M A T E R I A Ł Y
R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E Tom XLV-XLVI, zeszyt 7 - 1997-1998
WACŁAWA MARIA KORZYN Kraków
OJCIEC ALEKSANDER M IEŃ A BIBLIA
B iblio, ojczyzno m oja. [...] W szystko je s t w T obie, C okolw iek kochałem . (R om an B ran d staetter)
O jciec A leksander M ień, zam ordowany przed 6 laty kapłan R osyjskiej C erk wi P raw osław n ej1, lu b ił pow tarzać, że B ó g dał mu d w ie książki: B ib lię i przy rodę", O b yd w ie dobrze znał i k o ch a ł, o b y d w ie to w a r z y sz y ły m u p rzez ca łe ż y c ie . B io lo g z w y k szta łcen ia , rozm iłow an y w p rzyrodzie, w niej w id z ia ł cud B osk iego tw orzenia. N ie pojm ow ał jednak przyrody ja k p an teista. P isa ł o tym w sw oich notatkach, które w ie lo le tn ia redaktorka w yd aw an ych za ż y c ia autora
■3
d zieł o. Aleksandra u m ieściła w tom ie sw oich w spom nień . W B ib lii zaś, która
1 W P o lsce ukazało się kilkanaście artykułów o nim , o statn io zob.: Ks. T. P i k u s ,
Идея единст ва у от ца М ен я, „W arszaw skie S tudia T eo lo g ic z n e ” , 6(1 9 9 3 ), s. 101-115;
t e n ż e , C erkiew w n a u cza n iu A leksa n d ra M ienia, „W arszaw skie S tu d ia T e o lo g ic z n e ” ,
7(1994), s. 133-142; W. М. К o r z у n, O jciec A leksa n d e r M ień - św ia d ek E w angelii
w spółczesnej R osji, „P raw osław ie” , S tudia R eligiologica, 1996, z. 29, s. 130-131.
1 А. Б е л а в и н , Священник Александр М ень, w: П амят и прот оиерея А лександра М еня, М осква 1991, s. 29.
3 3. М а с л е н и к о в а, Ж изнь от ца Александра М еня, М осква 1995, s. 448. Изд. „П рицельс” , изд. „Русслит” ; zob. ró w n ież w ypow iedź о p anteizm ie w o statn im w ykładzie „Chrześcijaństw o” , w ygłoszonym 8 w rześnia 1990 г. А. М е н ь , Р адост н ая вест ь, М осква 1991, s. 12, „Вита-Ц ентр” . „Jeśli wreszcie panteizm stwierdza, że B óg je s t we w szystkim i jako jak aś tajem nicza siła przenika k ażd ą kroplę, każdy atom w szechśw iata, to ch rześcijań stw o i z tym się zgadza, chociaż nie ogranicza ono oddziaływ ania B oga tylko do tej p anteistycznej w szechobecności” . Tu i dalej cytaty podaw ane są w m oim tłum aczeniu - W. М. K.
2 5 2 W A C ŁA W A M A RIA K ORZYN
zajęła tak w ażne m iejsce w je g o życiu , odnajdyw ał potw ierdzenia sw ych m yśli oraz z niej czerp ał n a tch n ien ie.
O jciec A lek san d er M ień urodził się 22 stycznia 1935 roku w rodzinie inteli g en ck iej. Z ap oczątk ow an y po rew o lu cji okres w alk i z relig ią , a w krótce okres „ czy stk i”, za p ełn ił o b o zy G ułagu. W sz c z e g ó ln ie ciężk iej sytu acji b yła R o sy j ska C erkiew Praw osław na. Zam knięto w ię k sz o ść cerk w i, d u ch o w ień stw o mor d o w a n o i w y sy ła n o do o b o zó w . P od ob n y lo s sp o ty k a ł też w ie lu w ierzących . D ekret z 23 sty c z n ia 1918 roku w p row ad zał o d d z ie le n ie C erkw i od państw a oraz sz k o ły od C erk w i. R o d zico m n ie p o zw a la n o na relig ijn e w y ch o w a n ie d z ie c i. C zęść m ło d zieży przekonana o słu szn o ści now ej w ładzy w stęp ow ała do organizacji w a lczą cy ch z religią. W Z w iązku W ojujących B ezb ożn ik ów w roku 1936 b y ło 3 0 m ilio n ó w c z ło n k ó w . N iezm iern ie trudną sytu ację C erkw i p o g łę b ia ł fakt, że p o czy n a ją c od Piotra I C erk iew b yła z a w sze podporządkow ana w ład zy i je s z c z e przed rew o lu c ją c z ę ś ć in telig en cji rosyjskiej od w róciła się od C erk w i. P rzed re w o lu c ją ośrodkam i sku p iającym i p oszu k u jących b yły k la sz tory, n a jsły n n ie jsz y op isan y p rzez D o sto je w sk ie g o - to O ptinski. M ieszkający tam m n isi - n azyw ani starcam i - n ie tylk o o taczali w iern ych o p ie k ą duchow ą, ale s łu ż y li p o m o c ą i radą w spraw ach ż y c io w y c h . T eraz lu d zie p o zb aw ien i o p ie k i z o sta li ro zp ro szen i, sp raw d ziły się sło w a Pism a: „ U d erzę pasterza, a ro zp ro szą się o w c e stada” (M t 26, 31). D u ch o w ień stw o zm u szan o do p od p i sy w a n ia deklaracji lo ja ln o śc i w o b ec w ładzy. W ydaw ało się , ż e ż y c ie religijn e c a łk o w ic ie zam arło. P raw d ziw a R o sy jsk a C erk iew P raw osław n a d zia ła ła w p o d ziem iu . T a k atak u m b ow a C erk iew przyjęła, o ch rzciła oraz k ształtow ała d u c h o w o p r z y sz łe g o kapłana - A lek san d ra M ien ia.
