A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA LITTER A R IA POLONICA 9, 2007
H a n n a R u s z c z a k o w a
Z H IS T O R II M E T O D Y K I N A U C ZA N IA JĘ Z Y K A P O L S K IE G O * JA K O P R Z E D M IO T U K IE R U N K O W E G O
N A U N IW E R S Y T E C IE Ł Ó D Z K IM (1946-1985)
D y d a k ty k a języ k a polskiego ja k o p rzed m io t n au c zan ia pojaw iła się w spisie w ykładów uniw ersyteckich w ro k u akadem ickim 1946/1947. Z aję-cia prow adził d r Juliusz Saloni. W ro k u 1948/1949 pojaw iła się zm iana organizacyjna zajęć - podział na m etodykę nauczania języka polskiego — w ykładow cą była m gr Z ofia G osiew ska (pracow nik naukow y U niw er-sytetu) o ra z n a m eto d y k ę n au c zan ia historii lite ratu ry polskiej, k tó rą prow adził d r Ja n Z ygm unt Jakubow ski. W następnym ro k u , 1949/1950, m etodykę nauczania historii literatury przejął po dr. Jakubow skim d r T a -deusz Si vert.
D la osób nie znających bliżej historii łódzkiej polonistyki, dziw ne m oże się w ydaw ać, że ju ż w pierwszych latach U niw ersytetu Ł ódzkiego zajęcia, początkow o z dydaktyki języka polskiego, a następnie z m etodyki nauczania historii literatury, podjęli pracow nicy naukow i. H isto ria O ddziału Łódzkiego T ow arzystw a P olonistów Rzeczypospolitej Polskiej, k tó re pow stało 22 lutego 1937 r. z istniejącego w Łodzi sam odzielnego K o ła P olonistów , wskazuje, ja k silne organizacyjnie, a także naukow o, było łódzkie środow isko
polonis-tyczne. W śród kilku sekcji Łódzkiego O ddziału T ow arzystw a Polonistów Rzeczypospolitej Polskiej istniała również Sekcja D ydaktyczna, k tó rą kierował d r Ja n Z ygm unt Jakubow ski. P raca tej Sekcji na rzecz pom ocy nauczycielom i uczniom szkół średnich była ró ż n o ro d n a i spotykała się z ogrom nym uznaniem środow iska (tzw. wykłady m aturalne, odczyty dla nauczycieli, lekcje koleżeńskie). W ielostronna i efektywna pom oc szkole ze strony Sekcji D ydak-tycznej spraw iła, że w izytator M inisterstw a W yznań R eligijnych i Oświecenia Publicznego d r Juliusz Saloni nie widział potrzeby pow oływ ania przy K u -ra to riu m m . Łodzi odrębnego ogniska m etodycznego (instytucji oświatowej, prow adzącej doskonalenie zaw odow e czynnych nauczycieli).
* W sprawozdaniu wykorzystano m.in. dostępne składy osobowe i spisy wykładów z lat 1946-1983 oraz ak ta osobowe wykładowców kontraktow ych.
właśnie z inspiracji Juliusza Saloniego, T ow arzystw a Literackiego im. A dam a M ickiewicza. W zw iązku z niereaktyw ow aniem T ow arzystw a Polonistów Rzeczypospolitej Polskiej, n a zebraniu daw nych członków we wrześniu 1945 r. p ostanow iono d o k o n ać podziału zadań byłego O ddziału T ow arzystw a. Sekcja D yd ak ty czn a podjęła pom oc m erytoryczną i m etodyczną dla nauczycieli w ram ach zorganizow anego, początkow o sam orzutnie, a w październiku 1945 r. pow ołanego przez kuratorium , ogniska m etodycznego języka polskie-go. D ziałalność n au k o w ą i w ydaw niczą daw nego O ddziału T ow arzystw a P olonistów R zeczpospolitej Polskiej przejęło T ow arzystw o L iterackie im. A d am a M ickiewicza. T rzy osoby z gro n a byłych członków T ow arzystw a P olonistów znalazły się w śród pracow ników naukow ych U niw ersytetu Ł ódz-kiego: prof, d r Stefania Skwarczyńska, dr A niela K ow alska i d r Jan Zygm unt Jakubow ski, który został przewodniczącym ogniska m etodycznego. N a zebra-niach ogniska wygłaszał również wykłady d r T adeusz Sivert.
