obrêbie po³udniowego zakoñczenia ekstensyjnego rowu Chruœcina–Nowa Wieœ (NNE–SSW).
Uk³ad drena¿u rzecznego Œrodkowego Nadodrza.
Przebieg Odry i Baryczy na wschód od G³ogowa wykazuje wyraŸn¹ zbie¿noœæ z przebiegiem uskoków (w kierunkach NNE–SSW i WSW–ENE) tworz¹cych rowy i pó³rowy (odpowiednio rowu Chruœcina–Nowa Wieœ i rowu Chobie-nia–Rawicz) oraz wspó³towarzysz¹cych u ich podstawy wyd³u¿onych i uszeregowanych linijnie wa³ków solnych. Te same strukturalne uwarunkowania przebiegu Odry obserwuje siê na jej odcinku pomiêdzy G³ogowem a Now¹ Sol¹, gdzie p³ynie ona w obrêbie rowu tektonicznego Nowej Soli (NW–SE). W rejonach krzy¿owania siê ró¿no-kierunkowych rowów (np. rowu Chruœcina–Nowa Wieœ (NNE–SSW) i Chobienia–Rawicz (WSW–ENE) Odra mia³a charakter meandruj¹cy.
Podsumowanie
Analiza strukturalna zachodniej czêœci Œrodkowego Nad-odrza pozwala stwierdziæ, ¿e przebieg rynien subglacjalnych, jak równie¿ naturalny bieg Odry i Baryczy (sprzed 1300 r.), koreluje siê z cienkopokrywowym uk³adem blokowo-usko-kowym monokliny przedsudeckiej, który warunkowany jest wystêpowaniem cechsztyñskich utworów solnych (Markie-wicz, 1999; Markiewicz & Piotrowski, 1999).
Zwi¹zek koryta Odry (kszta³tuj¹cego siê w ostatnich 5 tys. lat, po zasadniczym podniesieniu siê bazy erozyjnej) ze struk-turami pod³o¿a wskazuje na ruchy soli cechsztyñskich równie¿ wspó³czeœnie w obrêbie reaktywowanych przesuwczych stref dyslokacyjnych: Œrodkowej Odry (NW–SE) i równole¿niko-wych struktur pod³o¿a le¿¹cych w obrêbie fotolineamentu Tachov–Piñsk. Ruchy te s¹ pochodn¹ regionalnej kompresji w nadk³adzie soli (w piêtrze górnopermsko-mezozoicznym) w kierunku N–S z odchyleniem NNE–SSW (Jarosiñski, 2001; Markiewicz, 2003a). Powinno byæ to uwzglêdniane przy projektowaniu racjonalnego zagospodarowaniu rzeki Odry oraz w pracach maj¹cych na celu zapewnienie bezpie-czeñstwa przeciwpowodziowego Œrodkowego Nadodrza.
Literatura
D¥BROWSKI A. 1980 — System rowów trzeciorzêdowych w obrazie grawimetrycznym. Prz. Geol., 28: 169–172.
DECZKOWSKI Z. & GAJEWSKA I. 1980 — Mezozoiczne i trzeciorzê-dowe rowy obszaru monokliny przedsudeckiej. Prz. Geol., 28: 151–156. DYJOR S. 1978 — Wykszta³cenie i stratygrafia utworów trzeciorzêdo-wych na obszarze LGOM, [W:] Przew. 50 Zj. Pol. Tow. Geol., Zielona Góra 24-26 wrzeœnia 1978. Wyd. Geol.: 210–214.
