Struktura i lokalizacja brzegu platformy wschodnioeuropejskiej
w Europie Œrodkowej
W³adys³aw Po¿aryski*, Jerzy Nawrocki*
Analiza zdjêcia magnetycznego, wyników g³êbokich sondowañ sejsmicznych i elektromagnetycznych oraz profili g³êbokich otworów wiertniczych, prowadzi do wniosku, ¿e na obszarze Polski krawêdŸ platformy wschodnioeuropejskiej znajduje siê kilkadziesi¹t kilometrów na SW od czo³a nasuniêæ kaledoñskich. Obszar zawieraj¹cy zdeformowane utwory starszego paleozoiku, nasuniête na obni¿ony cokó³ platformy wschodnioeuropejskiej, zosta³ zdefiniowany tutaj jako strefa Koszalin–Chojnice–Toruñ–Radom. Obraz brzegu platformy wschodnioeuropejskiej w Polsce nie ró¿ni siê zatem od obrazu zdefiniowanego w pó³nocno-wschodniej czêœci Niemiec (okolice Rugii), gdzie równie¿ dosz³o do silnego nasuniêcia warstw dolnopaleozoicznych na krystaliczne pod³o¿e starej platformy.
S³owa kluczowe: Polska, krawêdŸ platformy wschodnioeuropejskiej, nasuniêcia kaledoñskie
W³adys³aw Po¿aryski & Jerzy Nawrocki — Structure and the setting of the East European Platform margin in Central Europe. Prz. Geol., 48: 703–706.
S u m m a r y . Studies of drill cores, the magnetic anomaly map as well as the results of seismic and electromagnetic experiments lead to conclusion that in Poland the East European Platform border is shifted several tens of kilometres to SW from the front of Caledonian overthrusts. The area of deformed old Paleozoic rocks thrusted over the East European Platform crystalline basement has been defined here as the Koszalin–Chojnice–Toruñ–Radom tectonic zone. The structure of East European Platform margin in Poland seems to be the same as observed in NE Germany (Rügen area), where the old Paleozoic rocks were also thrusted over the crystalline basement. Key words: Poland, East European Platform edge, Caledonian overthrusts
Strefa szwu transeuropejskiego, która oddziela zbiór fanerozoicznych terranów od prekambryjskiego kratonu wschodnioeuropejskiego (Brochwicz-Lewiñski i in., 1981; Po¿aryski, 1990; Berthelsen, 1993; Franke, 1995), to jedna z najlepiej zaznaczaj¹cych siê nieci¹g³oœci geologicznych w Europie (ryc. 1a). Stanowi ona granicê miêdzy prekam-bryjsk¹ litosfer¹, charakteryzuj¹c¹ siê grub¹ (~45 km) sko-rup¹ oraz niskim strumieniem cieplnym, a paleozoicznymi pasmami orogenicznymi o cieñszej skorupie (~30 km) i wy¿szym strumieniu cieplnym (Pharaoh, 1996; Guterch i in., 1986, 1994). Pó³nocno-zachodnia czêœæ strefy szwu transeuropejskiego uwa¿ana jest za kaledoñsk¹ strefê koli-zyjn¹, w obrêbie której dosz³o do silnego nasuniêcia warstw dolnopaleozoicznych na krystaliczne pod³o¿e Baltiki (Kat-zung i in., 1993; Giese i in., 1994; Dallmeyer i in., 1999).
