej od połow y XV w iek u n . Lecz ani pierw szy z n an y in ­ w en tarz tego a rc h iw u m z a ty tu ło w an y R eg e stru m p rivileg io ru m et litter a ru m

no ta b iliu m Capituli W a rm iensis I2, pochodzący w łaśnie z połow y XV stulecia,

ani późniejsze: jeden z d ru g iej połowy tego w ieku 18, d ru g i z 1502 u , trzeci z 1508 15 czy też w reszcie sporządzony rę k ą K o p ern ik a w 1520 ro k u lö, m ap nie w ykazują. O m apach nic n ie m ów i rów nież następ n y , przeszło sto la t później­ szy In v e n ta r iu m m u n im e n to r u m in A rch ivo A llen stein en si e x is te n tiu m denuo

re v is u m et conscriptum anno 1622 17. W szystkie te in w e n ta rz e re je s tr u ją w y ­

łącznie d okum enty, k tó re k a p itu ła w a rm iń sk a grom adziła i przechow yw ała, w zasadzie, w sk a rb cu sw ojego zam ku w Olsztynie. Próżno zresztą doszukiw ać się w ta k daw n y ch in w e n ta rza c h m ap czy w ogóle jakichś m ate ria łó w k a rto ­ graficznych, k ied y w iadomo, że ic h początki są znacznie późniejsze.

P ierw szy ch in fo rm acji o m ap ach sk ład o w an y ch w w ydzielonym locum k a ­ te d ry fro m b o rsk iej dostarcza dopiero in w e n ta rz z początku X V III w i e k u 18. In fo rm acje te są jed n ak n a z b y t lakoniczne, aby można było coś bliżej pow ie­ dzieć o spisanych przek azach karto g raficzn y ch . N iew iele bow iem m ów ią tak ie zapisy: M appa geographica loci F rauenburg et N eering lu b M a p p a ru m d iv e r ­

sa rum fasciculus 19, choć k ilk a m ap, o k tó ry ch w spom ina in w e n ta rz, udało się

zidentyfikow ać w dzisiejszym zasobie ADWO 20.

W upo rząd k o w an y m i op raco w an y m w ciągu X IX w ieku, a zwłaszcza w m iędzyw ojennym dw udziestoleciu X X w ieku, zasobie A rc h iw u m K a p itu l­ nego p lan y i m ap y w łączone zostały głów nie do g ru p y do k u m en tó w k a p itu l­ nych o p atrz o n y ch sy g n atu rą .,M 21” . P rze d w o jen n y k atalo g bądź in w e n ta rz A rch iw u m K a p itu ln e g o nie ocalał. Z achow ane zaś frag m e n ty in w e n ta rza k a r t ­ kowego nie dotyczą k a rto g ra fii. Z rek o n s tru o w a n y n a p odstaw ie d a w n y ch sy g ­ n a tu r obecny k ata lo g A rch iw u m K ap itu ln eg o w y kazuje, że w g ru p ie d o k u m en ­ tó w k a p itu ln y ch z sy g n a tu rą ,,M 21” przechow yw ane b y ły 32 m apy, a ponadto

9 G e h e i m e s S t a a t s a r c h i v , B e r l i n - D a h l e m , 31 g , n r 12. Z a n i n i e j s z ą i n f o r m a c j ą s k ł a d a m u p r z e j m e p o d z i ę k o w a n i e d r T e r e s i e B o r a w s k i e j . 10 Z o b . p r z y p . 5. 11 O n a j s t a r s z y c h i n w e n t a r z a c h A r c h i w u m K a p i t u l n e g o p i s a ł J . O b ł ą k , M i k o ł a j a K o ­ p e r n i k a « I n w e n t a r z d o k u m e n t ó w w s k a r b c u n a z a m k u го O l s z t y n i e R o k u P a ń s k i e g o 1520» o r a z i n n e z a p i s y a r c h i w a l n e , S t u d i a W a r m i ń s k i e , t . 9, 1972, s s , 12— 17. 12 A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , Y 7 a i Y 7b . 13 A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , Y 8. 14 A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , Y 10. 15 A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , Y 2. 16 A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , Y 9. Z o b . t e ż J . O b ł ą k , M i k o ł a j a K o p e r n i k a «I n w e n t a r z », s s . 41—68. 17 A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , Y 4. 18 A D W O , R e p . 128 V I I - 7 . 19 I b i d e m ( s t r o n y r ę k o p i s u i n w e n t a r z a n i e s ą l i c z b o w a n e ) . 20 T a k w y m i e n i o n e w i n w e n t a r z u t r z y m a p y R o g i t ( R ö g i t t e n ) m a j ą d z i s i a j s y g n a t u r y — A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , R 3/1, R 3/2, R 3/3; m a p a K u r o w a B r a n i e w s k i e g o ( K u - r a u ) — A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , M 21/6; m a p a D ę b i n ( E i c h w a l d ) — A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , M 24/1.

1 72 Roman Marchwiński

4 m ap y tk w iły w in n y ch g ru p ach dokum entów kap itu ln y ch . Ogółem przed d ru g ą w o jn ą św iatow ą w A rch iw u m K a p itu ln y m znajdow ało się 36 luźnych map rękopiśm iennych. Pięć z ty ch m ap zaginęło ” . W arto jeszcze tu n ad m ie­ nić, że w m arcu 1930 ro k u przekazano ze S ta atsa rch iv K önigsberg do F ro m ­ borka znaczną p a rtię archiw aliów w arm iń sk ich , w śró d k tó ry ch by ły rów nież jakieś m ap y ” . A le a rch iw a lia te, szczęśliwie zachowane, nie są jeszcze całko­ wicie opracow ane.

W śród zachow anych m ap A rch iw u m K apitulnego 20 m ap pochodzi z XVII i X V III w ieku, 11 n ato m iast z w ieku XIX . Pierw sze z nich tw orzą zespół p la ­ nów w si kap itu ln y ch , w ra z ze w spom nianą n a początku m apą k o m ornictw a olsztyńskiego z około 1650 roku. Dla c h ara k te ry sty k i i poznania w agi tego ze­ społu w y starczy powiedzieć o trzech m apach. N ajstarsza jest kolorowa, sporzą­ dzona n a papierze, k a r ta w si W ierzno W ielkie (Gros R au d ten b erg ) z 1634 roku, a u to rstw a g eo m etry K o n ra d a B orcka ” . Stanow i ona p ięk n y p rz y k ła d p ry m i­ ty w u pejzażowego, w k tó ry m n ajd ro b n iejsze e lem en ty ry su n k u podporządko­ w ane zostały k arto g raficzn ej w ierności obrazow anego tere n u . P od w zględem tech n ik i w y k o n an ia n iew iele jej u stę p u je m apa wsi K rzyw iec (D itrichsdorff) z 1687 roku, k tó rą w y k o n ał n a perg am in ie geom etra J a n Jonston -1 N ajm łod­ sza z om aw ianego zespołu jest mapa S tareg o K aw k o w a (Vetus K okendorff). O pracow ał ją w 1755 ro k u J a n M ellerski, „geom etra iu ra tu s provinciae V a r- m iensis” ” . B a rw n a m ap a S tarego K aw kow a zam yka niejako drogę rozw ojo­ w ą w a rm iń sk ie j k a rto g ra fii w ielkoskalow ej. Z apew ne niew iele osiem nasto­ wiecznych m ap m ajątk o w y ch może z nią k onkurow ać, jeśli chodzi o now o­ czesność sposobu przed staw ien ia teren u . M am y tu do czynienia ze zdjęciem niem al współczesnym.

W sum ie staropolski zasób k arto g raficzn y ADWO p rzedstaw ia się dość skrom nie, chociaż k r y je w sobie zab y tk i w ysokiej klasy. Bez w ą tp ie n ia zacho­ w an e m ap y i p lan y stanow ią tylko nieznaczną część da w n y ch w a rm iń sk ic h zbiorów kartograficznych, k tó re w ciągu w ieków uległy przetrzebieniu. Mo­ żna jed n ak żywić nadzieję, że w trak c ie dalszego p orządkow ania zasobu a rch i­ wum , zwłaszcza pokaźnej m asy lu źnych a k t k ap itu ln y ch , przy b ęd ą now e do­ tychczas n iezn an e prz ek azy kartograficzne.