Przyw ołanie fragm entu dziejów Łódzkiego O ddziału T ow arzystw a P o lo -nistów R zeczpospolitej Polskiej wyjaśnia, dlaczego właśnie te trzy nazwiska: Juliusz Saloni, Ja n Z ygm unt Jakubow ski, T adeusz Sivert znajdujem y wśród pierw szych w ykładow ców m etodyki nauczania języka ojczystego w U niw er-sytecie Ł ódzkim .
R eform a studiów uniwersyteckich, w tym filologii polskiej, spraw iła, że m etodyka nauczania języka polskiego weszła w skład bloku zajęć związanych z przygotow aniem zaw odow ym . Plany nauczania w yróżniły m .in. wykłady i ćwiczenia z m etodyki, w prow adzono egzam in z tego przedm iotu. Nie d o k onyw ano ju ż podziału na m etodykę naucznia języka i m etodykę n au -czania historii literatury. Zajęcia prow adzili teraz w ykładow cy kontraktow i. N iektórzy z nich byli wykładow cam i K ursu Przygotow aw czego (W łodzim ierz H ajdrych, W an d a K w askow ska, Iren a Plocer), wszyscy to w ybitni n a u czyciele praktyktycy z dużym doświadczeniem organizacyjnym . O prócz u k o ń -czenia studiów polonistycznych mieli też przygotow anie pedagogiczne, wy-niesione ze szkół wyższych, np. byli absolw entam i Studium Pedagogicznego przy Uniw ersytecie W arszaw skim (Irena Plocer, W an d a K w askow ska) albo Studium Pedagogicznego przy Uniwersytecie Ja n a K azim ierza we Lwowie (Z ofia K aw ynow a).
Pierwszym w ykładow cą kontraktow ym , prow adzącym zajęcia z m etodyki, został w ro k u 1951/1952 m gr W łodzim ierz H ajdrych. W latach m iędzy-w ojennych był zatrudniony n a stanoiędzy-w isku nauczyciela przedm iotóiędzy-w p ed a-gogicznych w Sem inarium Nauczycielskim w T arn o p o lu , w Liceum P eda-gogicznym we Lwowie i w Liceum Pedaeda-gogicznym w Stryju. P o 1945 r. pełnił m .in. funkcję d y rek to ra Państw ow ego Pedagogium i d y re k to ra Liceum Pedagogicznego dla D orosłych w Łodzi.
Z historii metodyki nauczanai języka polskiego.. 343
W ro k u akadem ickim 1953/1954 w prow adzono (po III ro k u ) dw utygo-dniow ą p ra k ty k ę pedagogiczną we wrześniu. P ra k ty k a w ym agała zaliczenia i d o p iero po odbyciu praktyki studenci składali egzam in z m etodyki.
W ro k u akadem ickim 1955/1956 na miejsce m gr. W łodzim ierza H ajdrycha przyszła W a n d a K w askow ska - w ykładow ca m etodyki w Państw ow ej W yż-szej Szkole Pedagogicznej. Od 1949 r. kierow ała instytucjam i doskonalenia zaw odow ego czynnych nauczycieli języka polskiego w Łodzi - O środkiem D ydaktyczno-N aukow ym Języka Polskiego, potem Sekcją Języka Polskiego w W ojew ódzkim O środku D oskonalenia K a d r O św iatow ych w Łodzi. Była ab so lw en tk ą U niw ersytetu W arszaw skiego. W spisie w ykładów z ro k u 1956/1957 nie znajdujem y egzam inu z m etodyki, n ato m iast przy w ykładach i ćw iczeniach pojaw ia się litera „ Z ” , oznaczająca zapew ne tylko zaliczenie.
P o rezygnacji W andy K w askow skiej stanow isko w ykładow cy k o n tra k -tow ego z m etodyki objęły na krótki czas w ybitne nauczycielki, pozostające w stałym k o n tak cie z instytucjam i d oskonalenia nauczycieli: m gr Zofia K aw ynow a - 1957/1958-1959/1960 oraz m gr Iren a Plocer - 1960/1961.
Zajęcia z m etodyki nauczania języka ojczystego najdłużej prow adził m gr M ieczysław W oźniakow ski. R ozpoczął w ykłady i ćwiczenia w roku 1961/1962, początkow o pełnił równocześnie funkcję k u ra to ra O kręgu Szkol-nego m. Łodzi. Od 1 października 1966 do 31 stycznia 1973 był zatrudniony w Uniwersytecie Łódzkim ja k o wykładow ca kontraktow y. W ro k u akadem ic-kim 1962/1963 m eto d y k a nauczania języka polskiego weszła w skład przed-m io tu dodatk o w eg o - filologii polskiej na pedagogice.