R o d zice o. A leksandra p o ch o d zili z rodzin żyd ow sk ich . O jciec stracił wiarę w d z ie c iń s tw ie , a le n ie sp rz eciw ia ł się religijn em u w y ch o w a n iu syna. M atka p o zo sta w a ła pod w ie lk im w p ły w em sw ojej babci u zd row ion ej przez o. Joanna K ro n szta d sk ieg o . C h rzest w C erkw i P raw osław n ej p rzy jęła razem z synem . C h ło p ie c w c z e ś n ie rozp ozn ał sw o je p o w o ła n ie. M ó w ił o tym w jed n y m z w y w iadów : „W ychow any zostałem w duchu praw osław ia. Jednakże sam o religijne w y c h o w a n ie n ie w ystarcza, aby stać się napraw dę w ierzącym . N a jisto tn iejsze je st o so b iste sp otk an ie z C hrystusem . D an e mi było doznać tej łaski, gdy m ia łe m 12 lat. P r z e ż y c ie b y ło tak siln e , że p od jąłem d e c y zję słu żen ia B o g u jako kap łan ”4 . O p rócz zain teresow ań b io lo g ią , historią, literaturą, filo z o fią od naj
4 Przebudzenie. Z ojcem Aleksandrem M ieniem, duszpasterzem m oskiew skiej inteligencji,
rozm aw ia M arcin P rzeciszew ski, „Ład” nr 22 (243), 28 m aja 1989 r., s. 8; zob. rów nież JI. И.
В а с и л е н к о , К ульт ура, церковное служ ение и свят ост ь, w: Aequinox. С борник
O JCIEC ALEK SA N D ER M IEŃ A BIBLIA 2 5 3
m ło d sz y c h lat c e c h o w a ło go w ie lk ie u m iło w a n ie B ib lii. P ra co w a ł nad sa m o kształceniem , dużo czytał, p o zn a w a ł rosyjsk ich m y ślic ie li religijnych: B ierd ia jew a, B ułhakow a, Franka oraz S o ło w jo w a . K siążki w y m ien ia ł c o tydzień u pro fesora ch em ii M ik ołaja P ie sto w a 5, który u ła tw ił mu p ozn an ie ch rze ścija ń stw a z a ch o d n ieg o . P ozn ał - jak p is z e 6 - k a to lick ich św ięty ch : św . B ern ad etę, św . D om in ik a, św . T eresę. W w iek u 15 lat za cz ą ł p o słu g iw a ć w cerk w i Jana C hrzciciela w M osk w ie i trwało to p otem 8 lat. Zdając maturę m iał p rzerob io ny ca ły m ateriał sem inarium d u ch o w n eg o . Ze w zględ u na panujący a n ty sem i tyzm n ie m ógł zdaw ać na u n iw ersytet, w ybrał w ię c b io lo g ię w M o sk ie w sk im Instytucie R oln iczym , p rzen iesion ym później do Irkucka. S a m o d zieln ie stu d io w ał te o lo g ię , przerabiając kurs A k ad em ii D u ch o w n ej. N a o sta tn im roku stu d iów zo sta ł skreślony z listy stu d en tó w za p rzek on an ia r e lig ijn e. W id z ia ł w tym opatrzność B ożą, gdyż po ukończeniu studiów , zgodnie z zasadą, m u siał by odpracow ać trzy lata. Z rozum iał, że n a d szed ł cz a s, by re a liz o w a ć sw o je plany. M im o że o fic ja ln ie n ie u k o ń czy ł sem inarium , 1 lip c a 1958 roku zo sta ł w y św ięco n y na diakona i skierowany do pracy. R ów n ocześn ie stu d io w a ł za o c z nie w Sem inarium w M o sk w ie, a p otem w A k ad em ii D u ch o w n ej w L en in gra d zie, g d zie zd o b y ł doktorat z te o lo g ii.
1 w rześn ia 1960 roku otrzym ał św ię c e n ia k ap łań sk ie. P ra co w a ł z w ie lk im pośw ięcen iem . W szęd zie, gdzie p rzebyw ał, grom ad ził w o k ó ł s ie b ie ludzi, „kładł akcent na pracę w śród parafian, na e w a n g eliza cję, na pracę duszpaster sk ą w e w sp óln otach w ierzą cy ch i tych, c o w iary p oszu k u ją. U w a ż a ł, że je g o p o w o ła n iem je s t od p ow iad ać na to d u ch ow e za p o trzeb o w a n ie, ja k ie b u d zi się
<■7
w sp o łecz eń stw ie” . K azania o. A leksandra trafiały na p od atn ą g le b ę . G rom a d ził w o k ó ł sie b ie ró w n ież m ło d zież. P otrafił do niej p rzem ó w ić zro zu m ia ły m język iem , język iem naszych czasów . W latach B reżniew a coraz w ięcej m ło d zie
ży i dorosłych zaczęło się naw racać, w yd aw ało się, że zdanie „R eligia - opium dla ludu” ju ż je st nieaktualne. Pytaniem dla w ielu stało się: g d zie zn a leźć B ib lię ? 8
Latem 1970 roku o. A leksander został przeniesiony do N o w ej D ieriew n i pod M osk w ą, g d z ie p o zo sta ł do końca sw y c h dni, tylk o p rzez ostatn i rok p ełn ią c
5 И. А м а н , А. М ень - свидет ель своего врем ени, М осква 1994, s. 59. б 3. М а с л е н и к о в а, Ж изнь от ца, s. 111-112.
