View of Rozliczenia polsko-pruskie w 1812 roku według raportu Łuszczewskiego

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom XX, zeszyt 2 — 1972

JULIUSZ WILLAUME

ROZLICZENIA POLSKO-PRUSKIE W 1812 ROKU WEDŁUG RAPORTU ŁUSZCZEWSKIEGO

T Ł O P R Z E W L E K Ł E G O Z A T A R G U

Księstwo Warszawskiego, terytorialny rdzeń dawnej Polski, nie stano­ wiło w dorzeczu Warty, Wisły, Narwi i Bugu obszaru gospodarczo samo­ wystarczalnego. Francusko-pruska umowa podpisana w Elblągu 13 X 1807 r. zapewniała mu komunikację z Saksonią, warowała swobodny tranzyt ziemiopłodów z okręgu rolniczego nad Wisłą przez znajdujący się wówczas w posiadaniu pruskim Śląsk, w zamian za import towarów przemysłowych z powstającego wówczas saskiego ośrodka przemysłu ka­ pitalistycznego (art. 12). Poręczała również w olny spław statków Odrą, Sprewą, Kanałem Fryderyka Wilhelma — „wielkiego elektora”, oraz Notecią

1-Kraj' rolniczy, zdany na import niezbędnych wyrobów, był uzależnio­ ny w dużej mierze od kontaktów handlowych z sąsiadującym z nim od północy i zachodu, na najdłuższej linii granicznej, Królestwem Pruskim. W imporcie Księstwa Warszawskiego Prusy zajmowały czołowe miejsce (55,7%)2. Zamknięty wskutek blokady kontynentalnej spław Wisłą zboża i drzewa zastąpić miał wyw óz bydła rogatego, koni, nierogacizny, pro­ duktów zwierzęcych itp., początkowo głównie do zniszczonych wojną 1806/7 r. Prus Wschodnich, stanowiący ogółem 74,6% eksportu Księ­ stwa 3. Ustanowienie wolnej komunikacji handlowej nie przeszkadzało władzom Księstwa w e wprowadzeniu, za wzorem pruskim, cła tranzy­ towego rozporządzeniem z 15 IV 1807 r.4 Wprowadzono także kaucję, aby

1 R e c u e il d es tr a ité s e t c o n v e n tio n s c o n c e r n a n t la P ologne... W yd. d ’A n g e-b e r g (L. C h odźko i E. H, N o ailles), P a r i s 1862, s. 495-498.

2 H. G r o s s m a n , S tr u k tu r a sp o łe c zn a i g o sp o d a rcza K s. W a r s z a w s k ie g o n a p o d sta w ie sp isu lu d n o śc i 1808, 1810, W a rs z a w a 1925, s. 72.

3 Z czego 23,4% p rz y p a d a ło n a Ś ląsk . Cz. S t r z e s z e w s k i , K r y z y s r o ln ic z y

n a zie m ia c h K s. W a r sza w sk ie g o i K ró le s tw a K o n g re so w e g o 1807-1830, L u b lin 1934,

s. 85. G r o s s m a n , dz. cyt., s. 71. 4 G r o s s m a n , dz. cyt., s. 70-71.

utrudnić uchylanie się od cła importowego przez deklarowanie towarów przeznaczonych na sprzedaż w K sięstwie jako tranzytow ych5. Powodo­ wało to ostre protesty rządu pruskiego, który bronił również tych kup­ ców, którzy przewozili towary bez kontroli i bezpłatnie. Deklarując ex post przesyłki jako dyplomatyczne, ze strony pruskiej domagano się nie­ kiedy zwrotu nałożonego cła ®.

Pruski charge d’affaires w Dreźnie, Lautier, uważał nawet, że prze­ liczanie transportów soli, przewożonych Wisłą, sprzeciwia się art. 23 kon­ w encji elbląskiej 7. Ale minister skarbu Tadeusz Matuszewicz wyjaśnił, iż stosownie do instrukcji rządowej z 23 V I I 1810 r. na Wiśle, Kanale Bydgoskim i Noteci „kaucji się nie pobiera, tylko oblicza beczki soli, ażeby pruscy szyprowie nie rozprzedawali po drodze soli”, której sprze­ daż stanowiła w K sięstw ie Warszawskim monopol państwowy. Przelicze­ nie było konieczne, gdyż pruskie listy przewozowe nie podawały ilości beczek. Pow oływ anie się na układ elbląski było natomiast niecelowe, sko­ ro nie doszło do zawarcia wym ienionej w tymże art. 23 — umowy spe­ cjalnej m iędzy Prusami i Saksonią. Zresztą Prusacy sami nakładali opłaty na polskie transporty soli idące przez Prusy do magazynów nadniemeń- skich i mimo obietnic nie zwracali nieprawnie pobranych c e ł 8,