Polsk¹ czêœæ strefy krawêdziowej platformy prekam-bryjskiej najdok³adniej przedstawiono w skali 1 : 1000 000 w publikacji kartograficznej Po¿aryskiego i Karnkowskie-go (1992) oraz tekstowej Po¿aryskieKarnkowskie-go i in. (1992). G³ównymi kryteriami wyznaczenia jej przebiegu i struktu-ry by³y profile g³êbokich wierceñ i wyniki badañ geofi-zycznych metod¹ p³ytkiej sejsmiki refrakcyjnej i refleksyjnej. Za granicê platformy uznano zasiêg regular-nego przebiegu granic refrakcyjnych, które cechowa³y siê prêdkoœciami wiêkszymi od 6000 m/s i odpowiada³y powierzchni krystalicznego pod³o¿a. Ju¿ wtedy ujawni³ siê jednak problem zwi¹zku przestrzennego granicy platformy i brze¿nych anomalii magnetycznych. Tak zdefiniowana granica anomalie te w wielu miejscach przecina³a (ryc. 1b). Anomalie by³y wi¹zane z oddzia³ywaniem pod³o¿a krysta-licznego platformy prekambryjskiej, a ich po³udniowo-za-chodnia granica winna wyznaczaæ minimalny zasiêg platformy wschodnioeuropejskiej. Tymczasem obszar fa³dowañ kaledoñskich nie tylko miejscami wkracza na
sil-ne anomalie magsil-netyczsil-ne ale miêdzy Koszalisil-nem i Choj-nicami przebiega³ po ich wewn¹trzplatformowej stronie, co widaæ ju¿ by³o w pracy Po¿aryskiego (1987, fig. 111). W tym miejscu nale¿y podkreœliæ, ¿e w strefie Koszalin– Chojnice granicê kaledonidów i platformy wyznaczono w oparciu o gêst¹ sieæ wierceñ i profili refrakcyjnych (zob. Po¿aryski, 1987). Niezgodnoœæ z obrazem anomalii magnetycznych nabiera³a wiêc zasadniczego znaczenia.
G³êbokie badania sejsmiczne prowadzone na profilu LT-7 (Guterch i in., 1994) oraz na profilu P4 w projekcie Polonaise’97 (Guterch i in., 1999) dostarczy³y nowych danych analitycznych o zasadniczym znaczeniu w celu rozpoznania obrazu szwu transeuropejskiego (TESZ) w pó³nocno-zachodniej Polsce. Profil LT-7 przebiegaj¹cy od Kostrzynia po³o¿onego przy ujœciu Warty do Odry (ryc. 1b, 2a) do Lêborka na Pomorzu przedstawia nieci¹g³oœci sej-smiczne do g³êb. ok. 60 km. Powierzchnia Moho jest po³o¿ona tutaj na g³êb. od 30 do 42 km. Bardzo wyraŸnie wyodrêbniaj¹ siê dwa wielowarstwowe bloki skorupy ziemskiej o prêdkoœciach wiêkszych od 5700 m/s — jeden odpowiadaj¹cy krystalicznemu pod³o¿u platformy pre-kambryjskiej i drugi (na zachód od Kostrzynia) zwi¹zany z blokiem krystalicznego pod³o¿a w obrêbie orogenu wary-scyjskiego. Po³udniowo-zachodni kraniec pierwszego blo-ku, podobnie jak linia skraju pozytywnych anomalii magnetycznych, przesuniêty jest o ok. 50 km na SW od linii wyznaczaj¹cej zasiêg fa³dowañ kaledoñskich. Wcze-œniej liniê tê uznawano za zbie¿n¹ z krawêdzi¹ platformy. Wyjaœniona zosta³a wiêc pozorna niezgodnoœæ po³o¿enia skraju obszaru silnych anomalii magnetycznych i zasiêgu kaledonidów. Fa³dy tego orogenu wkraczaj¹ na obszar coko³u krystalicznego platformy prekambryjskiej na odleg³oœæ co najmniej kilkudziesiêciu kilometrów (zob. te¿ Dadlez, 1997).