7 И. А м а н , О тец А лександр М ень - Х ри ст о в свидет ель в наш е врем я, М осква 1995, s. 85, изд. Рудомино.
8 Jeszcze w latach siedemdziesiątych Biblia była niedostępna w M oskw ie i m oja znajom a prosiła o przyw iezienie.
2 5 4 W A CŁA W A M A RIA KORZYN
tam fu n k cję p ro b o szcza . Od przyjazdu o. A leksandra n ie d z ie ln e i św ią teczn e n a b o żeń stw a g rom ad ziły w ie lu p rzyjezd n ych z M o sk w y , a n aw et z innych m iast. S p o ty k a li się tu lu d zie starsi i m ło d z ież , o so b y w ierzące i n iew ierzą ce. W e d łu g w sp o m n ień byłej parafianki, w szy stk ich p rzyciągała o so b o w o ść o. A lek san d ra9. W krótce zaczęto n azyw ać g o kapłanem in te lig e n c ji10, le c z on u w a ża ł, że w s z y s c y p otrzeb u ją p o m o cy , w sz y sc y m ają problem y i g r z e c h y 11. P o tr a fił ten tak różny tłum z je d n o czy ć, p o w sta w a ły w sp ó ln o ty sa m o p o m o cy , m od litw y czy stu d iow an ia Pism a św . oraz dotychczas n ie znane w Cerkwi Pra w osław n ej zesp o ły pracy charytatyw nej. O. A leksander spotykał się ze sw oim i parafianam i n ie tylko w cerkw i, b yw ał w ich dom ach, rów nież w M oskw ie. Ci, którzy n ie m o g li p rzyjech ać cz y o b a w ia li się przyjazdu do N o w ej D ieriew n i, sp o ty k a li się z nim u p rzy ja ció ł. S p o ty k a n ie się w ierzą cy ch p oza ob iek tem kultu n ie b y ło p rzyjęte, a n au czan ie zakazane. U zn an ie zaś takiej d ziałaln ości za propagandę relig ijn ą m o g ło m ieć groźne następstw a. W prywatnych domach nauczał, sp ow iad ał, ch rzcił, p o św ięca ł m ieszkania, daw ał rady w różnych spra w ach , a n aw et - j e ś li za szła taka potrzeba - d ysk retn ie p om agał m aterialnie. G arnęła się do n iego w ielk a rzesza ludzi, ch ociaż, jak w spom inają je g o „dzieci d u c h o w e ” - które d łu g o p r zy g o to w y w a ł do chrztu, a p otem spraw ow ał nad nim i d u ch o w ą o p iek ę - trzeba było nieraz kilka godzin czek ać na zam ien ien ie kilk u zdań, le c z k a żd ego przyjął i każdy u sły sz a ł to, co w tej c h w ili b yło mu potrzebne; niejed n ok rotn ie były to cytow an e przez o. A leksandra odpow iednie fragm enty B ib lii. W ielk a otw artość na c z ło w ie k a , za m iło w a n ie do literatury, sztuki, nauki, en cy k lo p ed y czn a w ied za - w szystko to zjednyw ało mu słuchaczy zarów n o w śród in te lig e n c ji: u czo n y ch , pisarzy, m alarzy, ja k i ludzi prostych. B y li w śród n ich lu d z ie z n a jb liższy ch o k o lic , a le też znana pianistka M aria Judina, pisarz A leksander Sołżen icyn , w dow a po p oecie N adieżda M andel- sztam , bard A leksander G alicz, który zm uszony do w yjazdu na Zachód, tęsknił do tych spotkań, a n o sta lg ię sw o ją w yraził w w ierszu, gdzie w spom ina cerkiew o n ie b ie sk ic h k opułach (jest to cerk iew w N o w ej D ie r ie w n i).
9 О. Б и р ю з о в а , Н овая деревня. Ж изнь и см ерт ь от ца А лександра М еня, „О гон ек” , n r 38, w rzesień 1996, s. 37; zob. W spom nienie o ojcu A leksandrze M ieniu. W ypow iedzi parafian ojca M ienia opracow ał o. K rzysztof M ądel, „List”, 1993, nr 7/8, s. 20-21. 10 Zob. Przebudzenie', ostatni w ywiad: М. Д е й ч , П рот оиерей А лексан др Мень:
„Р усская инт еллигенция всегда от личалась т ер п и м о ст ью ", „В ечерний клуб” , nr 156
(1039), 9 w rześnia 1995 г., s. 4.
11 Бы т ь хри ст и а н и н о м , w yw iad z 29 lipca 1990 г., w: А. М е н ь , Бы т ь х р и с
O JCIEC ALEK SA N D ER M IEŃ A BIBLIA 255
Świadom sw ego pow ołania, by g ło sić sło w o B o ż e w sp ółczesn em u czło w iek o
-• 19
wi , dużo i w c z e śn ie za czyn a p isać, p od p orząd k ow u jąc sw o je p isa rstw o p o trzebom duszpasterskim .