DYJOR S. 1993 — Wybrane problemy zlodowacenia warty w ni¿owej czêœci Dolnego Œl¹ska. Acta Geographica Lodziensia, 65: 35–47. GARETSKY R., LEVKOV E., SCHWAB G., KARABANOW A., AIZBERG R., GARBAR D., KOCKEL F., LUDWIG A. O.,
LUKKE-ANDERSEN H., OSTAFICZUK S., PALIJENKO V., SIM L., ŒLIAUPA A., SOKO£OWSKI J. & STACKEBRANDT W. 1999 — Main neogeodynamic features of the Baltic Sea depression and adja-cent areas. Tech. Posz. Geol., Geosynoptyka i Geotermia 1/99: 17–27. GRANICZNY M., DOKTÓR S. & KUCHARSKI R. 1991 — Budowa geologiczna strefy waryscydów w pod³o¿u monokliny przedsudeckiej dla okreœlenia perspektyw ropo-gazonoœnoœci. Mapy korelacyjne telede-tekcyjno-geofizyczne. Arch. Zak³. Metod. i Koordy. Prac Kartogr., PIG. GROCHOLSKI W. 1991 — Budowa geologiczna przedkenozoicznego pod³o¿a Wielkopolski. [W:] Przew. 62 Zjazdu Pol. Tow. Geol., 5–7 wrzeœnia, Poznañ: 7–18.
JAROSIÑSKI M. 2001 — Wspó³czesna kompresyjna reaktywacja Kar-pat i jej zapis w rozk³adzie wspó³czesnych naprê¿eñ (wed³ug breakouts) i przemieszczeñ œródp³ytowych (wed³ug GPS) na terenie Polski. [W:] Zuchiewicz W., Mater. IV Ogólnopolskiej Konf. Neotektonika Polski: Neotektonika, morfotektonika, sejsmotektonika — stan badañ i perspek-tywy rozwoju. Kom. Neotektoniki Kom. Bad. Czwart. PAN, Kraków: 54. MARKIEWICZ A. 1995 — Halotektonika soli cechsztyñskich w stre-fie dyslokacyjnej Œrodkowej Odry, a zaburzenia glacitektoniczne we Wzgórzach Dalkowskich. [W:] Mater. VIII Symp. Glacitekt., Wyd. Uczel. WSI, Zielona Góra: 175–192.
MARKIEWICZ A. 1999 — Neotektoniczne za³o¿enia kopalnych rynien czwartorzêdowych Œrodkowego Nadodrza (SW Poland). Prz. Geol., 47: 825–830.
MARKIEWICZ A. 2003a — Tektonika cechsztyñskiej soli kamiennej w LGOM i jej znaczenie dla dzia³alnoœci gospodarczej. Arch. Zak³adu Z³ó¿ Rud i Soli AGH, Kraków.
MARKIEWICZ A. 2003b — Halotektoniczne uwarunkowania sedy-mentacji i deformacji osadów kenozoicznych w po³udniowej czêœci monokliny przedsudeckiej (SW Polska). Zesz. Nauk. Uniw. Zielono-górskiego,130, Wydz. In¿. L¹dowej i Œrodowiska, Budownictwo, 42, Zielona Góra: 115–124.
MARKIEWICZ A.& KRAIÑSKI A. 2002 — Neotektoniczna reakty-wacja struktur halotektonicznych a zaburzenia glacitektoniczne w stre-fach marginalnych zlodowaceñ plejstoceñskich na przyk³adzie wzgórz Dalkowskich (SW Polska). [W:] Mater. IX Symp.Glacitektoniki, Zesz. Nauk. Uniw. Zielonogórskiego, 129, Wydz. In¿. L¹dowej i Œrodowiska Budownictwo, 37, Zielona Góra: 123–142.
MARKIEWICZ A. & PIOTROWSKI A. 1999 — Wp³yw tektoniki soli cechsztyñskich na wspó³czesn¹ morfologiê Œrodkowego i Dolnego Nadodrza. Prz. Geol., 47: 937–941.
TARNOWSKI H. 1977 — Zmiana mi¹¿szoœci utworów permu i triasu w obrazie rejestracji geofizycznych w wybranych strefach basenu permskiego i ich wp³yw na akumulacjê wêglowodorów (cz. I). Prz. Geol., 25: 23–26.