J a k w cześniej wspom niano, ADWO posiada rów nież o d rę b n y zbiór k a rto ­ g raficzny o b ejm u jący a tla sy d m a p y dru k o w an e. Z biór ten, u tw orzony w latach pięćdziesiątych obecnego stulecia, jest system atycznie pow iększany. A k tu aln ie zn ajd u je się w n im około 300 m ap d ru k o w an y ch i 16 atlasów . W śród m ap p rzew ażają dziew iętnastow ieczne i dw udziestow ieczne, głównie m a p y pow ia­ tów z obszaru diecezji w arm iń sk iej. Liczne są tak ż e p la n y m iast z tego samego okresu. N ajstarszy m zabytkiem w zbiorze jest bardzo pom niejszona edycja m ap y P r u s K acp ra H en n en b erg era, praw dopodobnie z 1609 r o k u ” , a w śród pozostałych w arto jeszcze odnotow ać dw a egzem plarze znanej m ap y W arm ii J a n a F ry d e ry k a E n derscha z 1755 r o k u 27 oraz k ilkanaście ark u szy m ap y

21 C h o d z i o m a p y o z n a c z o n e s y g n a t u r a m i : A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , M 21/3, M 21/5, M 21/7, M 21/8, M 21Д2. 22 A D W O , R e p . 128 ( r ę k o p i ś m i e n n y s p i s z d a w c z o - o d b i o r c z y ) , s . V I I . 23 A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , M 21/9. 24 A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , M 21/2. 25 A D W O , A K , D o k u m e n t y K a p i t u l n e , M 21/13. 26 A D W O , M 54. 27 A D W O , M 198 1 M 198 a .

Plany i m apy m ajqtkowe W arm ii z lat 1580—1600 173

S ch ro ttera, o p u b likow anej w 1810 r o k u 23. Ogólnie oceniając pro w en ien cja m ap d ru k o w an y ch zgrom adzonych w ADWO jest dość p rzy p ad k o w a i dla h isto ry k a k a rto g ra fii p rzed staw iają one dość m ie rn ą w artość. To sam o rzec można o atlasach, z k tó ry ch tylko trz y pochodzą z d ru g iej połow y X IX w ieku. A bsolutnie d y sta n su ją je a tla sy i dzieła geograficzne B iblioteki „H osianum ” w Olsztynie, n a czele z p raw d ziw y m d m e łiu m — d ru g im (1486) u lm skim w y ­ daniem Geografii P to le m e u s z a 29. To dzieło i inne a tla sy zgrom adzone w ADWO re je s tru je Katalog M arian a Łodyńskiego 3°.

II

K atalogi A rch iw u m B iskupiego i A rch iw u m K a p itu ln eg o p o m ijają m il­ czeniem ręk opiśm ienne m ate ria ły k a rto g raficzn e w y stęp u jące w księgach k a n ­ celarii b isk u p iej i k an celarii k a p itu ln ej. W yjątk o w o w re p e rto riu m działów А, В i С A rch iw u m Biskupiego, sporządzonym w połowie X IX w iek u przez Saagego, spisano 14 planów i m ap wsi, lasów i o b iek tó w gospodarczych z o k re ­ su rządów biskupich M arcina K ro m era -i Szym ona R udnickiego 31. W rzeczy­ wistości w głów nych księgach w pisów k a n c e la rii obu b iskupów zachowało się 16 tak ich przekazów k a rto g raficzn y ch s2.

W łaśnie o w a rm iń sk ich m apach m ają tk o w y ch z końca X V I w ieku tr a k tu je niniejszy a rty k u ł, k tó ry pom yślany został przede w szystkim jako ogólna in ­ fo rm acja źródłoznaw cza i b y n a jm n iej nie p re te n d u je do w y c zerpania w szyst­ kich k w estii zw iązanych z p ełn y m op ra co w an iem in te resu jąceg o nas zespołu.' P o d ję ty te m a t w ym aga bow iem dalszych studiów , zwłaszcza n ad szczegółowymi okolicznościami po w stan ia m ap. T em at zaś jest fra p u ją c y , bo m am y do czynie­ nia z najw cześniejszym i p lan a m i i m ap am i m ają tk o w y m i z te re n u W arm ii. W d o d atk u w y s tę p u ją one w b o g aty m zestaw ie opisow ych źródeł k a rto g ra ­ ficznych, pozw alających d o k ład n ie śledzić proces ich pow staw ania. Dalej, z n a­ m y w cale pokaźny poczet g eom etrów w arm ińskich, k tó rzy p racow ali n ad ow ym i m apam i, oraz a k ty in tro m isji n a u rz ą d g eom etry. W reszcie, i co n a j ­ w ażniejsze, w bezpośrednim zw iązku z n im i pozostaje, zachow any w odpisie z początku X V II w ieku, ręk o p iśm ie n n y podręcznik sztu k i m ierniczej pióra proboszcza w artem borskiego (barczewskiego) W ilhelm a B aldensheim a 3S, u

zna-28 A D W O , M 66. 29 B i b l i o t e k a W a r m i ń s k i e g o S e m i n a r i u m D u c h o w n e g o ,, H o s i a n u m ” w O l s z t y n i e , s y g n . I c n . 232. 30 C e n t r a l n y k a t a l o g z b i o r ó w k a r t o g r a f i c z n y c h w P o l s c e , z . 2 ( u z u p e ł n i a j ą c y ) : K a t a l o g a t l a s ó w i d z i e l g e o g r a f i c z n y c h 1482—1800. R e d . i o p r a ć . M . Ł o d y ń s k i p r z y w s p . T . P a ć k o , W . Ż e m a i t i s , W a r s z a w a 1963, s . X X I I ; C e n t r a l n y k a t a l o g z b i o r ó w k a r t o g r a f i c z n y c h w P o l s c e , z . 3: K a t a l o g a t l a s ó w 1801— 1919. R e d . i о р г а с . M . Ł o d y ń s k i p r z y w s p . J . L i p i ń s k i e j , T . P a ć k o , W . Ż e m a i t i s , W a r s z a w a 1965, n r 1115, 1309, 1496. 31 R e p e r t o r i u m ü b e r d i e i n d e n A b t e i l u n g e n А , В u n d С d e s b i s c h ö f l i c h e n A r c h i v e s z u F r a u e n b u r g . . . ( r ę k o p i s w A D W O ) , s . 196. N a p o d s t a w i e s p i s u S a a g e g o r ó w n i e ż w s p ó ł c z e ś n i e s p o r z ą d z o n o w y k a z t y c h p l a n ó w i m a p . Z o b . K a t a l o g d z i a ł u k a r t o g r a f i i ( m a s z y n o p i s w A D W O ) , s. 15. 32 W r e p e r t o r i u m S a a g e g o p o m i n i ę t o p l a n S p r i n e k m l i h l e z o k . 1594 r o k u ( A D W O , A B , A 5, k . 400v — r y s u n e k n a o d w r o c i e p l a n u g r a n i c M o ł d y t i B i e l i ) o r a z p l a n g r a n i c 15 w ł ó k o r n e c k i c h w K r a s n y m B o r z e ( S c h ö n h e i d t ) z 1612 r o k u ( A D W O , A 10, p o k . 141 p l a n w k l e j o n y ) . O s t a t n i p l a n s y g n o w a ł g e o m e t r a b i s k u p i E u s t a c h y K r e c z m e r . 33 A D W O , A B , С 15, к . 174v— 192v,

1 74 Rom an M archw iński

ny w nauce niem ieckiej za dzieło o ry g in aln e i d a to w an y n a około rok 1580 3i. T ak obfitego k o n tek s tu przekazów źródłow ych n ie p osiadają żadne ze znanych zespołów m ap m ajątk o w y ch z XVI w ieku, choćby dla p rz y k ła d u posiadłości i terenów m iejskich G dańska czy północnego P odlasia 85. S tą d w y d aje się, że bliższe zbadanie w arm iń sk ich źródeł ka rto g raficzn y ch z końca XVI stulecia może w nieść sporo now ych spostrzeżeń co do początków m ap w ielkoskalow ych na ziem iach polskich, k tó ry m cenne stu d iu m teoretyczne pośw ięcił Janusz G o ła s k i36.