P ierw sze, d z iecin n e je s z c z e prace b y ły w stę p e m do p ó ź n ie jsz y c h k siążek . M ając d w a n a ście lat n ap isał sztukę o św . Franciszku z A sy żu , jak o p ię tn a sto letni ch ło p iec p o sta n o w ił napisać k siążk ę o C h rystu sie - Synu C z ło w ie c z y m . Te rozm yślan ia i notatki p o słu ż y ły w p ó n ie jsz y ch latach do n a p isa n ia k siążk i Сын Ч еловеческий (tłu m a czen ie p o lsk ie Syn C z ło w ie c zy ). W ok resie studiów napisał sw o ją p ierw szą książkę О чем го в о р и т Библия и чем у о н а н а с учи т , zaczął też p isać krótką h istorię K o ścio ła . Od roku 1959 p u b lik o w a ł p ie r w sz e artykuły w czasopism ach Patriarchatu M o sk iew sk ieg o i w religijn ych cza so p is mach B ułgarii i N R D . W latach 1 9 6 6 -1 9 8 7 p rzestano go w y d a w a ć w R o sji. M im o to nadal pisał, m aszyn op isy ud aw ało mu się p rzek azyw ać za gran icę, gd zie w k a tolick im w y d a w n ictw ie „La v ie avec D ie u ” w B ru k seli za częto w ydaw ać, często pod pseudonim ani A. B ogolu b ow i E. S w ietło w , je g o książki. W ciągu praw ie 20 lat op u b lik ow an o ich d z ie się ć .
P ierw sza k siążk a to С ы н Ч еловеческий, która od razu stała się „ b e s ts e lle rem w śród ludzi pragnących zo rien to w a ć się w p o d sta w o w y c h p roblem ach chrześcijaństw a i u św iad om ić sob ie sens o p o w ie śc i ew a n g e lic z n y c h ” 13. U tw ór ten był trzykrotnie w ydany w B ru k seli, a w M o sk w ie d o p iero w roku 1991, pośm iertnie14. W tym w ydaw nictw ie w ydał rów n ież inne p o zy cje О т к у д а я в и лось все эт о? (1969), pośm iertnie u zu p ełn ion e rozdziałam i С вет м и р а i С оль зем ли i w ydane jak o С вет и ж изнь (1 9 9 0 ), Н еб о на зем л е (1 9 6 9 ) zm ien ion e i w ydane ja k o Т аинст во, слово, о б р а з (1 9 8 0 ), К а к чи т ат ь Б и бл и ю (1 9 8 1 ) oraz najw iększe d zieło w ydane za ży cia - serię W po szu k iw a n iu D rogi, P ra w d y i Ż ycia (В поисках Пути, И стины и Ж изни ). Jest to 6-tom ow a historia religii: И ст оки р ел и ги и (1 9 6 9 , 1981, 1989), М а ги зм и ед и н о б о ж и е (1 9 7 1 , 1 9 8 6 ), У врат молчания (1971), Д ионис, Л о г о с и с у д ь б а (1 9 7 1 ), В ест ники Ц а р ст ва Б ож ия (1 9 7 2 ), Н а п о р о ге Н о в о г о З а в е т а (1 9 8 3 ). U k azu je w n ich obraz „wędrówki po epokach i kręgach św iatopoglądow ych do szczytu, do tego ja śn ie ją ceg o górskiego źródła, w którym odbija się słońce, i które nazyw a się ch rześci
12 И. И г н а т и й (К p e к ш и н), С еет ся в уни ч и ж ени и , во сст ает в славе, „Русская м ы сль” , nr 4139, 5-11 w rześnia 1996 г., s. 9.
13 A. S m i г n о w, A le k sa n d e r M ień (1935 -1990), „W d ro d ze” , n r 11 (207), 1990, s. 105.
14 Zob, ks. T. P i k u s, А лександр М ень, Сын Ч еловеческий, 4-е изд., Вита, М осква 1991, s. 336 „W arszaw skie Studia T eologiczne” , 7 (1994), s. 312-316. K siążkę o. M ienia przetłum aczono na język polski (zob. A. M i e ń , Syn C złow ieczy, W arszaw a, 1994).
2 5 6 W A C ŁA W A M A RIA K O RZY N
jań stw em ” 15. W szystk ie je g o książki były p oszukiw ane i m im o trudności trafia ły do cz y te ln ik a ra d zieck ieg o .
Od k w ie tn ia 1988 roku r o zp o czą ł się n o w y okres w ży ciu o. A leksandra, p a ń stw o z m ie n iło b o w ie m sw ój sto su n ek do K o ścio ła . M ó g ł on teraz działać jaw n ie. P ierw szy publiczny od czyt w y g ło sił 11 maja 1988 roku w Dom u Kultu
ry Instytutu S ta li w M o sk w ie . Z adaw ano mu m n óstw o pytań d o ty czą cy ch za rów n o aktualnego tem atu - 1 0 0 0 -lec ie chrztu R usi - jak i katechizm u, historii r e lig ii, n ab ożeń stw , sakram entów , kanonizacji św iętych . N a w szy stk ie ch ętn ie o d p o w ia d a ł, tak w ię c o d czy t ten stał się w M o sk w ie p ierw szą p u b licz n ą kate ch ezą. W y g ła sza ł prelek cje w radiu i te le w iz ji, otrzym ał propozycję napisania scen ariu szy do film ó w relig ijn y ch , w ykładał w szkołach, w y stęp o w a ł z o d czy tami - nieraz 30 razy w m iesiącu - w dom ach kultury i klubach. Ta jaw na dzia ła ln o ść duszpasterska to także p row ad zen ie przyparafialnej n iedzielnej szkółki d la d z ie c i i r o d zicó w , spotk an ia z chorym i d ziećm i w In stytu cie H em a to lo g ii w M o sk w ie c z y zo rg a n izo w a n ie sto w a rzy szen ia „К ультурное возр ож ден и е” . O jc ie c A lek sa n d er u c z e s tn ic z y ł w reak tyw ow an iu R o sy jsk ie g o T ow arzystw a B ib lijn e g o , p rzy c z y n ił się do p o w sta n ia je g o organu p rasow ego cza so p ism a „М ир Библии” i p rzygotow ał trzy p ierw sze num ery. M ia ł otw orzyć U n iw ersy tet P ra w o sła w n y , b y łb y je g o rektorem . Z a in icjo w a ł n o w e tłu m a czen ie Pism a św . na ję z y k r o sy jsk i, p iszą c w stęp do w y d a n eg o L istu do R zym ian 6. Jak w id ać, p racow ał d u żo, d u żo p isa ł i m iał w ie le plan ów , sp ie sz y ł się, m ów ił, że m a m ało czasu . O statn ie sied em lat p racow ał nad n ajw ięk szym sw o im d zie łe m - p r zy g o to w y w a ł ed y cję 7 - tom ow ego Słow nika b ib lijn eg o , zaw ierającego 1500 haseł. O b ecn ie kontynuow ana je st praca nad w ydaniem go, a p o szczeg ó
l-1
one h a sła z a m ie sz c za roczn ik „М ир Б и бл и и ” . R ó w n ie ż inne opracow an ia e g z e g e ty c z n e p rz y g o to w y w a n e są do druku.