Œrodkowa czêœæ profilu LT-7 ujawnia inny zapis sej-smiczny ni¿ czêœci brze¿ne. Zapis ten móg³by byæ obrazem pogr¹¿onego i silnie przerobionego kratonu wschodnioeu-ropejskiego (Dadlez, 1997). Przy takiej interpretacji kra-703
Przegl¹d Geologiczny, vol. 48, nr 8, 2000
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
wêdŸ platformy wschodnioeuropejskiej znajdowa³aby siê jeszcze dalej na SW. Dostêpne dane geofizyczne nie upo-wa¿niaj¹ jednak do akceptacji takiego rozwi¹zania. Zarówno w pracy Gutercha i in. (1994), jak i w pracy
Dad-leza (1997) stwierdzono, ¿e wyniki profilu LT-7 potwier-dzaj¹ kola¿owy charakter orogenu kaledoñskiego Pomo-rza, utworzonego z terranów, co jest zgodne z pogl¹dami
704
Przegl¹d Geologiczny, vol. 48, nr 8, 2000
P4
LT
-7
LT
-3
ES1 996 KIELCE WARSZAWA TORUÑ KOSZALIN CHOJNICE RADOM 100kmPLATFORMA
WSCHODNIOEUROPEJSKA
EAST EUROPEAN PLATFORMTEF CDF Lisów Parczew Bazów Toruñ 1 16 Eo 52 No 0 300 km
Morze Czarne
Black Sea Mor ze Kas pi js kie Cas pi an Se a Ocean Atlant yckiplatform
a
wschodni
oeurope
jska
a
TE SZ CDFTEF 60 N 40 40 E o o o o o 30 20 Mor ze Bal tyck ie Bal tic Seadyslokacja œwi êtokrzyska
HOLY CROSS
FAU LT
czo³o nasuniêæ kaledoñskich
front of Caledonian overthrusts
granica platformy wschodnioeuropejskiej
East European Platform border
linie profili sejsmicznych i elektromagnetycznych
lines of seismic and electro-magnetic profiles
strefa nasuniêæ kaledoñskich na pogr¹¿ony brzeg platformy
zone of Caledonian overthrusts onto buried East European Platform edge
wybrane otwory wiertnicze
selected boreholes
alpidy i ich przedpole
Alpides and their foreland
hercynidy i uralidy
Hercynides & Uralides
kaledonidy Caledonides EAST EUROPEAN PLATFORM Atlant ic Oce an
b
wyra¿onymi wczeœniej (Brochwicz-Lewiñski i in., 1981; Po¿aryski i in., 1992).
Wyniki najnowszego profilu g³êbokich sondowañ sej-smicznych P4 z projektu Polonaise’97 (Guterch i in., 1999), który przecina krawêdŸ platformy w pobli¿u Toru-nia (ryc. 1, 2b), potwierdzaj¹ wnioski otrzymane w
rezulta-cie analizy profilu LT-7. Struktura krawêdzi
udokumentowana przez przekrój LT-7 oraz tomograficzny obraz rozk³adu prêdkoœci na profilu P4 charakteryzuje siê nachyleniem brzegu coko³u krystalicznego oraz podniesie-niem powierzchni Moho na zewn¹trz od krawêdzi
platfor-my. Na profilu P4 mamy tylko jedno g³êbokie wiercenie (5896 m), po³o¿one oko³o 10 km na wschód od Torunia, w którym osi¹gniêto ska³y starszego paleozoiku. W otworze tym nawiercono kilkaset metrów warstw najni¿szego
sylu-ru i górnego ordowiku ustawionych pod k¹tem 70–80o,
któ-re stanowi¹ zapewne kaledoñski kompleks orogeniczny, nasuniêty ok. 50 km na fundament krystaliczny platformy prekambryjskiej. Nad tymi ska³ami wystêpuj¹ nachylone
pod k¹tem 20–25oosady ludlowu dolnego przykryte p³asko
le¿¹c¹ grub¹ warstw¹ najwy¿szego syluru, stanowi¹c¹ tutaj pierwszy element piêtra pokrywowego orogenu
kale-doñskiego. Porównuj¹c wyniki wierceñ w rejonie pro-fili LT-7 i P4 widaæ, ¿e na pó³nocnym zachodzie sylurski segment piêtra pokrywowego zosta³ na ogó³ zdenudowany. Jedynie w pobli¿u Chojnic zachowa³ siê jego strzêp.