Budowa geologiczna doliny Odry miêdzy Brzegiem a Lubi¹¿em
Bogus³aw Przybylski*, Janusz Badura*, Marek Kr¹piec**
Prowadzone obecnie geologiczne prace badawcze odcinka doliny Odry miêdzy Brzegiem a Lubi¹¿em maj¹ na celu uszczegó³owienie, a zarazem bardziej komplekso-we ujêcie budowy geologicznej tego obszaru. Istotnym zagadnieniem jest te¿ zwrócenie uwagi na kszta³towanie siê zagro¿eñ powodziowych na tle geologicznego i geo-morfologicznego rozwoju doliny Odry i jej dop³ywów.
Analiza jest oparta przede wszystkim na archiwalnych materia³ach wiertniczych i kartograficznych. Zebrane zosta³y ju¿ dane geologiczne w postaci profili otworów wiertniczych: hydrogeologicznych, surowcowych i geolo-giczno-in¿ynierskich. Istotnym elementem jest tak¿e anali-za historycznych danych kartograficznych doliny Odry i jej dop³ywów. Geomorfologia badanego odcinka doliny anali-zowana jest w oparciu o cyfrowy model terenu opracowany na podstawie map topograficznych w skali 1 : 50 000, a dla wybranych odcinków na bazie map 1 : 10 000. Na badanym odcinku wykonano 8 przekrojów geologicznych poprzecz-nych do osi doliny Odry i opracowano mapê podczwarto-rzêdowej powierzchni doliny.
1078
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 11, 2004
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Jaworowa 19, 53-122 Wroc³aw; boguslaw.przybylski@pgi.gov.pl; janusz.badura@pgi.gov.pl
**Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków; marek.krapiec@pgi.gov.pl
W rejonie Wroc³awia rozwój doliny Odry o kierunku i kszta³cie zbli¿onym do wspó³czesnego, zapocz¹tkowany zosta³ przed ok. 150 tysi¹cami lat, wraz z deglacjacj¹ tego obszaru u schy³ku zlodowacenia odry. W czasie zlodowacenia warty, gdy l¹dolód stagnowa³ na linii Wa³u Œl¹skiego, funkcjo-nowa³ tu odp³yw pradolin¹ wroc³awsko-magdebursk¹. W dal-szym etapie przemienna erozja i akumulacja doprowadzi³y do powstania 3 (a miejscami 4) poziomów tarasowych. Najni¿szy z tych poziomów, kszta³towany od wczesnego holocenu, by³ zalewany wielokrotnie wezbraniami podobnymi, a mo¿e i wiê-kszymi, ni¿ te, notowane w czasach historycznych.
Miêdzy O³aw¹ a Wroc³awiem Odra przep³ywa przez tzw. basen wroc³awski — rozleg³¹ kopaln¹ nieckê, prawdo-podobnie o za³o¿eniach tektonicznych, w której mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych znacznie wzrasta, dochodz¹c do kilkudziesiêciu metrów. Szczególnie mi¹¿sze s¹ tu war-stwy glin morenowych oddzielone seriami wodnolodowco-wymi i zastoiskowodnolodowco-wymi. Na zachód od centrum Wroc³awia, w pod³o¿u osadów rzecznych, pojawiaj¹ siê utwory serii poznañskiej, w stropie zaburzone glacitektonicznie. Zaburze-nia te uwidoczZaburze-niaj¹ siê w budowie wysoczyzn przyleg³ych do doliny. Pocz¹wszy od prze³omu Odry, przez Wa³ Œl¹ski, mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych ponownie wzrasta, a serie rzeczne zalegaj¹ na wodnolodowcowych b¹dŸ zastoisko-wych, osadach mezoplejstoceñskich.
Najwy¿szy poziom tarasowy w dolinie Odry jest wi¹zany ze zlodowaceniem warty. Tarasy tego wieku s¹ tu stosunkowo s³abo zachowane. Zaznaczaj¹ siê one g³ównie w rejonie Raci-borza i Opola, a w pradolinie wroc³awsko-magdeburskiej na odcinku miêdzy Brzegiem a Wroc³awiem, gdzie nie tworz¹ ci¹g³ej powierzchni. Na NW od Wroc³awia poziomy san-drów zlodowacenia warty wyznaczaj¹ prawy brzeg doliny i wysokoœci¹ nawi¹zuj¹ do poziomu tarasowego.