Przez te w sz y stk ie trudne lata o. A lek sa n d er M ień p row ad ził do Chrystusa lu d zi sp ragn ion ych w iary. T o n ie zn a jd o w a ło aprobaty w ład zy. Od początku je g o kapłańskiej d z ia ła ln o śc i w ła d ze n ie d aw ały mu spokoju, c z ę sto b y ł w zy w an y na p rzesłu ch a n ia , g ro żo n o , ż e n ie p o z w o lą mu p racow ać, p u b lik ow an o
15 П о с ле д н я я б ес ед а , w: А. М е н ь , М ировая духовная культ ура. Христ ианст во. Ц ерковь, М осква 1995, s. 662, Ф онд имени А лександра М еня. 16 Zob. П ослан и е к Р им лянам , новы й перевод с греческого Н. В. Кузнецовой, „Дом М ари и ” , М осква 1993. 17 М а с л е н и к о в а, Ж изнь от ца s. 549. 18 Z ob. Е ва н гели я, „М ир Б и блии ” , 1993, nr 1, s. 9-25; П ослания апост ола П авла, „М ир Б иблии” , 1994, n r 2, s. 40-73; П ослания апост ола П ет ра, „М ир Библии” , 1995, nr 3, s. 40-43.
O JCIEC ALEK SA N D ER M IEŃ A BIBLIA 2 5 7
oczern ia ją ce artykuły. T e pogróżki w zm agały się lub m a la ły , w z a le ż n o śc i od aktualnej p o lity k i i stosunku w ładz do Cerkw i. R ó w n ież w ład ze cerk iew n e n ie za w sze g o rozum iały. M im o to n ie za łam yw ał się.
W szystk ie zam ierzenia przerw ał śm iertelny c io s sie k ie r ą w e w rześn iu 1990 roku, gd y, ja k zw y k le, ud aw ał się od p raw ić n ie d z ie ln ą m szę ś w ię tą w sw ej parafii.
Teraz w tym m iejscu w zn iesion o kapliczkę, gd zie c o roku 9 w rześn ia sp oty kają się na m o d litw ie u c ze stn icy m ięd zyn arod ow ej k o n feren cji p o św ię c o n e j je g o p a m ię c i19.
K ilkuletnie zaw iłe śledztw o, mimo czterokrotnej zm iany prokuratora prow a d zą ceg o , d o ty ch cza s n ie dało rezultatu20. N adal spraw ca zam achu n ie je st znany.
S p u ścizn a literacka i d u ch ow a o. M ien ia j e s t d o ść duża. B ib lię p o zn a ł w d zie c iń stw ie , to w a rzy szy ła mu odtąd przez c a łe ż y c ie , c z y ta ł j ą c o d z ie n n ie i za leca ł to innym . M ó w ił, że B ib lia „rozpatruje ż y c ie i c z ło w ie k a su b s p e c ie a e te r n ita tis , z punktu w idzenia w ie c z n o śc i”21. U w ażał, że „ c z ło w ie k je s t obra zem i o d b iciem przyrody. A ja k o tw órca, ja k o rozp o zn a ją cy dobro i z ło , jak o istota m y ślą ca i ogarniająca ca ły W szech św ia t, je s t na p o d o b ie ń stw o sw e g o S tw o r z y c ie la ... C ałe ż y c ie c z ło w ie k a je s t ro zw o jem je g o w ła ś c iw o ś c i d u c h o w ych . B ib lia ok reśla te w ła ś c iw o ś c i ja k o obraz i o d b ic ie S tw ó r c y ”22. B ib lia „na p o d o b ień stw o ikony p o słu g u je się sw o im u m o w n y m ję z y k ie m i sw o im sp e c y fic z n y m system em obrazów . T ak jak za p o zn a n ie s ię ze św ia te m ik on y
19 Od śm ierci o. A leksandra B iblioteka L iteratury O bcej w M oskw ie, gdzie w ostatnich latach głosił swe katechezy, organizuje co roku we w rześniu konferencje m iędzynarodow e, pośw ięcone jeg o pam ięci. Na tem at konferencji w ybierane są słow a P ism a św ., od zw iercie dlające krąg zainteresow ań ojca M ienia i tem atykę jeg o katechez. U czestniczyłam w trzech ostatnich konferencjach. B ardzo ciekaw a była odbyw ająca się w dniach 7 - 9 w rześnia 1995 r. V Jubileuszow a Konferencja A by byli jed n o , która zgrom adziła uczonych różnych w yznań z 10 państw. O statnia VI K onferencja B łogosław ieni ubodzy duchem odbyła się 10-11 w rześn ia 1996 r. Co roku uczestnicy konferencji 9 w rześnia w yjeżdżają na m iejsce zbrodni w Nowej D ieriew ni, a 12 w rześnia - w dniu im ien in i rocznicy pogrzebu o. A leksandra u czestn iczą w liturgii świętej. M ateriały konferencji są w ydaw ane jak o oddzielne tomy. Zob. Д а будут все
едино. М ат ериалы V меж дународной конференции памят и прот оиерея А лександра М еня 7-8 сент ября 1995 г., М осква 1996, изд. ВГБИЛ им. М. И. Рудом ино.