O na jstarszy ch w arm iń sk ich m apach m ajątk o w y ch nie m a n a w e t d ro b n e j w zm ianki w dotychczasow ej lite ra tu rz e z zak resu h istorii k arto g ra fii i geo­ dezji. Również nic n a ich te m a t n ie pow iedziano w niem ieckim i polskim piś­ m iennictw ie historycznym zajm u jący m się W arm ią. Rzecz znam ienna, że n a w et tak su m ien n i badacze dziejów o sad n ictw a n a W arm ii, jak V ictor R ö h r ic h 37 i H ans Schm auch ss, choć bezsprzecznie owe m ap y oglądali, nie pośw ięcili im n ajm n iejszej uw agi. Nie w spom niał o nich także E ugen B ra c h v o g e l33, k tó ry om aw iając koleje losów rękopisu podręcznika B aldensheim a pierw szy dostrzegł dobrze zorganizow aną służbę m ierniczą na W arm ii w czasach K ro m e ra d w y ­ m ienił nazw iska trze ch spośród pięciu znanych n a m geom etrów pracu jąc y ch na W arm ii. Z ary s dziejów pruskiego m iern ictw a H ein rich a R o e d d e r a 40 zaś w ogóle pom ija W arm ię, n a co w skazał już w cześniej cytow any B rachvogel. I w naszym zatem p rz y p ad k u zaznaczyła się znana ten d en cja w b ad an iach nad dziejam i k a rto g ra fii, k tó re do n ied a w n a pom ijały m ap y w ielkoskalow e oraz n iedoceniania tego ty p u źródeł przez h istoryków , co mocno podniósł S ta n i­ sław A lexandrow icz 4I.

III

O m aw iany zespół składa się z 14 planów i m ap. Z n ajd u ją się one w dwóch re je strac h czynności biskupich („acta episcoporum ”) z la t 1580—1588 42 i 1587—

34 F . H i p l e r , B i b l i o t h e c a W a r m t e n s i s o d e r L i t e r a t u r g e s c h i c h t e d e s B i s t h u m s E r m l a n d , B d . l , B r a u n s b e r g - L e i p z i g 1872, s. 204; [ E . ) B r a c h v o g e l , D i e h a n d s c h r i f t l i c h e B ü c h e r e i d e s e r m l ä n c l i s c h e n D o m h e r r n J o h a n n K u n i g l с f f 1719), Z G A E , 1923, B d . 21, s s . 349— 352; [G .] L ü h r , B a l d e n s c h e i m , W i l h e l m , [w :] A l t p r e u s s i s c h e B i o g r a p h i e , B d . 1, M a r b u r g / L a h n 1974, s . 28. 35 Z o b . P . G r o t h , C e n n i e j s z e z a b y t k i k a r t o g r a f i c z n e w . X V I — X V I I I z n a j d u j ą c e s i ę го W A P го G d a ń s k u , S t u d i a i M a t e r i a ł y d o D z i e j ó w W i e l k o p o l s k i i P o m o r z a , 1958, t . 4, z. i , s s . 373— 397; M . P e l c z a r , F r y d e r y k B e r n d t — m i e r n i c z y G d a ń s k a p r z e ł o m u X V I i X V I I w i e k u , L i b r i G e d a n e n s e s , 1973, t . 4— 5, s s . 93— 117; S . A l e x a n d r o w i c z , M a p y m a j ą t k o w e p ó ł n o c n e g o P o d l a s i a z X V I w i e k u , K w a r t a l n i k H i s t o r i i K u l t u r y M a t e r i a l n e j ( d a l e j K H K M ) , 1966, r o c z . 14. s s . 280—305. 36 J . G o ł a s k i , K s z t a ł t o w a n i e s i ę m a p y r o s i w P o l s c e d o k o ń c a X V I I I w . S t u d i a n a d g e ­ n e z ą w i e l k o s k a l o w e j i n f o r m a c j i k a r t o g r a f i c z n e j , W r o c ł a w 1969. 37 [v.] R ö h r i c h , D i e K o l o n i s a t i o n d e s E r m l a n d e s , Z G A E , B d . 12, 1899, s s . 601—724; B d . 13, 1 901,’S S . 325— 487 , 742—980; B d . 14, 1903, S S . 131—355, 611—709; B d . 18, 1913, S S . 243—394; B d . 19, 1916, S S . 173—306; B d . 20, 1919, S S . 1—227; B d . 21, 1923, SS . 277— 337, 394— 411; B d . 22, 1924, S S . 1—38. 38 H . S c h m a u c h , D i e W i e d e r b e s i d l u n g d e s E r m l a n d e s i m 16. J a h r h u n d e r t , Z G A E , 1929, B d . 23, s s . 537—732; t e n ż e , B e s i e d l u n g u n d B e v ö l k e r u n g d e s s ü d l i c h e n E r m l a n d e s , P r u s s i a . Z e i t s c h r i f t f ü r H e i m a t k u n d e u n d H e i m a t s c h u t z , 1933, B d . 30, s s . 142— 161. 39 [E .l B r a c h v o g e l , o p . c i t . 40 H . R o e d d e r , Z u r G e s c h i c h t e d e s V e r m e s s u n g s w e s e n s P r e u s s e n , i n s b e s o n d e r e A l t p r e u s - s e n s a u s d e r ä l t e s t e n Z e i t b i s i n d a s 19. J a h r h u n d e r t , S t u t t g a r t 1908. 41 S . A l e x a n d r o w i c z , P o l s k i e m a p y m a j ą t k o w e z X V I — X V I I I w . j a k o ź r ó d ł a h i s t o r y c z n e , w : P r o b l e m y n a u k p o m o c n i c z y c h h i s t o r i i , t . 3, K a t o w i c e 1974, s s . 129— 141. 42 A D W O , A B , A 4.

Plany i m apy m ajątkowe W arm ii z lat 1580—1600 1 7 5

16 0 0 43, a więc głów nie z o k resu rządów n a W arm ii M arcina K ro m e ra i A n d rze ­ ja B atorego oraz częściowo z czasu w a k an su n a stolicy w a rm iń sk ie j po śm ierci tego drugiego biskupa.

R e je stry czynności b iskupów w arm iń sk ich , podobnie jak w in n y ch k an ce­ lariac h biskupich 44, stanow iły głów ne księgi w pisów k an celarii „curiae episco­ p alis” w L idzbarku. Nie m a tu m iejsca n a bliższą c h a ra k te ry sty k ę ty c h ksiąg,, ale w całej rozciągłości m ożna do nich odnieść stw ierd zen ia A n d rz ej Tomcza­ ka, poczynione nad „acta episcoporum ” k a n ce la rii b isk u p ó w w łocław skich, że

są to „ r e je s try czynności Biskupa, czynności w szerokim tego słow a z n a­

czeniu. Będą to czynności w łasne biskupa, czy jego urzędu, w y n ik ające ze sp raw o w an ia w ład zy a d m in istrac y jn e j w diecezji i w d o b ra ch sto łu biskupiego, w ładzy sądow ej w zakresie «privilegium fori» w sto su n k u do duchow ieństw a i co do «causae spirituales», a tak że w zakresie zw ierzchnictw a p a try m o n ialn e- go n ad poddanym i. W yrażając się inaczej: jest to protokół urz ęd o w an ia b iskupa jako zw ierzch n ik a diecezji i p a n a feu d aln eg o ” 4S. S tą d w „acta episcoporum ” k an celarii biskupów w a rm iń sk ich re je stro w a n o rów nież czynności kom isji w y ­ znaczonych przez b isk u p a do rozgraniczania dóbr ziem skich czy u s ta la n ia g ra ­ nic lokow anych w si lu b z a k ład an y ch obiektów gospodarczych n a te re n ie ko- m o rn ictw biskupich. W edług w stęp n y ch obliczeń do trze ch re je s tró w k ro m e- ro w sk ich (łącznie z okresem jego k o ad iu tu ry ) w niesiono blisko 50 a k tó w g ranicznych. Z n im i to zw iązana jest większość o m aw ianych p lan ó w i m ap, bowiem tylko dla dw óch a k ty się nie zachow ały.