Tarasy zlodowaceñ pó³nocnopolskich s¹ zbudowane z osadów piaszczysto-¿wirowych. Wype³niaj¹ one obni¿enie doliny Odry pod osadami holoceñskimi. Mi¹¿szoœæ tej serii waha siê od kilku do kilkunastu metrów. Mo¿na okreœliæ, ¿e seriê tê przewa¿nie buduj¹ ró¿noziarniste piaski z domieszk¹ drobnych ¿wirów, przechodz¹ce ku sp¹gowi w piaski ze ¿wirami i pojedynczymi otoczakami o œrednicy do kilku centymetrów. W sp¹gu tych osadów wystêpuj¹ nagromadzenia wiêkszych otoczaków i g³azów
stano-wi¹cych poziom bruku erozyjnego po utworach lodowco-wych. ¯wiry i g³azy czêsto maj¹ powierzchnie wyg³adzone przez wiatr. Na powierzchni tych tarasów rozwinê³y siê wydmy. Rozprzestrzenienie wydm mog³o byæ pierwotnie wiêksze, czêœæ z tych form zosta³a jednak rozmyta w okre-sie holoceñskiego rozwoju doliny.
Autorzy opracowañ kartograficznych i syntetycznych wyró¿niaj¹ w dolinie Odry dwa (rzadziej jeden) poziomy holoceñskich tarasów zalewowych. Jest to zagadnienie dys-kusyjne, poniewa¿ czêsto brak przekonuj¹cych argumentów na istnienie granic litologicznych, sedymentologicznych czy stratygraficznych, gdy¿ praktycznie w morfologii poziomy te nie s¹ rozró¿nialne. Wydaje siê, ¿e pewne deniwelacje w ukszta³towaniu dna doliny, nie przekraczaj¹ce 2 m, wynikaj¹ czêœciowo z jego kszta³towania siê w okresach du¿ych wez-brañ, a nie z istnienia dwóch ró¿nowiekowych poziomów. Mu³ki, piaski i ¿wiry rzeczne stanowi¹ce fundament tarasów zalewowych s¹ w³o¿one w osady tarasów nadzalewowych. Z kolei na nich bardzo czêsto le¿¹ utwory facji powodziowej — mady. Ich mi¹¿szoœæ wynosi œrednio 2–3 m i tylko w staro-rzeczach mog¹ osi¹gaæ, ³¹cznie z namu³ami, do 5 m.
Osady doliny Odry by³y analizowane na terenie budo-wy stopnia wodnego „Malczyce”, gdzie budo-wykopy siêgnê³y g³êbokoœci kilkunastu m, ods³aniaj¹c pe³ny profil aluwiów i stropowe partie podœcielaj¹cych je osadów serii pozna-ñskiej. Dla kilkudziesiêciu kopalnych pni drzew z tego rejonu przeprowadzono analizy dendrochronologiczne. Badania te wykaza³y, ¿e wystêpuj¹ce w tym samym pozio-mie pnie pochodz¹ zarówno sprzed kilku tysiêcy, jak i sprzed kilkuset lat. W wiêkszoœci opracowañ syntetycz-nych odnosz¹cych siê do wieku aluwiów wyniki pojedyn-czych datowañ odnoszono do ca³ego dolnoœl¹skiego odcinka doliny Odry. Przeprowadzone badania wykaza³y, ¿e w oparciu o wyrywkowe dane b³êdnie przyjmowano dot¹d wiek poziomu „czarnych dêbów” (kopalnych pni drzew), uznaj¹c go za wyznaczaj¹cy okres optimum atlan-tyckiego. Pnie drzew przewa¿nie pochodz¹ z ró¿nych okresów póŸnego holocenu, a ich zgrupowanie w jednym poziomie wynika z wielokrotnego przerabiania osadów w czasie lateralnej migracji koryta.
1079