20 О śledztw ie zob. В. И л ю ш е н к о , К азнь А лексан д ра М еня, „Л итературн ая газета” , nr 36 (5618), 4 września 1996 s. 11; oraz opracow anie na p odstaw ie prasy rosyjskiej: I. L e w a n d o w s k a , Kto za b ił ojca M ienia? „G azeta W y borcza” , n r 134(1821), z 10-11 w rześnia 1995 r., s. 19.
21 А. М е н ь , М ир Библии, К ниж ная П алат а, М осква 1990, s. 21.
258 W A C ŁA W A M A RIA KORZYN
w ym aga od w idza o d p ow ied n iego przygotow ania, tak też czytan ie B ib lii dom a ga się w ew n ętrzn ej pracy i sto p n io w e g o w zy w a n ia się w sp e c y fic z n y b ib lijn y „ k o sm o s”23. W a żn e jed n ak , że zam ykając B ib lię każdy c zy teln ik , „bądź to ateista, scep tyk cz y w ierzą cy z czytania jej w y n iesie co ś sw eg o , odpow iadają c e g o je g o p o g lą d o m . Jedni o c e n ią j ą z punktu w id zen ia a rtystyczn ego czy lite r a c k ie g o , drugich poru szy, a u trzecich w zb u d zi protesty. C h cia ło b y się tylk o, by c z y te ln ik n ie p o z o sta ł o b ojętn y. P rzecież od cza su , k ied y została napisana ostatnia strona B ib lii, w ie le w życiu ludzi się zm ieniło, m im o to zaw sze p ozostają problem y, które się n ie starzeją i b ęd ą aktualne w każdym czasie. I w ła śn ie o n e sta n o w ią sen s B ib lii”"4.
W c z e sn e p ozn an ie B ib lii rozbudziło je g o zain teresow an ie h isto rią biblijną, stu d io w a ł w ię c każdy sz c z e g ó ł, który b y ł z n ią zw iązany, a sw oją w iedzę prze k a zy w a ł na kartach k sią żek . M ó w ił o B ib iii na od czy ta ch i w k a tech ezach , p u b lic z n ie i w dom ach pryw atnych. Z tych „ d om ow ych k a tech ez ” , n ieg d y ś am atorsko nagranych na m agnetofonie, ob ecn ie, gdy z e z w o lo n o w M o sk w ie na w y d a w a n ie literatury relig ijn ej, drukow ane są je g o k siążk i.
Z w ią z e k kultury z r e lig ią to jed en z głó w n y ch tem atów w dorobku litera c kim o. A leksandra. W przed m ow ie do k siążeczki К а к чит ат ь Б иблию , w pro w ad zen ia do lektury K siąg Starego T estam entu - pisze: „B ib lia w ycisk a n ieza tarte znam ię na całej w sp ółczesn ej kulturze. W tym czy innym stopniu są z nią zw iązan e sym b olik a, zw y cza je, id eały sp o łeczn e, sztuka i literatura w ięk szo ści państw . G otyck ie katedry i staroruskie ikony, Rafael i Rembrandt, D ante i M il ton, P a lestrin a i B ach - w szy stk o to je s t św ia tłem B ib lii, przełam anym przez
9 s
w ie lo ś ć i różnorodność kultur oraz rodzaje tw órczości ” , P o roku 1989 w róż n ych in sty tu cja ch M o sk w y o. A lek san d er w y g ło s ił kilka serii w y k ła d ó w o
bi-9 (\
b lijn y m w p ły w ie na literaturę p o w sz e c h n ą , zw racając u w a g ę ró w n ież na •9 7 w ątki r e lig ijn e w literaturze ro sy jsk iej, c z ę sto p rzem ilczan ej, n ied ostęp n ej .
23 T e н ж е , М ир Б иб лии, s. 6. 24 Там ж е, s. 73.
25 Т е н ж е , К а к чит ат ь Б иблию , B ruxelles 1981, s. 5.
26 Zob. К. B u k o w s k i , B iblia a literatura polska, W arszaw a 1984; W pływ B iblii na
literaturę polską, praca zbiorow a, K raków 1985, W ydział D uszpasterstw a Kurii M etropoli
talnej.