Spośród in te res u ją c y ch n as 14 planów i m ap, 5 w ykonano n a osobnych k a rta c h papierow ych, k tó re już pod koniec X V I w ieku w klejono do ksiąg. N a ­ to m iast pozostałych 9 nary so w an o bezpośrednio n a stro n ach ksiąg, p rzew ażnie z am ykając n im i w pisy odpow iednich a k tó w granicznych. R ozm iary poszcze­ gólnych p lan ó w i m ap zaw iera załączony wykaz. N ajw ięk szy z p lan ó w ma 30,5 cm wysokości i 39,5 cm szerokości, n ajm n iejsza zaś m ap a m ierzy 18,5X21,5 cm.

W szystkie p lan y i m a p y są rysow ane p ió rem w kolorze czarnego lu b b r ą ­ zowego in k au s tu . K a rty w klejone do k siąg w yszły bez w ą tp ie n ia spod rą k geom etrów , n ato m iast ry su n k i n a stro n icach ksiąg sporządzili n o tariu sze k a n ­ celarii „curiae episcopalis” w L idzbarku.

W szystkie k a rto g ra fó w a n e wsie, dw ory, lasy i o b ie k ty gospodarcze leżały n a obszarze południow ej i środkow ej W arm ii, w n astęp u jący ch kom o rn ictw ach biskupich: 5 — w jeziorańskim ; 4 — w reszelskim ; 4 — w w artem b o rsk im (barczew skim); 1 — w jeziorańskim , reszelskim i lidzbarskim .

K w estia da to w an ia poszczególnych przekazów k a rto g raficzn y ch nie n a ­ stręcza w iększych trudności, poniew aż dla 12 z n ich a k ty g raniczne d ostarcza­ ją n a w e t d a t dziennych. Dziesięć z n ich sporządzono w latach 1580— 1588, d w a zaś w ro k u 1600. N ie w d ając się tu ta j w szczegóły (analiza treści przekazów , okoliczności ich pow stania, filigrany), dw a pozostałe po w stały około 1594 roku. R am y chronologiczne po w stan ia om aw ian y ch p lan ó w d m ap zam y k ają się

za-43 A D W O , A B , A 5. 44 Z o b . A . T o m c z a k , K a n c e l a r i a b i s k u p ó w w ł o c ł a w s k i c h w o k r e s i e k s i ę g i w p i s ó w ( X V — X V I I I w ) , T o r u ń 1964, s s . 173—211. W a r t o n a d m i e n i ć , ż e t a k ż e w k s i ę g a c h k a n c e l a r i i b i s k u p ó w w ł o c ł a w s k i c h z n a j d u j ą s i ę m a t e r i a ł y k a r t o g r a f i c z n e , c z e g o p r z y k ł a d e m j e s t k o l o r o w a m a p a k l u c z a w ł o c ł a w s k i e g o b i s k u p i c h d ó b r s t o ł o w y c h , w k l e j o n a d o j e d n e g o z r e j e s t r ó w g o s p o d a r c z y c h b i s k u p a H i e r o n i m a R o z r a ż e w s k i e g o (1581— 1600) — i b i d e m , s . 150 i r y c . 14. 45 I b i d e m , s . 211.

176 Rom an M archw iński

tem latam i 1580— 1600, prz y czym większość pochodzi z o k re su rząd ó w b isk u ­ pich K rom era.

Rozróżnienie n a „plan y ” i „ m ap y ” przyjęto zgodnie z propozycją A lex an - drow icza ae w odniesieniu do staropolskich m ap m ajątkow ych: p lan am i nazy ­ w am y zawsze k a r ty w skald w iększej niż 1 : 20 000, a ró w n e lub m niejsze tej s k a li — m apam i. W edług tego podziału d ysponujem y 9 p lan am i i 5 m apam i. Skale w a h ają się od ok. 1 : 8 000 do ok. 1 : 25 000.

Jeśli chodzi o podział planów i m ap pod w zględem ich przeznaczenia, to — idąc znów za A le x a n d ro w ic z e m 47 — w zasadzd'e m am y do czynienia z planam i i m apam i g ra n ic z n y m i48, gdyż przed staw iają one przebieg g ran ic wsi, dworów , lasów i obiektów gospodarczych, chociaż n iek tó re z n ich posiadają tak ż e spo­ ro elem entów ch arak tery sty czn y ch dla m ap in w e n ta ry zu ją cy c h g ru n ty .

r v

Część spośród ro zp atry w an y ch planów i m ap pow stała w zw iązku ze spo­ ram i i roszczeniam i m ajątkow ym i. Do ty ch należą:

1 — p lan g ran ic Biesow a (Gros Bessauw) i Biesów ka (K leynn Bessau), 1585 rok, skala ok. 1 : 16 000;

2 — p lan granic R yńskiego M łyna (Reynsmulle), Sw iedów ki (Spanen- krebs), K o p rzy w n ik a (Lem kenhoffe o der Rosenort) i 10 m orgów sołtysa z U ni­ kow a (10 M orgen des Scholtzen vom G locksteiń), 1585 rok, skala ok. 1 : 17 000;

3 — m ap a g ran ic B red y n ek (Bredingeck), 1600 rok, skala ok. 1 : 25 000; 4 — m apa granic S tanclew a (Stanislaowa), 1600 rok, sk ala ok. 1 : 25 000. N ajlepszym i p rzy k ła d am i w te j g ru p ie są m apy gran ic S tan cle w a i B re ­ dynek, k tó re sporządzono n iew ątp liw ie z pow odu przew lekłego sp o ru m iędzy tym i w siam i o jedną w łókę g ru n tó w położoną p rz y ich granicy. S p ó r roz­ strzygnięto polubow nie w 16 0 0 49, p rz y jm u jąc za podstaw ę rozdziału g ru n tó w obu w si granicę w ytyczoną w cześniej, zapew ne podczas lokacji S tanclew a i B red y n ek (1569). Jasno zresztą inform uje o ty m dopisek n a m apie granic S tanclew a: „Diese L an d tg ren tz is t n a ch [!] zwdstig, u n terd e ss ist ein v erlo rn G ren tz um b S tan isla n o w a u n d B red in g g em acht w o rd e n ” 5°.

K olejna g ru p a p lan ó w i m ap p o w stała w zw iązku z p o m iaram i in w e n ta ­ ry zacyjnym i pow ierzchni w si i lasów, przy czym p ew ną rolę m ogły tu także odegrać tru d n o u ch w y tn e w źródłach zatargi graniczne m iędzy w siam i. Są to:

1 — p lan gran ic i podziału L ak m ed ó w (Lackm ediae descriptio), czyli lasu położonego n a południow y-w schód od B isztynka, 1580 rok, skala ok. 1 : 15 000;

2 — p lan g ran ic T roszkow a (K lakendorf) i podziału L as u B egonity, 1585 rok, skala ok. 1 : 17 000;

3 — m apa gran ic i podziału K ronow a (Abriss u b e r Cronaw ), 1586 rok, skala ok. 1 : 21 000;

4 — p lan zabudow y i u k ła d u pól C zerw onki (Rottenfldss), 1587 rok, skala

ok. 1 : 8 000; 46 S . A l e x a n d r o w i c z , P o l s k i e m a p y m a j ą t k o w e , s . 133. 47 I b i d e m , s s . 132—133. 48 T y p o w ą m a p ą g r a n i c z n ą o p u b l i k o w a ł o s t a t n i o A . L e m a ń s k i , M a p a g r a n i c t o s i G r a -Ь о г о а s p r z e d 1608 r o k u w m u z e u m k w i d z y ń s k i m , K H K M , r o c z . 25, 1977, s s . 93— 99. 49 A D W O , A B , A! 7, k . 35— 35v. 50 A D W O , A B , A 5, k . 396.