Od ro k u 1963/1964 m etodyka nauczania historii literatury i języka została w p row adzona n a studiach zaocznych. Zajęcia kończyły się zaliczeniem. Egzam iny pow róciły w roku akadem ickim 1970/1971, zarów no dla studentów stacjonarnych, ja k i zaocznych.
Z a przełom ow y w historii uniwersyteckiej m etodyki uw ażać m o żn a rok 1971/1972. W Instytucie Filologii Polskiej, kierow anym przez prof, d ra Z dzisław a Skw arczyńskiego, pow ołana zostaje P racow nia M etodyki N a u -czania Języka Polskiego. W ykłady prow adził w dalszym ciągu m gr M ieczys-ław W oźniakow ski, natom iast ćwiczenia praktyczne w szkołach - d r W anda Ł uszko, d r P io tr Bąk i m gr Eugeniusz C yniak. W połow ie ro k u akadem ickiego, w zw iązku z odejściem na em eryturę m gr. M ieczysław a W oźniakow -skiego, rozpoczęła pracę m gr K ry sty n a R atajska. Pew ne uporządkow anie organizacyjne nastąpiło w Pracow ni w ro k u 1973/1974. K ierow nikiem P ra -cow ni był st. asystent m gr Eugeniusz C yniak, a zatrudnione były następujące osoby: st. w ykładow ca m gr H an n a Ruszczakowa, adiunkt d r Jadw iga W eber, st. asystent m gr K ry sty n a R atajska. Zajęcia z m etodyki prow adził „gościn-nie” d r P io tr Bąk z Z ak ład u H istorii Języka Polskiego i Filologii Słow iańskiej. W zw iązku ze zw iększoną liczbą godzin dydaktycznych w roku a k a -dem ickim 1976/1977 zatru d n io n e zostały now e osoby: st. asystenci:
Od 1 października 1977 n a kierow nika P racow ni pow ołano d r H annę R uszczakow ą. W ro k u 1979/1980 stan osobow y Pracow ni uległ pewnym zm ianom . Z atru d n ien i byli: st. w ykładow ca d r H a n n a R uszczakow a, adiunkt d r Eugeniusz C yniak, st. asystenci m gr B arbara B ogołębska, m gr Jan in a K w aśniakow a, m gr Jan u sz M archew a, m gr K ry sty n a R atajsk a, m g r T eresa Św iętosław ska, asystent m gr B arbara K udra.
W ro k u akadem ickim 1981/1982 Pracow nia została przekształcona w sa-m odzielny Z akład D ydaktyki Języka i L iteratury Polskiej (decyzją R ady W ydziału Filologicznego, na wniosek dyrek to ra In sty tu tu Filologii Polskiej, prof. dra. W ito ld a Śmiecha). W roku 1984, w zw iązku z U staw ą o szkol-nictwie wyższym, Z akład D ydaktyki, który nie p osiadał sam odzielnego pracow nika naukow ego, otrzym ał k u ra to ra; został nim doc. d r habil. Iwo Szlesiński. R o k 1971/1972, ja k zaznaczono, rozpoczął b ard zo istotne zmiany w rozw oju m etodyki nauczania języka polskiego. P ow ołanie jednostki o r-ganizacyjnej, ja k ą była Pracow nia, podlegającej bezpośrednio dyrektorow i In sty tu tu Filologii Polskiej, prof. dr. Zdzisławow i SkW arczyńskiemu, z a tru d -nienie kilku osób, rozpoczęcie przez nie prac badaw czych, zm ierzających do uzyskania sto p n ia d o k to ra , czynny udział w różnych p racach, podejm ow a-nych przez In sty tu t, w szystko to spraw iło, że P racow nia zyskała istotną pozycję w obrębie zarów no Insty tu tu , ja k i W ydziału.
P olityka k adrow a w Pracow ni M etodyki i Zakładzie D ydaktyki pozwoliła ukształtow ać spokojną, przyjazną atm osferę, sprzyjającą rozw ojow i n a u k o -w em u praco-w nikó-w . M ożli-w ość otrzym y-w ania urlopó-w nauko-w ych, p ocząt-kow o sem estralnych, potem rocznych, spow odow ała szybki rozwój nauocząt-kow y asystentów .