Kontynuacja strefy nasuniêæ kaledoñskich na plat-formê w Polsce œrodkowej jest bardzo prawdopodobna. Strefa ta jest jednak tutaj znacznie s³abiej udokumento-wana ni¿ na obszarze toruñsko-pomorskim. Za jej gra-nicê po³udniowo-zachodni¹ uznaæ mo¿na miejsce zaniku silnych anomalii magnetycznych platformy. Granica ta jest najprawdopodobniej granic¹ awalo-ñskich terranów, okreœlan¹ mianem strefy pionowego uskoku transeuropejskiego (Trans European Fault Zone) i lokowan¹ zwykle nieco dalej na SW od miejsca przedstawionego w tej pracy (zob. np. Berthelsen, 1993). Strefa ta by³a w epoce kaledoñskiej miejscem wielkoskalowych przemieszczeñ przesuwczych (Bro-chwicz-Lewiñski i in., 1981; Po¿aryski, 1990).
Dane niezbêdne do ustalenia przebiegu granicy platformy prekambryjskiej istniej¹ równie¿ w Polsce
705
Przegl¹d Geologiczny, vol. 48, nr 8, 2000
0 10 20 30 40 50km SW NE 0 30 60 90 120km PROFIL LT-3 U rzêd ów Parcze w Bazó w CDF TEF VDF HCD platforma wschodnioeuropejska
c
x x x x x x x x x xxxxx xxxxx MOHO terran ³ysogórski terran ma³opolski 0 10 20 30 40 50 60 km SW NE 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 550 km 8km/s MOHO 6km/s 7km/s POLONAISE’97 - PROFIL P4 TO R UÑ POZ N AÑ G£ O GÓW TEF CDF platforma wschodnioeuropejskab
VDF SKCTR KO STRZYÑ CDF platforma wschodnioeuropejska PROFIL LT-7 TEF SW NE -200 -100 0 100 200 300 km 0 10 20 30 40 50 60 km MOHO 8.4km/s 7.1km/s 6.52km/s 6.26km/s 5.85km/sa
VDF SKCTR kompleks osadowy sedimentary cover górna skorupa upper crust skorupa œrodkowa middle crust dolna skorupa lower crust górny p³aszcz upper mantleEast European Platform
East European Platform
East European Platform
LT-7 profile Polonaise’97 - P4 profile LT-3 profile MALOPOLSKA LYSOGORY terrane terrane
¬
Ryc. 1. a — dyskutowany w artykule obszar (zaznaczony kwadratem) na tle schematycznej mapy tektonicznej Europy, TEF — uskok transeuropejski, CDF — front deformacji kaledoñskich, TESZ — strefa szwu transeuropejskiego; b — krawêdŸ platformy wschod-nioeuropejskiej oraz czo³o nasuniêæ kaledoñskich na tle mapy anomalii magnetycznych Polski (pseudorzeŸba oœwietlona z pó³nocne-go wschodu (wg Królikowskiepó³nocne-go i Wybrañca, 1995). Na mapie zaznaczono linie profili sejsmicznych (LT-7, Guterch i in., 1994; P4, Guterch i in., 1999; LT-3, Guterch i in., 1986) i elektromagnetycznych (ES1996, Semenov i in., 1998)
Fig. 1. a — tectonic sketch map of Europe. Discussed area was marked by square, TEF — Trans-European Fault, CDF — Caledonian Deformation Front, TESZ — Transeuropean Suture Zone; b — The East European Platform edge and front of Caledonian overthrusts on the background of magnetic anomaly map of Poland (pseudorelief illuminated from NE (after Wybraniec, 1995). Lines of seismic (LT-7 , Guterch et al., 1994; P4, Guterch et al., 1999; LT-3, Guterch et al.., 1986 ) and electromagnetic (ES1996, Semenov et al., 1998), profiles are also presented
¬