Plany i m apy m ajątkowe W arm ii z lat 1580—1600 ₁₇₇

5 — m ap a g ran ic posiadłości B arczew a (Abriss, u b e r d er W arten b u rg e r 165. H uben), 1588 rok, sk ala ок. 1 : 21 ООО;

6 — p la n g ran ic M ołdyt (M olditten) i Bieli (Weyssensehe), ok. 1594 roku, skala ок. 1 ; 10 000.

Znów dla przykładu: o sta tn i p lan dostarcza dobrej w skazów ki n a tem at okoliczności sporządzenia ry s u n k u g ran ic M ołdyt i Bieli. Oto bow iem czyta­ m y n a ty m planie, że „M olditten h a tt 12 H üben 21 M orgen, M angelle 4 H uben 24 M orgen” 61.

W reszcie trz y p lan y i jed n a m apa pozostają w w y ra źn y m zw iązku z falą nowego osadnictw a, k tó ra o g arn ęła południow ą WaTmię za czasów Stan isław a Hozjusza i M arcina K ro m era. W edług S chm aucha, założono wów czas n a po­ łudniow ych k re sac h dom inium w arm ińskiego 5 wsi czynszowych, 7 dw orów służebnych, 1 d w ó r w olny n a p ra w ie chełm ińskim , 4 osady m ły ń sk ie i 1 osadę z k arczm ą Б2. D odajm y, że p u stk i i puszcze b isk u p ie zasiedlali p rzew ażnie p rzy­ bysze polscy z te re n u M azowsza. Częściowe odbicie tego o sadnictw a oddają:

1 — p lan g ran ic K o jtry n (K attreynen), N asów (Nassa) i M arcinkow a No­ w ego (M artenssdorff), 1585 rok, skala ок. 1 : 16 000;

2 — p lan gran ic B ukow ej G óry (Brandheide), 1587 rok, sk ala ок. 1 : 15 000; 3 — m ap a g ra n ic P ołudniow a (Poludnewo), 1587 rok, sk ala ок. 1 : 20 000; 4 — p lan g ran ic S p rin c k m ü h le (obiekt nie zidentyfikow any, ale położony na te ry to riu m k o m ornictw a w artem b o rsk ieg o czyli barczew skiego, zaraz przy g ra n ic y z P ru s a m i K siążęcymi, n a wysokości R um ów i Sąpłatów ), ok. 1594 roku, sk a la ок. 1 : 9 000.

V

Ogół b a d an y c h planów i m ap można nazw ać k a rto g raficzn y m i p ry m ity ­

w am i napisow ym i. Zgodnie bow iem ze s y s te m aty k ą G ołaskiego „ do p r y ­

m ity w ó w napisow ych zaliczają się te m apy, k tó re po w stały w k rę g u oddziały­ w a n ia przekazu pisanego” S3, czyli w naszym p rz y p ad k u — a k tu granicznego, w łączności z k tó ry m one w y stęp u ją. T rzeba jed n ak od ra zu podnieść, że n ie­ k tó re z b a d an y ch źródeł k a rto g raficzn y ch p o słu g u ją się rów nież śro d k a m i p ej­ zażowymi, przez co oscylują k u p ry m ity w o m pejzażow ym . Co w ięcej, te p lan y i m ap y pow stały w w y n ik u zastosow ania dość w ysokiej tech n ik i geodezyjnej i o p e ru ją często d okładnym i danym i pom iarow ym i. Ogólnie rzecz biorąc, są to przek azy k arto g ra fic z n e o s tru k tu rz e m ieszanej, w k tó ry ch rów nocześnie w y­ stę p u ją e lem en ty napisow e, pejzażow e i przed e w szystkim geodezyjne.

N ajb ard z ie j klasycznym i p rzy k ład am i przekazów o s tru k tu rz e m ieszanej są plany: gran ic Bdesowa i B iesów ka oraz gran ic K o jtry n , N asów i M arcinko­ w a Nowego. Treść ich sk ład a sdę bow iem z linii osnow y pom iarow ej, zapisu m ia r długości, znaków granicznych, znaków budyn k ó w , znaków drzew , zna­ ków obiektów leżących w płaszczyźnie poziomej te re n u — jezior, bag ien i łąk oraz także z napisów ob jaśn iający ch poszczególne znaki lub in fo rm u jący ch o sto su n k ach p rz estrzen n y ch nie w yrażonych p rzy pom ocy znaków . Z kolei p lan g ra n ic i podziału L akm edów , to p rz y k ład przek azu kartograficznego, w k tó ry m głów ną treść tw orzą linie pom iarów , zapisy m ia r długości, znaki

51 A D W O , A B , A 5, k . 400v.

52 H . S c h m a u c h , B e s i e d l u n g u n d B e v ö l k e r u n g , s . 152. 53 J . G o l a s k i , o p . c i t . , s . 84.

178 Roman Marchwiński

g raniczne i napisy w skazujące n a przynależność i w ielkość pow ierzchni po­ szczególnych rew iró w leśnych. P od w zględem c h a ra k te ru treści, p lan L akm e- dów zbliżony jes t do znanej gd ań sk iej m apy g ru n tó w w si B ogatka (Redchen-

berg), k tó rą w ykonał w 1558 ro k u Jo h a n Wolff Całkow icie inaczej u ję ta zo­

stała treść p lan u Czerwonki. M am y tu w łaściw ie do czynienia tylko ze sche­ m atycznym ry su n k iem zabudow y i u k ład u pól te j w a rm iń sk iej wsi. Szczegó­ łowo o treści każdego przekazu in fo rm u ją załączone fotokopie.

Zasadniczym e lem entem treści — poza w spom nianym p lan em C zerw onki — każdego z p lan ó w czy m ap są dane geodezyjne o m ierzonym obiekcie po­ w ierzchniow ym . Oczywiście, nie n a w szystkich przekazach karto g raficzn y ch przed staw iają się one jednakow o. N ajszerszy ich zestaw zn ajd u jem y n a planie granic T roszkow a i podziału L asu B egonity, n a k tó ry m odczytujem y ściany i d u k ty graniczne wyznaczone prostym i liniam i, opisane d o kładnie znaki wę- gielników , ścienne znaki graniczne (kopce, kam ienie, w ty m z n ap isem „Mill- stein ” , drzew o z naciosami) m iędzy k tó ry m i zaznaczono m ia ry długości w sznu­ ra ch (Schnüre) o raz azym uty. Dzięki ry su n k o w i k o m pasu z oznaczonym i czte­ rom a podstaw ow ym i k ie ru n k a m i, p lan jest dokładnie zorientow any. Dla p eł­ nego obrazu in fo rm acji geodezyjnych tk w iących w om aw ianych źródłach k a r ­ tograficznych dodam y jeszcze, że m ia ry długości oznaczano ponadto w p rę ta ch (Rüte), ry su n k i znaków ściennych (kamieni) opisyw ano jako „R othstein” , „C reu tzstein ” , a n a k a rto g rafo w an y ch tere n ac h podm okłych rysow ano znaki pali.

Pięć planów m a dokładną o rien tację północną (ry su n k i kom pasów lub, jak n a p lan ie g ran ic M ołdyt i Bieli, stylizow anej igły m agnetycznej). Pozostałe, ry so w an e bezpośrednio na k a rta c h ksiąg, są zorientow ane różnie. O ich o rien ­ tacji decydow ał k sz tałt ry s u n k u w połączeniu z w ielkością m iejsca n a stronie księgi, przeznaczonego pod dan y rysunek.