Poniew aż przedstaw iono nieco szerzej pewne dane osobow e o w ykładow -cach k o n trak to w y ch d o 1973 r., należy kilka słów powiedzieć o osobach zatrudnianych w Pracow ni i Zakładzie. Niew ątpliwym naw iązaniem do pierwszego okresu rozwoju m etodyki (1946-1973) było zatrudnienie w 1973 r. m gr H an n y Ruszczakow ej. Była ona w ieloletnią nauczycielką szkół średnich w Łodzi (od 1949), kierow niczką Sekcji Języka Polskiego Okręgowego O śro d k a M etodycznego (1968-1972) i st. w ykładow cą w Instytucie K ształ-cenia Nauczycieli i B adań O światowych (1972-1973). Ja k o o rg anizatorka konferencji m etodycznych i kursów nauczycielskich pozostaw ała w stałym ko n tak cie z pracow nikam i U niw ersytetu Łódzkiego. M gr K ry sty n a R atajska należała rów nież do nielicznej grupy przodujących nauczycieli. P racow ała w szkole ćwiczeń, opiekow ała się praktykam i śródrocznym i. Z n an a była w środow isku polonistycznym ja k o nauczycielka w ybitna, pełna niezwykle interesujących pom ysłów dydaktycznych, a u to rk a opracow ań m etodycznych, k tó re prezentow ała na zebraniach O środka M etodycznego. D r Jadw iga
Z historii metodyki nauczanai języka polskiego.. 345
W eber interesow ała się także psychologią wieku dojrzew ania i ja k o była kierow niczka P orad n i W ychow aw czo-Zaw odow ej w nosiła d o Pracow ni wie-dzę z tego zakresu. Inni pracownicy, którzy pojawiali się kolejno w Pracowni i Z akładzie należeli ju ż d o najm łodszej grupy nauczycieli. Mieli poza sobą kilkuletni staż pedagogiczny, byli najczęściej w yróżniającym i się polonistam i szkół ćwiczeń, opiekunam i praktyk studenckich (Teresa Świętosławska, Janina K w aśniakow a, A ndrzej K u d ra , Ew a Popiel-Popiołek). N iektórzy ukończyli S tudia D o k to ra n ck ie w Instytucie Teorii L iteratury, T ea tru i F ilm u (B arbara B ogołębska, E w a Popiel-Popiołek). Dwie osoby pełniły funkcję lektorów języka polskiego za granicą: dr Jadw iga W eber w Bukareszcie i d r Eugeniusz
C yniak w H elsinkach.
K iedy po kilkunastu latach, w ro k u 1985, sięgniemy do spisu osobowego, znajdziem y w Z akładzie D ydaktyki Języka i L iteratury Polskiej następujące osoby: k u ra to r Z ak ład u doc. d r habil. Iw o Szlesiński, p.o. kierow nika Z ak ła d u st. w ykładow ca d r H a n n a R uszczakow a, adiunkci: d r B arbara B ogołębska, d r Eugeniusz C yniak, d r Ja n in a K w aśniakow a, d r K rystyna R a ta jsk a , d r T eresa Św iętosław ska, st. asystenci: m g r B a rb a ra K u d ra , m g r A ndrzej K u d ra , asystent m gr Ew a Popiel-Popiołek.
W prow adzenie przez M inisterstw o Szkolnictw a W yższego, N au k i i T ech-niki jednolitych program ów nauczania spow odow ało pew ne „w zm ocnienie” organizacyjne przedm iotu, um ożliwiało jednocześnie organizow anie i prow a-dzenie zajęć w zależności od potrzeb środow iska, sytuacji kadrow ej, współ-pracy z K u ra to riu m Ośw iaty i W ychow ania. Zajęcia z m etodyki przedm iotu kierunkow ego obejm ow ały 180 godzin, na k tóre składały się (zależnie od system u organizacyjnego) wykład, konw ersatorium , ćwiczenia praktyczne w szkołach oraz tzw. techniczne środki nauczania. P ra k ty k a pedagogiczna odbyw ała się w dalszym ciągu we wrześniu - dw a tygodnie w szkole podstaw ow ej i dw a tygodnie w szkole średniej. W ro k u 1980/1981 zm niej-szono liczbę godzin przedm iotu do 150. Przedłużeniu d o ośm iu tygodni uległy p ra k ty k i pedagogiczne (po III ro k u cztery tygodnie w szkole p o d -staw ow ej, p o IV ro k u cztery tygodnie w szkole średniej).