W Z A JE M N E W IE R Z Y T E L N O Ś C I

Główną przyczyną ostrych i przewlekłych sporów między Księstwem i Prusami były wierzytelności pruskie, obciążające dłużników polskich. Napoleon artykułami 4. i 25. traktatu tylżyckiego z 9 VII 1807 r. z Pru­ sami zastrzegł sobie prawa do publicznych wierzytelności pruskich, cią­ żących na polskich hipotekach9. Tymczasem strona pruska negowała charakter państwowy wierzyciela. Argumentacja ta wykorzystywała spe­ cyficzny charakter struktury feudalnej monarchii Hohenzollernów, za­ czynającej dopiero wkraczać na drogę kapitalistycznych przeobrażeń ustro­ jowych. W związku z tym silnie występowała ingerencja władzy pań­ stwowej w czynności takich instytucji specjalnych, jak np. Bank Berliń­ ski, który wprawdzie był towarzystwem akcyjnym, ale jego jedynym

5 R a d a S ta n u do F r y d e r y k a A u g u sta , 2 I X 1808, A rc h iw u m G łó w n e A k t D a w ­ n y c h w W a rs z a w ie , (A G A D ), R a d a St. K s. W., 320, f. 151.

8 B e r liń s k a K o m is ja B e z p o ś re d n ia do R a d y S ta n u , 18 V I 1808 r., tam że, f. 159; N o ta B u c h h o lz a do R a d y St., 2 I I I 1810 r., A G A D , R. S t. K s. W., 318, f. 40; G en. H e b d o w s k i d o R a d y M in., 28 I I I 1810 r., ta m ż e , f. 43.

7 N o ta L a u tie ra , 18 1X 1811, A G A D , R a d a M in. K s. W. 310, f. 30.

8 R a d a M in. do' F. A u g u sta , 29X 11811 r., ta m ż e , f. 54; in n e z a ta rg i: J. W 11-l a u m e , P o 11-ls k o - p r u s k ie s to s u n k i fin a n so w o -g o sp o d a r c ze 1807— 1813, „ R o czn ik i H is ­ to r y c z n e ”, X IX (1952) 129 n.

R O Z L IC Z E N IA P O L S K O -P R U S K IE ₁₁₉

akcjonariuszem był rząd pruski. Podobnie Instytut Morski stanowił za­ razem departament kolegium (tj. ministerstwa) finansów 10. Politycy prus­ cy dowodzili jednak, że pożyczki pochodzące z funduszów prywatnych, udzielane przez Bank Berliński, stanowią kapitał prywatny, który w ed­ ług art. 25 traktatu tylżyckiego nie podlegał zajęciu. Natomiast w ystępu­ jąca w roli superarbitra strona francuska uważała, że Bank działa jako pośrednik samodzielnie, stosownie więc do praw w ojennych jego aktywa przechodzą na zwycięzcę.

Dla zakończenia sprawy Napoleon art. 3. konwencji paryskiej z 8 IX 1808 r. rozstrzygnął, iż „wierzytelności, które JKM król pruski miał na osobach Ks. Warszawskiego, są zgodnie z brzmieniem traktatu tylżyckie­ go odstąpione bez zastrzeżeń”. Mimo ratyfikacji um owy paryskiej przez Fryderyka Wilhelma III, władze pruskie nie stosowały jej w praktyce. Na to w płynęły założenia polityczne, które się ukształtowały tuż po wprowadzeniu w życie traktatu tylżyckiego. Wtedy organem władzy na­ czelnej, działającej podczas okupacji francuskiej w im ieniu i z ramienia króla, przebywającego niemal do końca r. 1809 w Królewcu, była berliń­ ska Komisja Bezpośrednia n . Ponieważ wzdragała się przed spłatą żąda­ nych początkowo 154 milionów franków kontrybucji wojennej, dlatego in­ tendent generalny wielkiej armii, Daru, przejął administrację dochodów skarbu pruskiego. Wówczas na posiedzeniu Komisji Bezpośredniej 5 X 1807 r. radca stanu Teodor von Schön stwierdził, że Prusy posiadają wprawdzie dość funduszów na spłacenie kontrybucji, ale dogodniejszym wyjściem byłoby ofiarowanie Napoleonowi wierzytelności pruskich, ob­ ciążających sumą 16 milionów talarów dobra ziemskie. Te wierzytelności przejął zresztą Napoleon art. 25. traktatu tylżyckiego. Schön liczył na to, że się uda następnie skłonić cesarza do darowania Prusom reszty kontry­ bucji. W tradycyjnej historiografii niemieckiej przyjął się raczej pogląd, iż dopiero konwencją bajońską wydarto Prusom owe w ierzyteln ości12. W istocie umową z 10 V 1808 r. Napoleon odstąpił królowi saskiemu

10 Do p o d w ó jn e g o c h a r a k te r u in s ty tu tó w , H. F. K . S te in , S u r l ’h is to r iq u e de la c o n v e n tio n d e B ay o n n e, 1 4 I I 1815, F re ih e r r v. S te in . B r ie fw e c h s e l, D e n k s c h r ifte n

u n d A u fz e ic h n u n g e n , w y d . E. B o tz e n h a rt, t. II I, B e rlin [1932], s. 140 n. C zęścio w a

a n a lo g ia w a m b iw a le n c ji u s tro jo w e j K s. W a rs z a w sk ie g o u B. L e śn o d o rsk ie g o , (E le­

m e n ty fe u d a ln e i b u r ż u a z y jn e w u s tr o ju i p r a w ie K s. W a r sza w sk ie g o , „C zaso p ism o

P ra w n o -H is to ry c z n e ”, I I I (1951) 308 n.).