W ażną część treści planów i m ap z ajm u ją napisy, k tó re w zasadzie nie tw orzą sam odzielnych znaków napisow ych lecz służą objaśn ian iu znaków topo­ graficznych: kopców i kam ieni ściennych, jezior, staw ów , rzek, bagien, łąk, znaków b u d y n k ó w stanow iących sy g n a tu ry miejscowości, obiektów gospodar­ czych itd. P rzew ażnie są one k rótkie, złożone z k ilk u słów, odd ający c h prosto i trafn ie istotę rzeczy. N iekiedy jed n ak n apisy podają szerszą inform ację na tem at określonego znaku. Dla przykładu: n a m apie g ran ic Stanclew a (miejsco­ wość położona n a pograniczu w arm ińsko-pruskim ) jeden z napisów stw ierdza, że w d anym m iejscu wieś nie m a węgdelnika (O rtstein) z te ry to riu m pruskim , poniew aż g ran ica z P ru s am i K siążęcym i jest jeszcze sporna („Alhie ist kein O rtstein, d a ru m b dass die L an d tg ren tz e m it dem H ertzogtum s noch s trittig ” ) 5S. P ow ażna liczba n apisów służyła do o b jaśniania wielkości pow ierzchni m ierzo­ ny ch g ru n tó w i działów oraz re w iró w leśnych. N a p lan ie L akm edów z n ie ­ ocenioną p e d a n terią zapisano długość obw odu i pow ierzchnię tego starożytnego lasu („Sylva Lackm edia suo a m b itu co ntinet 324 fu n es et 1/2 perticam , facit m iliaria Culm enses 1 1/2 et 54 funes. Eius area h a b e t m ansos 28 et 26 iugera, duosque funes. P e rtin e t vero ea silva ad p re fe c tu ra m H eilspergensem ”) 50.

N apisy jak o sam odzielne znaki w y stęp u ją jed y n ie p rz y oznaczaniu położe­ n ia miejscowości. T akie znaki napisow e są dw ojakiego rodzaju: jed n e sam ym i

54 Z o b . P . G r o t h , o p . c i t . , s . 378; J . G o l a s k i , o p . c i t . , s . 147 i r y c . 63 z r e p r o d u k c j ą f r a g ­ m e n t u t e j m a p y .

55 A D W O , A B , A 5, k . 396. 56 A D W O , A B , A 4, k . 41.

Plany i m apy m ajątkowe W arm ii г lat 1580—1600 ₁₇₉

n azw am i w łasn y m i w sk azu ją wieś ” , d rugie n ato m iast podają nazw y otoczone p ro sto k ą tn y m i r a m k a m i58. R am k i n iejak o u w y p u k la ły zn ak napisow y. T ru d n o zaś do p atry w ać się w nich k o n tu ru , a ty m b ard ziej d o kładnej lokalizacji m iej­ scowości 5S.

Położenie miejscowości, zwłaszcza w e w n ą trz linii pom iarów , p rz ed sta w ia ­ no także za pomocą znaków pojedynczych lu b w y stęp u jąc y ch grupow o b u d y n ­ ków. R ysunki dom u czy dw oru, jako s y g n a tu ry miejscowości, kreślone są schem atycznie k ró tk im i k reskam i, zawsze w p ersp ek ty w ie czołowej. N iekiedy daw ały znać o sobie in d y w id u aln e zdolnośoi rysow nicze geom etry. I ta k na p lan ie granic K o jtry n , N asów i M arcinkow a Nowego ogląd am y stylizow ane, w ypełnione d etalam i ry su n k i dw orów w K o jtry n ac h i K ro m ero w ie (K ram ars- kenhof). R ysunki te zapew ne sta ra ły się oddać rzeczyw isty w y g ląd ow ych b u ­ dowli. Jeszcze inne znaki dom ów fig u ru ją na p lan ie g ran ic M ołdyt i Bieli. S y g n a tu ry oznaczające T roksy (Luszaunen) i M ołdyty, to sporządzone cienkim i k resk am i ry su n k i domów, k tó ry ch fro n to w e i boczne 'ściany z n ajd u ją się na w spólnej podstaw ie, a z kom inów u latu je dym. Z naki b u d y n k ó w są zoriento­ w an e różnie w zględem p odstaw y p lan u bądź m apy. Sporadycznie ty lk o są one usy tu o w an e rów nolegle do podstaw y.

Spośród k a rto g ra fo w a n y c h o biektów tró jw y m iaro w y ch łatw o m ożna roz­ różnić znaki m łynów . Zaw sze p rzed sta w iają one schem atycznie n a ry so w an y dom połączony z k o łe m 60. N ato m ia st g d yby nie nap isy o b jaśn ia jąc e (der K ruck) tru d n o byłoby szukać w śród znaków bu d y n k ó w k a r c z e m ” . Podobnie rzecz w ygląda ze zn akiem m ostu n a m ap ie g ran ic i podziału K ronow a. N apis „W eibische B rü c k e ” przy ry s u n k u „ d ra b in k i” św iadczy niew ątp liw ie , że cho­ dzi o m ostek n a bezim iennej stru d ze p rzecinającej drogę z K ro n o w a do W ipso­ wa. Dzięki tem u napisow i pew nie daje się zidentyfikow ać n a p lanie granic B ukow ej G óry podobną „ d rab in k ę ” jako m ostek przerzucony przez rz ek ę C zer­ wonkę. N apisy n a planie C zerw onki dokładnie o b ja ś n ia ją ry su n k i płotów i b ra m w tej wsi.

Dw a plany, m ianow icie Biesow a i B iesów ka oraz K o jtry n , N asów i M a r­ cinkow a Nowego przed staw iają ry su n k i d rzew uszeregow anych w z w arte kom ­ pleksy leśne. R ysunki w yk o n an e są w edług jednego schem atu. Ze stylizacji zaś w ynika, że chodzi o drz ew a liściaste. B ardziej in d y w id u aln e ry su n k i drzew spo ty k am y wówczas, k ied y pełniły one fu n k c je znaków granicznych, o czym była już mowa.

Południow a i środkow a W arm ia, jak całe P ojezierze M azurskie, to obszar najm łodszego zlodow acenia, k tó ry o b fituje w pokaźną liczbę dużych i m ałych jezior, staw ów , bagien, rzek i strum yków . D latego też elem en ty h y drograficzne stanow ią niezw ykle w ażną część treści w szystkich om aw ian y ch p lan ó w i map.

F o rm a ry s u n k u stałych zbiorników w odnych w y raźn ie różnicuje się na dw ie grupy. Część z nich p rzed sta w ia n iew ątp liw ie bardzo o rien tacy jn e zarysy linii brzegow ej, o p a rte w yłącznie n a w ra żen iac h w zrokow ych rysow nika. W y­ starczy porów nać ry su n e k sta w u w iejskiego (der Teych) w B redynkach, k tó ry

57 Z o b . n p . p l a n g r a n i c B i e s o w a i B i e s ó w k a . 58 Z o b . n p . m a p a g r a n i c i p o d z i a ł u K r o n o w a . 59 Z o b . J . G o ł a s k i , o p . c i t . , s . 93, g d z i e u w a g i n a t e m a t f u n k c j i r a m e k j a k o c z ę ś c i z n a k u n a p i s o w e g o . 60 Z o b . n p . p l a n g r a n i c R y ń s k i e g o M ł y n a , S w i e d ó w k i , K o p r z y w n i k a i 10 m o r g ó w s o ł ­ t y s a z U n i k o w a . 61 Z o b . n p . p l a n z a b u d o w y i u k ł a d u p ó l C z e r w o n k i .