27 Utwory o tematyce religijnej z reguły nie były wznaw iane w radzieckiej Rosji, nie wspo m inano o nich w o pracow aniach czy encyklopediach. Przykładem m ogą być R ozw ażania
o B o skiej L itu rg ii G ogola. W M oskw ie zostały w ydane dopiero w roku 1990 jak o oddzielna
p o zy cja , zaś w 1992 w eszły do zbiorku: H. В. Г о г о л ь , Д ухо вн а я проза, М осква 1992. W P o lsce fragm enty tego utw ory ukazały się w roku 1982. Zob. M. G o g o l , R ozw ażania
OJCIEC A LEKSANDER M IEŃ A BIBLIA 2 5 9
W ykłady te zo sta ły opublikow an e po śm ierci o. A lek san d ra z k aset w e w s p o m nianych w yżej książkach: М ир Б иблии (1 9 9 0 ), К у л ь т у р а и д у х о в н о е в о з р о ж д е н и е (1 9 9 2 ), М и ровая д ух о в н а я к ул ь т ур а ... (1 9 9 5 ), z której p o c h o d z i podane n iżej tłu m aczen ie B ib lia a lite r a tu r a ro s y js k a X IX w iek u . Jest to cy k l 11 o d c z y tó w z roku 1990 na tem at w ątk ów religijn ych w literaturze, z których 8 d o ty c zy ło literatury rosyjskiej. P oczynając od apokryfów i literatury staroru- skiej a na literaturze X X w iek u k oń cząc autor o m ó w ił n a jw a ż n ie jsz e u tw ory literatury rosyjskiej o tem atyce relig ijn ej. W sp o m n ia ł la to p is P o w ie ś ć la t m i nionych, w ym ienił A ntiocha Kantemira, m ó w ił o tłum aczeniach W a sy la Tredia- k o w sk ieg o i rozm yślaniach M ich a ła Ł o m o n o so w a na tem aty b ib lijn e czy je g o interpretacji K się g i H ioba, cy to w a ł n iezn an e rad zieck iem u c z y te ln ik o w i ody H aw ryły D ierżaw ina B óg i C h rystu s. P isząc o F laubercie c z y in n y ch p isarzach zach od n ich o. A lek san d er stw ierd ził, ż e „ o p isy w a li oni ż y c ie , u n ik ając w ten sposób od p ow ied zi na o d w ieczn e pytania. Taka b y ła d ynam ika ro zw o ju litera tury na Z a ch o d zie w X IX w iek u . W X X w iek u ten obraz się z m ie n ia i ro zp o czyn a się okres p oszu k iw ań . T o w ła śn ie różni literaturę ro sy jsk ą X IX w iek u od literatury zach od n iej. Od W a sy la Ż u k o w sk ieg o do A lek san d ra B ło k a b yła zaw sze skupiona na p alących problem ach m oralnych, c h o c ia ż p o d c h o d z iła do nich z różnych punktów w id zen ia . T e p rob lem y z a w sz e j ą n u rtow ały i rzadko m ogła się zatrzymać w yłącznie na opisyw aniu życia. P isarze, którzy w tw ó rczo ści ogran iczali się do k ło p o tó w ż y c io w y c h , p o zo sta w a li na boku. W centrum uw agi czytelnika zaw sze pozostaw ali pisarze zajm ujący się problem atyką w
iecz-r •
9 Rn o śc i” . N a stęp n ie o m ó w ił w ie r sz e P u szk in a i L erm on tow a o ty m sam ym tytule P rorok. „R óżnica - uw ażał o. A leksander - je st zasadnicza. Puszkin m iał jasne w idzenie B oga i świata, była to ta chw ila, którą p rzeżyw ał prorok. U Ler m ontow a zaś to inny temat: w id zen ie grzechu lu d zk ieg o . T o gorzki dar, który zatruw a prorokow i ż y c ie na ziem i. O d p ow iad a to m o d e lo w i b ib lijn em u , bo
9 0
prorocy w id zie li zło św iata i b ezlito śn ie je piętnow ali” . W o m ó w ien iu litera tury rosyjsk iej o wątkach relig ijn y ch o. M ień n ie m ó g ł p o m in ą ć tw ó r c z o śc i takich pisarzy, jak D o sto je w sk i i L ew T o łsto j, w y m ie n ił u tw ory W ład im ira S o ło w jo w a in sp irow an e B ib lią . M ó w ią c o za ch o d n iej literaturze X IX w iek u w sp o m n ia ł o p o lsk im n o b liśc ie i je g o Q uo v a d is . D alej stw ie r d z ił, ż e „nasz
0 B oskiej L iturgii. O m iłości Boga i w ychow aniu sam ego siebie. T esta m en t d u c h o w y , w stęp
1 tłum. W. M. Korzyrt, „Zeszyty N aukow e K U L” , L ublin 1982, nr 2-4, s. 217-234.
28 Библия и р усска я лит ерат ура X IX века. Б еседа первая, w: М е н ь, М ировая
духовная культ ура , s. 290. 29 Там же, s. 294.
2 6 0 W A C ŁA W A M A RIA KO RZY N
w iek X X to w iek um yw ania rąk”30. Tem at ten n iep o k o ił B ułhakow a, je g o Piłat p r zed sta w io n y zo sta ł ja k o u o so b ie n ie teg o „um yw ania rąk” . „W e w szy stk ich c z a sa ch istn ia ła taka tradycja rosyjska, i n ie tylk o rosyjska, by p ew n e o d w ie c z n e , n ie p o k o ją c e tem aty p rzek azyw ać ję z y k ie m B ib lii, n ie z a le ż n ie od teg o , ja k i sto su n e k do B ib lii m ia ł dany p isarz c z y m alarz. N ie w ą tp liw ie , ż e naw et С т аруха И зергилъ ma blady zarys m otyw ów b ib lijn ych ”31. W spom niał zakoń c z e n ie utw oru S o łż e n ic y n a М ат ренин д в о р ", które n aw iązu je do starotesta- m entow ej rozm ow y Abrahama (R dz 18, 26). W końcu zw rócił u w agę na religij ne w ątki w p oezji X X w ieku - u Aleksandra Błoka, A ndrieja B ie łe g o , Sergieja J esien in a , B o ry sa Pasternaka (je g o w ie rsze o w yd arzen iach ew a n g eliczn y ch w p o w ie ś c i D o k to r Ż y w a g o ) cz y M a k sy m ilia n a W o ło szy n a . W ostatn im zaś o d c z y c ie tego cyklu m ów i o Iwanie B uninie, który sw e podróże po Ziem i Ś w ię tej o p isa ł w u tw o rze Х р а м солн ц а, w yd an ym przed r e w o lu cją w roku 1917 i jak w ię k sz o ść utw orów o tem atyce religijnej n ie w znaw ianych. S w e rozw aża n ia o. A lek sa n d er k o ń czy cytow an iem n iezn an ego dla w ię k sz o śc i je g o w sp ó ł o b y w a teli utw oru Iw ana B unina М ат ь, o G a lilei, Jerozolim ie i o d zieciń stw ie C hrystusa.