Ryc. 2. Omawiane w artykule granice tektoniczne oraz struk-tura skorupy ziemskiej na profilach sejsmicznych: LT-7 (a)( wg Gutercha i in., 1994); P4 z projektu Polonaise’97 (b) (wg Gutercha i in., 1999); LT-3 (c) (wg Gutercha i in., 1986 oraz Po¿aryskiego & Tomczyka, 1993). CDF — front deformacji kaledoñskich, VDF — front deformacji waryscyjskich, TEF — uskok transeuropejski, HCD — dyslokacja œwiêtokrzyska, SKCTR — strefa tektoniczna Koszalin–Chojnice– Toruñ–Radom
Fig. 2. Tectonic boundaries discussed in the paper and crustal structure along seismic profiles: LT-7 (a) (after Guterch et al., 1994), P4 (b) (after Guterch et al., 1999) and LT-3 (c) (after Guterch et al., 1986 and Po¿aryski & Tomczyk, 1993). CDF — Caledonian Deformations Front, VDF — Variscan Defor-mation Front, TEF — Trans-European Fault, HCD — Holly Cross Dislocation, SKCTR — Koszalin–Chojnice–Toruñ–Radom tectonic zone
po³udniowo-wschodniej. Obok kryterium silnych anomalii magnetycznych informacji dostarczy³y wyniki pojedyn-czych wierceñ, badañ magnetotellurycznych i geomagne-tycznych (Semenow i in., 1998), a tak¿e wyniki g³êbokich badañ sejsmicznych na profilu LT-3 (Guterch i in., 1986). Kaledoñski kompleks orogeniczny, nasuniêty najprawdo-podobniej na cokó³ starej platformy, stwierdzono w otworze Lisów. Dane uzyskane z sondowañ eloktromagnetycznych wskazuj¹, ¿e miêdzy Ostrowcem Œwiêtokrzyskim a Stara-chowicami wystêpuje bardzo g³êboki pionowy roz³am, ograniczaj¹cy od po³udniowego zachodu blok krystaliczny starej platformy. Z profilu LT-3 wynika, ¿e na SW od San-domierza nastêpuje podniesienie powierzchni Moho (ryc. 2c), co przypuszczalnie wi¹¿e siê z istnieniem w tym miej-scu krawêdzi starej platformy. Zgodnie z przekrojem Bazów–Parczew (Po¿aryski & Tomczyk, 1993), którego konstrukcjê oparto na wynikach licznych g³êbokich wier-ceñ i wspomnianych badañ sejsmicznych, serie staropale-ozoiczne s¹ nasuniête tutaj na brze¿ny pas starej platformy na odleg³oœæ ok. 50 km (por. Po¿aryski, 1997).
Jak wynika z przedstawionych powy¿ej rozwa¿añ, stre-fa Koszalin–Chojnice–Toruñ–Radom, o szerokoœci do 50 km, charakteryzuje siê obecnoœci¹ sfa³dowanego starszego paleozoiku, który jest ulokowany na obni¿onym cokole platformy prekambryjskiej. Sfa³dowany paleozoik stwier-dzony zosta³ na Pomorzu w kilkudziesiêciu otworach wiertniczych (Dadlez, 1978; Tomczyk, 1987), natomiast w innych miejscach strefy nawiercono go w otworach Toruñ, Ciepielów i Lisów. W otworach tych sylur dolny jest silnie sfa³dowany i przykryty p³asko le¿¹cym sylurem górnym i dewonem. Strefa Koszalin–Chojnice–Toruñ–Radom jest zatem stref¹ jednolit¹ tektonicznie i strukturalnie. Obecnoœæ kaledoñskich kompleksów orogenicznych na niezdysloko-wanym pod³o¿u krystalicznym, pokrytym prawdopodobnie platformowym kompleksem osadowym wymaga nowej interpretacji geodynamicznej. Ukoœna kolizja Awalonii z Baltik¹ spowodowa³a najprawdopodobniej silny ruch rota-cyjno-przesuwczy na linii szwu transeuropejskiego i nacisk terranów na brze¿n¹ strefê platformy. W ten sposób w strefie Koszalin–Chojnice–Toruñ–Radom zosta³y nasuniête na plat-formê kaledoñskie kompleksy orogeniczne.