180 Rom an M archw iński

jednocześnie d o k u m en tu ją pochodzące z tego sam ego czasu (1600) m a p y B redy­ n ek i Stanclew a, a b y od ra zu dostrzec, że jest on n a pew no zdeform ow any. Podobnie rzecz w ygląda z ry su n k a m i jezior: D łużka (der Sehe Dlusek), R aksy (der Sehe R axk; dzisiaj nie istnieje) i sta w u w B arto ld a ch W ielkich (Barttels- d orffer Teich) n a m apie g ran ic P ołudniow a czy jeziora J e łm u ń (Der Sehe Gel- m auw ) i M ojtynek (Motinken), tw orzącego obecnie łąki, n a m apie granic Stanclew a.

Z upełnie inaczej w y g ląd ają linie brzegow e południow ej części jeziora T ej- stym y (Teistim m en See) n a planie granic B iesow a i Biesów ka oraz k o n tu ry południow ego brzegu jeziora D adaj (Der Sehe Dadai) i północnej części Jeziora Rzeckiego (Der Naltz) ma planie g ran ic K ojtryn, N asów i M arcinkow a Nowego. Otóż k o n tu ry w ym ienionych jezior nary so w an e zostały przy pomocy linii po ­ m iarow ych i są p rzeto bardzo zbliżone do dzisiejszych. Ale w kraczam y tu ta j już w w ażki p ro b lem dokładności o m aw ianych planów i m ap, o k tó ry m n ie ­ baw em . N ieodłącznym szczegółem ry s u n k u każdego jeziora i sta w u są znaczki im itu jące fale. W odróżnieniu od jezior i staw ów , bagna i łęg aw isk a zaznaczo­ n e są n iek ształtn y m i k ro p k o w an y m i p la m a m i02 lub p lam am i z łam an y m i lim a ­ mi w śro d k u 63.

R ysunek b iegu licznych k arto g ra fo w a n y ch rzek d stru m ien i jest m n ie j lub w ięcej zgeneralizow any. Podw ójnie kreślone linie, oznaczające rzeki, m ają te sam e m an k a m en ty jeśli idzie o dokładność co linie obrysow ane jezior i s ta ­ wów, k tó re po w stały pod w p ły w em w ra że ń w zrokow ych. W y jątek stanow i ry su n e k części biegu rzeki Sajmy i jej lew obrzeżnego dopływ u (Seger flis), dzisiaj bezim iennego, przedstaw iony n a p lan ie g ran ic M ołdyt i Bieli. L inie po­ m iarów o k reślają bow iem b ieg rzek, poniew aż p ły n ęły one a k u r a t w zdłuż pół­ nocnej i zachodniej g ran icy posiadłości m ołdyckiego dworu.

P la n gran ic M ołdyt i Bieli u trw a la także — za pomocą ry s u n k u sześciu pagórków przedstaw ionych w p ersp ek ty w ie czołowej — pionow e uk ształto w a­ nie pow ierzchni najbliższej okolicy M ołdyt od stro n y południow ej. Takiego elem en tu treści n ie m ają pozostałe o m aw ian e tu p lan y czy m apy.

V I

Nie łatw a je s t ocena dokładności om aw ianych planów i m ap. W ym aga ona specjalistycznych b a d ań zarów no historyczno-geograficznych, jak i historycz- no-geodezyjnych. Z m iany środow iska geograficznego, n a tu ra ln e i an tro p o g e­ niczne, jakie n a stąp iły w ciągu czterech w ieków n a obszarze m ikroregionu, na południow ej i środkow ej W arm ii, w znacznej m ierze u tru d n ia ją p ełn ą ocenę dokładności om aw ianych przekazów kartograficznych. Na obecnym etap ie stu ­ diów należy ograniczyć się więc do k ilk u tylko uw ag, k tó re w y n ik a ją z po­ ró w n an ia szesnastow iecznych in fo rm acji karto g raficzn y ch z now oczesnym i m a­ p am i topograficznym i w sk ali 1 : 10 000 i 1 : 25 000. W praw dzie w św ietle cel­ nego s tu d iu m J a n a Szeligi H, podstaw ow ą m ap ą do b a d ań historyczno-geogra­ ficznych te ry to riu m północnej Polski, w ty m W arm ii, jest m ap a S eh rö ttera (1810), pierw sza p ru sk a m ap a o p a rta n a pom iarach tria n g u la c y jn y c h , ale ze

62 Z o b . n p . p l a n g r a n i c B u k o w e j G ó r y .

63 Z o b . n p . p l a n g r a n i c T f o s z k o w a i p o d z i a ł u L a s u B e g o n i t y .

64 J . S z e l i g a , P i e r w s z a s z c z e g ó ł o w a m a p a p ó ł n o c n o - w s c h o d n i e j P o l s k i o p a r t a n a t r i a n « g u l a c j i (1810 r . ) , Z e s z y t y G e o g r a f i c z n e W S P w G d a ń s k u , r o c z . 11, 1969, s s . 79— 101.

WYKAZ

1. P la n granic i podziału L akm edów (Lackmedia), 1580 rok. Sygn.: ADWO, AB, A 4, k. 40v—41 (plan w klejony do księgi). Skala: ok. 1 : 15 000.

O rientacja: północna. Rozmiary: 39,3X31,2 cm.

A kty graniczne: ADWO, AB, A 4, k. 32v—34, 34—40.

2. P la n granic Biesowa (Gros Bessauw) i Biesówka (K leynn Bessau), 1585 rok. Sygn.: ADWO, AB, A 4, k. 373 (plan w klejony do księgi).

Skala: ok. 1 : 16 000. O rientacja: północna. Rozmiary: 38,0X31,6 cm.

A kt graniczny: ADWO, AB, A 4, k. 372—373v.

3. P la n granic K o jtry n (K attreynen), Nasów (Nassa) i M arcinkow a Nowego (Mar-tenssdorff), 1585 rok.

Sygn.: ADWO, AB, A 4, k. 371 (plan w klejony do księgi). Skala: ok. 1 : 16 000.

O rientacja: północna. Rozmiary: 33,7X32,7 cm.

A kt graniczny: ADWO, AB, A 4, k. 370v—372.

4. P la n gran ic Ryńskiego Młyna (Reynsmulle), Swiedówki (Spanenkrebs), K oprzy-w nika (Lem kenhoffe oder Rosenort) i 10 m orgóoprzy-w sołtysa z Unikooprzy-wa (Glockstein), 1585 rok.

Sygn.: ADWO, AB, A 4, k. 381v (plan w k lejony do księgi). Skala: ok. 1 : 17 000.

O rientacja: północna. Rozmiary: 37,0X30,5 cm.

A k ty graniczne: ADWO, AB, A 4, k. 373v—375, 375—376, 381—381v.

5. P lan granic Troszkow a (K lakendorff) i podziału L asu Begonity, 1585 rok. Sygn.: ADWO, AB, A 4, k. 380 (plan w klejo n y do księgi).

Skala: ok. 1 : 17 000. O rientacja: północna. Rozmiary: 39,5X30,5 cm.

A kty graniczne: ADWO, AB, A 4, k. 376—377v, 377v—378v, 379—380, 380—381. 6. M apa granic i podziału K ronow a (Cronaw), 1586 rok.

Sygn.: ADWO, AB, A 5, k. 399v. Skala: ok. 1 : 21 000.

O rientacja: zachodnia. Rozmiary: 29,5X21,5 cm.

A kt graniczny: ADWO, AB, A 5, k. 398—399v.

7. P la n zabudow y i u k ład u pól Czerw onki (Rottenfliss), 1587 rok. Sygn.: ADWO, AB, A 5, k. 9.

Skala: ok. 1 : 8000. O rientacja: północna. Rozmiary: 21,5X19,5 cm.

8. Mapa granic Południow a (Poludnewo), 1587 rok. Sygn.: ADWO, AB, A 5. k. 7v.

Skala: ok. 1 : 20 000. O rientacja: zachodnia. Rozmiary: 21,5X18,5 cm.

Akt graniczny: ADWO, AB, A 5, k. 7—7v.