W sw y ch rozw ażan iach o literaturze o jciec A leksander n ie a n a lizo w a ł lite racko u tw o ró w - n iejed n ok rotn ie to sam p od k reślał - le c z zw ra ca ł u w a g ę na m o ty w y , w ątki czy tem aty zaczerp nięte z B ib lii czy inspirow ane nią, na stosu nek do religii ich autorów, a podkreślając nieprzem ijające w artości przytoczoną literaturę w y k o r z y sty w a ł c z ę sto w cela c h e w a n g eliza cy jn y ch .
„ W łaśn ie te d w ie m iło ści - do B ib lii i do kultury - określały o. A leksandra ja k o pisarza r e lig ijn e g o , te o lo g a i u c z o n e g o b ib listy ”33.
M ó w ią c o ż y c iu teg o d u szp asterza m ożem y za cy to w a ć fragm ent L istu św . P a w ła z K się g i, która sta ła się K s ię g ą je g o życia: „S tałem się w szy stk im dla w szy stk ich , żeb y w o g ó le o c a lić przynajm niej n iek tórych ” (1 Kor 9, 22). Sam zaś o tej Ś w iętej K sięd ze z p e w n o śc ią m ógłby pow tórzyć za R om anem Brand staetterem :
30 Б иб лия и ли т ер а т ур а X X века, Беседа первая, s. 344. 31 Там ж е, s. 344.
32 „Żyliśm y w szyscy tuż obok niej i nie rozum ieliśm y, że byl ów człek sprawiedliw y, bez k tórego, ja k głosi przysłow ie, n ie m oże istnieć w ieś. Ani m iasto. Ani cała ziem ia n asza” . A. S o ł ż e n i c y n , Z a g ro d a M atriony, W arszaw a 1990, s. 33.
33 С в я щ е н н и к А. Б о р и с о в , В поисках П ути, И ст ины и Ж и зн и , „М ир Б и блии ” , 1993, n r 1, s. 6.
O JC IEC ALEK SA N D ER M IEŃ A BIBLIA 261
B iblio, ojczyzno m oja [...] Na T obie uczyłem się żyć Na T obie uczyłem się myśleć, N a T obie uczyłem się praw dy [...]
B IB LIO G R A FIA PRA C O. A LEK SA N D R A M IEN IA , D O T Y C Z Ą C Y C H B IB LII K SIĄŻK I:
Сын Ч еловеческий, B ruxelles 1968, 1972, 1983, М осква 1991, tłum aczenie polskie, Syn C złow ieczy, W arszaw a 1994, V erbinum .
Небо на земле, Брюссель 1969; w ydanie 2 jak o Таинство, Слово и Образ: Богослуж ение В осточной Ц еркви, 1980; tłum aczenie polskie, S akram ent, Słow o, obraz, Ł uków 1992.
Seria „В поисках П ути, И стины и Ж и зн и ” : И стоки религии, B ruxelles 1969, 1981, 1989. М агизм и единибож ие, B ruxelles 1971, 1986. У врат молчания, B ruxelles 1971. Д ионисис, Л огос и судьба, B ruxelles 1971 В естники Ц арства Бож ия, B ruxelles 1972. Н а пороге Н ового Завета, B ruxelles 1983.
О ткуда явилось все это? N apoli 1972, wydanie pośm iertne jak o Свет и ж изнь, B ruxelles 1990, uzupełnione rozdziałam i С вет м ира i С оль земли. Как читать Библию , „Ж изнь с Б огом ” , B ruxelles 1981. М ир Библии, К ниж ная лавка, М осква 1990. Радостная весть, М осква 1991, АО „В И Т А -Ц Е Н ТР” . Трудный путь к диалогу, М осква 1992, „РА Д У ГА ” . Библия - Слово вечной жизни w: К ультура и духовное возрож дение, М осква 1992, s. 71-95 i inne artykuły opublikow am e w tej książce, w cześniej w ygłaszane ja k o w ykłady w D om ach K ultury M oskw y w roku 1989.
М ировая духовная культура. Х ристианство. Ц ерковь, лекции и беседы , М о скв а 1995, фонд им. А лексан дра М еня. A RTY KUŁY : Библия в России, „Н аш е н аследство” , 1990, nr 1, s. 131-141. В поисках подлинниго Х риста. (Е вангельские мотивы в зап адн ой л итературе), п о д готовка текста и вступление И. Зориной, „И ностранная литература” , 1991, nr 3, s. 237-247.
2 6 2 W A C ŁA W A M A RIA KORZYN
O 'K rzy żu C hrystusow ym , „N iedziela” nr 11 z 17 m arca 1991 r., s. 4, tłum . kazania z 10 m arca 1983 roku W. M. K orzyn.
Е вангели я, „М ир Б и блии ” , 1993, n r 1, s. 9-25. К ум ран ская общ ин а и хри стианство, „М ир Б иблии” , 1993, nr 1, s. 65-74. П ослан и я ап о сто ла П авла, „М ир Б иблии” , 1994, nr 2, s. 40-73. Библия и русская литература, „Н аука и религия” , 1994, nr 1, s. 17-20. Библия и русская литература, „Н аука и религи я” , 1994, nr 2, s. 16-19. П ослан и я ап остола П етра, „М ир Б иблии” , 1995, nr 3, s. 40-43.