Istotnym zagadnieniem jest wp³yw omawianej strefy na sedymentacjê i tektonikê kompleksu pokrywowego epoki waryscyjskiej i alpejskiej (Po¿aryski, 1987, 1997). Brachyantyklina Wierzchowa (Po¿aryski, 1987), która przecina profil LT-7, jest asymetryczna, dociœniêta od po³udniowego zachodu do strefy uskoku transeuropejskie-go w wyniku transpresji w póŸnym karbonie lub wczesnym permie. Transpresja objê³a wtedy blok kaledonidów po³o¿ony przed krawêdzi¹ bloku skorupy krystalicznej platformy wschodnioeuropejskiej. Wskazuje na to równie¿ antyklinalne podniesienie pod struktur¹ Wierzchowa dol-nej litosfery. Po epoce kaledoñskiej strefê Koszalin–Choj-nice–Toruñ–Radom musia³a cechowaæ nieszczelnoœæ i s³abe spojenie kontaktów tektonicznych. Sta³a siê ona na terenie Polski i zachodniego Ba³tyku obszarem niewielkich dekstralnych przemieszczeñ przesuwczych z przewag¹ transpresji.
Na ogó³ od linii frontu deformacji kaledoñskich wzra-staj¹ mi¹¿szoœci kredy, ale wiêkszy wp³yw na rozk³ad mi¹¿szoœci zdaje siê mieæ linia szwu transeuropejskiego. Jest to próg na po³udniowy zachód od frontu deformacji kaledoñskich, od którego to progu mi¹¿szoœci kompleksu kredowego szybko rosn¹. W obrêbie strefy Koszalin– Chojnice–Toruñ–Radom stosunkowo licznie wystêpuj¹
wyd³u¿one antykliny o osiach równoleg³ych do niej i gro-madz¹ce siê zwykle przy jej granicach. Antykliny te powsta³y w czasie ruchów laramijskich.
Autorzy publikacji serdecznie dziêkuj¹ dr Stanis³awowi Wybrañcowi za udostêpnienie mapy anomalii magnetycznych Polski, a tak¿e dwóm anonimowym recenzentom za wiele wska-zówek dotycz¹cych ostatecznego kszta³tu pracy.
Literatura
BERTHELSEN A. 1993 — Where different geological philosophies meet: the Trans-European Suture Zone. Publs. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc., A-20(255): 19–31.
BROCHWICZ-LEWIÑSKI W., PO¯ARYSKI W., TOMCZYK H. 1981 — Wielkoskalowe ruchy przesuwcze wzd³u¿ SW brzegu platformy Wschodnioeuropejskiej we wczesnym paleozoiku. Prz. Geol., 29: 385–397.
DADLEZ R. 1978 — Sub-Permian rock complexes in the Koszalin – Chojnice Zone. Kwart. Geol., 22: 269–301.
DADLEZ R. 1997 — Seismic profile LT-7 (northwest Poland): geolo-gical implications. Geol. Mag., 134: 653–659.
DALLMEYER R.D., GIESE U., GLASMACHER U. & PICKEL W. 1999 — First 40Ar/39Ar age constraints for the Caledonian evolution of the Trans-European Suture Zone in NE Germany. J. Geol. Soc., Lon-don, 156: 279–290.