9. P la n granic Bukowej G óry (Brandheide), 1587 rok. Sygn.: ADWO, AB, A 4, k. 498v.

Skala: ok. 1 : 15 000. O rientacja: południowa. Rozmiary: 23,7X22,0 cm.

10. Mapa granic posiadłości Barczew a (W artenburg), 1588 rok. Sygn.: ADWO, AB, A 5, k. 400.

Skala: ok. 1 : 21 000. O rientacja: zachodnia. Rozmiary: 34,3X21,5 cm.

Akt graniczny: ADWO, AB, A 5, k. 397v—398.

11. P la n granic Mołdyt (Molditten) i Bieli (Weyssensehe), ok. 1594 roku. Sygn.: ADWO, AB, A 5, po k. 400v (plan w k lejony do księgi).

Skala: ok. 1 : 10 000. O rientacja: północna. Rozmiary: 36,0X32,5 cm.

A k tu granicznego brak. D atowano na podstaw ie: ADWO, AB, A 5, k. 266—267v oraz znaku wodnego p a p ie ru — zob. J. Siniarska-Czaplicka, Filigrany p ap ie rn i poło­ żonych n a obszarze Rzec zyp ospolitej Polskiej od pocz ątku X V I do połowy X V I I I w ie k u , W ro cław -W arszaw a -K rak ó w 1969, filig ran 1198.

12. P la n granic S princkm ühle, ок. 1594 roku.

Sygn.: ADWO, AB, A 5, po k. 400v (plan n ary so w an y na odwrocie p lanu granic Mołdyt i Bieli — zob. poz. 11).

Skala: ок. 1 : 9000.

O rientacja: północno-wschodnia. Rozmiary: 25,0X15,0 cm.

A k tu granicznego brak. D atow ano n a podstaw ie znaku wodnego p ap ieru — zob. poz. 11.

13. Mapa granic B red y n ek (Bredingeck), 1600 rok. Sygn.: ADWO, AB, A 5, k. 396v.

Skala: ок. 1 : 25 000. O rientacja: północna.

Rozmiary: 34,3X22,0 cm.

A kt graniczny: ADWO, AB, A 7, k. 35—35v. 14. Mapa granic S tanclew a (Stanlslaowa), 16ДО £ßk. Sygn.: ADWO, AB, A 5, k. 396.

Skala: ок. 1 : 25 000. O rientacja: południowa. Rozmiary: 34,3X22 cm.

P lany i m apy m ajątkowe W arm ii г lat 1580—1600 181

w zględu n a podziałkę (1 : 152 600) n ie może być o n a dla n as p rzy d atn a. Tym bardziej m e wchodzi w ra ch u b ę m ap a W arm ii E n d ersch a z 1755 ro k u (skala

1 : 266 000), k tó re j dokładność b ad ał tak że w spom niany a u to r Rzecz jasna,

pełne możliwości analizy porów naw czej dały b y tu p ru sk ie m ap y k a ta stra ln e , ale — jak w iadom o — są one sam e w sobie tru d n y m p ro b lem em b adaw czym “5.

Mówiąc o stopniu dokładności bad an y ch p lan ó w i m ap, trz e b a przede w szystkim ro zp atry w a ć n an iesio n e n a nie elem en ty fizjograficzne i zalesienie, p am iętając przy tym , że pow ierzchnie wód stojących i biegi rzek, a zwłaszcza pow ierzchnie leśne m ogły ulegać zmianom.

N ajtrw alszego ele m e n tu fizjograficznego — rzeźby tere n u , zaznaczonej je ­ dynie n a planie .granic M ołdyt i Bieli, nie m a co pow ażnie b ra ć pod uw agę ze w zględu n a m etodę perspektyw iczną, p rz y ję tą do jej przedstaw ienia. W y­ pad n ie jed n ak podnieść, że m iejsce p ostaw ienia kopczyków n a ty m p lan ie w y ­ bran o całkiem popraw nie. W rzeczyw istości p rzy południow ych i zachodnich obrzeżach M ołdyt d eniw elacja te re n u n a odcinku 160—200 m sięga od 70 do 110 m n.p.m. D aw ny dwór, t a k ja k obecna osada M ołdyty, leżał pod stokiem długiego ciągu m o ren y czołowej. T ru d n o było w ięc a u to ro w i p la n u przeoczyć tak ie „góry”.

A le n ie ow ą dokładnością zask ak u je p lan granic M ołdyt i Bieli; przy ­ p om nijm y — w skali ок. 1 : 10 000 i pochodzący z ok. 1594 roku. Do in te re s u ­ jących spostrzeżeń doprow adza bow iem dopiero p orów nanie ry su n k u linii bie­ g u rzeki S a jn y i jej lew obrzeżnego dopływ u (bez nazw y) z dzisiejszym k o ry ­ tem obu oieków, o d czytanym ze współczesnej m ap y topograficznej w skali 1 : 10 000. Otóż lin ie b iegu w yżej w spom nianego d o p ły w u zgadzają się całko­ wicie, nato m iast lin ie b iegu S a jn y są nieznacznie od siebie odchylone. O statn ią nieścisłość, jeśli ona w ogóle istnieje, m ożna tłum aczyć przesunięciem k o ry ta S a jn y w ciągu czterech stuleci, ty m b a rd ziej, że w okolicach Bieli i M ołdyt rzeka ta p ły n ie w tere n ie podm okłym . D latego też m ożna tw ierdzić, że ry su ­ n e k biegu S a jn y i jej lew obrzeżnego d o pływ u n a p lan ie g ra n ic M ołdyt i Bieli został p rzed staw io n y bardzo dokładnie. Z decydow ała o ty m głów nie precyzja pom iarów w a rm ińskiego geom etry, k tó ry w ytyczał g ran ice posiadłości m ołdyc- kiego d w oru za pom ocą kilkudziesięciu p u n k tó w pom iarow ych. W arto t u do­ dać, że, geo m etra n ie był już ta k do k ład n y jeśli chodzi o u sy tu o w an ie n a planie bagna, leżącego n a północ od osady Biel. Z n ak łęgow iska został przesu n ięty w sto su n k u do rzeczyw istości o 350 m n a południe, choć jego k o n tu ry są nieco zbliżone do dzisiejszych. Lecz geo m etra nie p o trzebow ał m ierzyć owego bagna, poniew aż leżało ono w śro d k u linii osnow y pom iarow ej. R y su n ek o p a rł zatem tylko n a w rażen iach w zrokow ych.

W edług b a d ań G ołaskiego 87 w iadomo, że n ajw ięcej kłopotów nastręczały m ierniczym o b iek ty leżące w poziomie teren u . Jeśli znaków ty c h obiektów nie uzupełniano da n y m i pom iarow ym i, to p rz y b ie ra ły one zw ykle postać linii k o n ­ tu ro w e j lu b zniekształconej plam y. S tą d t a k o d m iennie od rzeczyw istości w y ­ p adł ry su n e k jeziora D łużek n a m apie gran ic P ołudniow a czy jeziora J e łm u ń

65 J . S z e l i g a , O m a p i e W a r m i i J a n a F r y d e r y k a E n d e r s c h a (1755), K M W , 1972, n r 4, ss . 515— 527 i z a ł ą c z o n a d o t e g o n u m e r u , . K o m u n i k a t ó w ” n i e z n a c z n i e z m n i e j s z o n a r e p r o d u k c j a t e j m a p y . 66 N a t e m a t a k t i m a p p r u s k i e g o k a t a s t r u g r u n t o w e g o , z a p r o w a d z o n e g o d l a P r u s W s c h o d ­ n i c h w l a t a c h 1861— 1865 z o b . s u m i e n n y r e f e r a t K . W i w a t o w s k i e j , Z a r z ą d z a n i e a k t a m i i u r z ą ­ d z e n i a m i k a t a s t r u p r u s k i e g o , W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z t y n i e , m a s z y n o p i s . 67 J . G o ł a s k i , o p . c i t . , s s . 141 i n . 12. K o m u n i k a t y . . .