P rzypom inając spraw y organizacyjne, należy przyw ołać w tym miejscu w ażny fa k t historyczny. O tóż przełom lat sześćdziesiątych i siedem dziesią-tych był okresem uzyskania przez dydaktyki szczegółowego statusu sam o-dzielnych dyscyplin naukow ych. M eto d y k a p rz estała być przedm iotem „m arginesow ym ” , „praktycznym ” , uzyskała program ow e rów noupraw nie-nie i m ogła rozw ijać się w poszczególnych uczelniach, w tym w Łodzi, w sam odzielnych jed n o stk ach organizacyjnych. W latach siedem dziesiątych i n a p o czątk u osiem dziesiątych w Pracow ni M etodyki N auczania Języka Polskiego i Z akładzie D ydaktyki Języka i L iteratu ry Polskiej gościli k o n -sultanci naukow i: doc. d r hab. K aro l Lausz i prof, d r hab. Wojciech P astem iak .
im. M arii Skłodow skiej-Curie w Lublinie. U stalono, że pracow nicy zaprzyjaź-nionych Z ak ład ó w M etodyki spotykać się będą co ro k u na zebraniach naukow ych kolejno w W arszawie, Łodzi i Lublinie. Pierwsze spotkania organizow ano w węższym nieco gronie, z czasem stały się one konferencjam i ogólnopolskim i. W drugim spotkaniu, 30-31 m aja 1983 r., wzięli udział przedstaw iciele Z akładów D ydaktyki Języka Polskiego i L iteratu ry ze wszys-tkich wyższych uczelni w Polsce. Zapow iedzieli swój udział pracow nicy nau k o w i U niw ersy tetu im. Ju stu sa Liebiga z G iessen i U niw ersytetu im. Józefa A ttili z Szegedu. Nie wszystkim u dało się je d n a k przybyć do Łodzi. G ościem i referentem był dziekan W ydziału G erm anistyki w Giessen, prof, d r W olfhard K luge; nadesłała referat Ju lia Bicskei, ad iu n k t U niw er-sytetu z Szegedu. W 1981 r. gościem d y d ak ty k ó w języ k a niem ieckiego w Giessen była d r H a n n a R uszczakow a, k tó ra wygłosiła odczyt dla studen-tów oraz uczniów klasy dziesiątej w W etzlau.
Zespół pracow ników Z akładu D ydaktyki Języka Polskiego i L iteratury, przygotow ał (pod redakcją dr. Eugeniusza C yniaka) Przew odnik po tematach i literaturze z d yd a k ty ki (1981). Wszyscy pracow nicy Z ak ła d u publikują system atycznie wyniki swych bad ań naukow ych, a kilka p ra c doktorskich zostało przygotow anych d o d ru k u (dr d r J. M archew y, K . R atajskiej, T . Świętosławskiej). Od ro k u 1977/1978 Z akład D ydaktyki (dr H a n n a R usz-czakow a) prow adzi sem inaria m agisterskie dla studentów zaocznych.
Sytuacja k ad ro w a w Z akładzie D ydaktyki Języka i L iteratu ry Polskiej w ydaje się w ro k u 1985 ustabilizow ana, a m łodzi d o k to rzy przygotow ują rozpraw y habilitacyjne: d r B arbara Bogołębska, d r K . R atajsk a, d r T eresa Świętosławska.
M eto d y k a przedm iotu kierunkow ego jest współcześnie sam odzielną dys-cypliną n au k o w ą, rozwija się w różnych ośro d k ach uczelnianych, także w Ł odzi, w sposób interesujący. W obrębie zainteresow ań pracow ników Z ak ład u D y d ak ty k i Języka i L iteratury Polskiej pozostaje n astępująca p ro b -lem atyka: historyczne i współczesne koncepcje nauczania literatury i języka polskiego; recepcja literatury i analiza dzieła literackiego w szkole; nauczanie teorii literatury; problem y stylistyki, nauczanie wiedzy o języku; historia słow nictw a specjalnego; doskonalenie zaw odow e czynnych nauczycieli języka ojczystego; poglądy dydaktyczne w ybitnych polonistów .