FRANKE D. 1995 — The Caledonian terranes along the south-western border of the East European platform. Evidence, speculation and open questions. [W:] Gee D.G. & Beckholmen M. (eds.), The Trans-Europe-an Suture Zone: Europrobe in Libice 1993. Stud. Geoph. Geodet., 39: 241–256.
GIESE U., KATZUNG G. & WALTER R. 1994 — Detrital composi-tion of Ordovician sandstones from the Rügen boreholes: implicacomposi-tions for the evolution of the Tornquist Ocean. Geol. Rdsch., 83: 293–308. GUTERCH A., GRAD M., JANIK T., MATERZOK R., LUOSTO U., YLINIEMI J., LÜCK E., SCHULTZE A. & FÖRSTE K. 1994 — Cru-stal structure of the transition zone between Precambrian and Variscan Europe from new seismic data along LT-7 profile (NW Poland and eastern Germany). Geophysique/Geophysics, C. R. Acad. Sc. Paris, 319 (ser. II): 1489–1496.
GUTERCH A., GRAD M., MATERZOK R. & PERCHUÆ E. 1986 — Deep structure of the Earth’s crust in the contact zone of the Paleozoic and Precambrian Platforms in Poland. Tectonophysics, 128: 251–279. GUTERCH A., GRAD M., THYBO H. & KELLER G.R. 1999 — Polonaise’97 — an international seismic experiment between Precam-brian and Variscan Europe in Poland. Tectonophysics, 314: 101–121. KATZUNG G., GIESE U., WALTER R. & von WINTERFELD C. 1993 — The Rügen Caledonides, northeast Germany. Geol. Mag., 130: 725–730.
KRÓLIKOWSKI Cz. & WYBRANIEC S. 1996 — Gravity and magne-tic maps of Poland — historical background and modern presentation. Publs. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc., M-18 (273): 87–91.
PHARAOH T. 1996 — Trans-European Suture Zone. Phanerozoic Accretion and the Evolution of Contrasting Continental Lithospheres. [W:] Gee D.G. & Zeyen H.J. (ed.), EUROPROBE 1996 — Litosphere Dynamics: Origin and Evolution of Continents, Published by the EUROPROBE Secretariat, Uppsala University.
PO¯ARYSKI W. 1987 — Tektonika. Paleozoik podpermski. [W:] Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o¿a. Pr. Inst. Geol., 69: 174–186.
PO¯ARYSKI W. 1990 — Kaledonidy œrodkowej Europy — orogenem przesuwczym z³o¿onym z terranów. Prz. Geol., 38: 1–9.
PO¯ARYSKI W. 1997 — Tektonika powaryscyjska obszaru œwiêto-krzysko-lubelskiego na tle struktury pod³o¿a. Prz. Geol., 45: 1265–1270.
PO¯ARYSKI W., GROCHOLSKI A., TOMCZYK H.,
KARNKOWSKI P. & MORYC W. 1992 — Mapa tektoniczna Polski w epoce waryscyjskiej. Prz. Geol., 40: 643–651.
PO¯ARYSKI W. & KARNKOWSKI P. (eds.) 1992 — Tectonic map of Poland during the Variscan time, scale 1 : 1 000 000. Pañstw. Inst. Geol.
PO¯ARYSKI W. & TOMCZYK H. 1993 — Przekrój geologiczny przez Polskê Po³udniowo-Wschodni¹. Prz. Geol., 41: 687–695. SEMENOW V., JANKOWSKI J., ERNST T., JÓWIAK W., PAWLISZYN J. & LEWANDOWSKI M. 1998 — Electromagnetic soundings across the Holy Cross Mountains, Poland. Acta Geophys. Pol., 46: 171–185.
TOMCZYK H. 1987 — Sylur. [W:] Budowa geologiczna wa³u pomor-skiego i jego pod³o¿a. Pr. Inst. Geol., 69:12–16.
706