11 Im m e d ia tk o m m is sio n , ze śre d n io w ie c z n e j lac. im m é d ia te , w jęz. fra n c , im m é ­ d ia te m e n t tz n . b e z p o śre d n io p o d le g a ją c a w ła d c y ; D r. P e tr i’s H a n d b u c h d er F r e m d ­

w örter..., o p rać. D r. E. S a m o s t z, Ed. X III, D re sd e n , s. 421.

12 P. H a s s e l , G e sc h ic h te d e r p r e u s s is c h e n P o litik 1807— 1815, T. I (1807— 1808), L eip zig 1881, s. 22 n„ 70; w y p o w ie d ź p ru s k ie g o p o sła gen. K ru s e m a rc k a , J u s t do S e n ffta , P a ry ż , 2 1 V 1810 r., S ä c h sisc h e s L a n d e s h a u p ta r c h iv (SL) w D re ź ­ nie, G eh. C a b in e t. loc. 2757 (VI a), f. 349.

i księciu warszawskiemu Fryderykowi Augustowi wierzytelności pruskie, określone dowolnie na sumą 43 476 220 franków, w zamian za 24 miliony franków, płatnych pięcioprocentowymi bonami w trzech ratach: w r. 1809, 1810 i 1811 13. Według obliczeń kasztelana Stanisława Jabłonowskie­ go przeprowadzonych w Berlinie, w lipcu 1808 r. w wykazach należności zadłużenie nie przekraczało 41 907 301 franków. Na podstawie jednak do­ wodów warszawskich minister Łubieński wraz z sumami wątpliwym i do­ liczył się 29 969 030 fr.14 „Dobrodziejstwo bajońskie”, doraźnie ratujące dłużników przed bankructwem, stawiało Księstwo Warszawskie przed nie­ bezpieczeństwem utraty krajowego kapitału obiegowego.

Rząd pruski, oficjalnie nie powiadomiony o konwencji bajońskiej twierdził, że traktatem tylżyckim Fryderyk Wilhelm zrzekł się wierzy­ telności publicznych, prywatne zaś pozostawały w mocy. Próby przymu­ sowego ściągnięcia długów w K sięstw ie jesienią 1808 r. w yw ołały notę protestacyjną ministra von der Goltza. Z powołaniem się na traktat tyl­ życki groził egzekucją obywatelom dwukrajowym (sujets mixtes), prze­ bywającym w Prusach, jeśli spłacaliby sumy bajońskie w kasach pol­ skich 15. Nie uznając konwencji bajońskiej, władze pruskie zatrzymały tytu ły prawne wierzytelności i przystąpiły do sekwestru majątków oraz karania w ięzieniem niewypłacalnych dłużników. Na wstrzymanie doku­ m entów dłużniczych Fryderyk August dekretem z 13X11 1808 r. odpo­ wiedział ich unieważnieniem . Z kolei dekretem z 6 1 1809 r. objął sek- westrem należności bajońskie w K sięstwie. Strona pruska od surowych gróźb wobec dłużników instytutów pruskich przeszła, reskryptem dwor­ skim z 29 1 1810 r., do zezwolenia poddanym dwukrajowym na korzysta­ nie z dochodu swych majątków, znajdujących się pod władaniem Hohen­ zollernów 16. Z tonu zarządzenia wnioskowano, że w Berlinie nie tracono

13 U m o w a b a jo ń s k a , 10 V 1808 r., A G A D , R. St. Ks. W. 327a, f. 8; R ecu eil, C 1 e r c q, dz. cyt., t. II, s. 250; S. Ż ó ł t o w s k i , F in a n z e n d es H e rzo g tu m s W a r ­

sch a u , t. II, P p z n a ń 1892, s. 16 n ; M. H a n d e l s m a n , K o n w e n c ja b a jo ń ska , [W:] P o d z n a k ie m N a p o leo n a , S tu d ia h isto ry c z n e , ser. II, W a rs z a w a [1913], s. 3 n., 33-62;

S t r z e s z e w s k i , dz. cyt., s. 140 n ; T. M e n c e l , F e lik s Ł u b ie ń s k i, m in is te r sp ra ­

w ie d liw o ś c i K s. W a r s z a w s k ie g o (1758— 1848), W a rs z a w a 1952, s. 79-86; t e n ż e , S u ­ m y b a jo ń s k ie , „ R o c z n ik i H is to ry c z n e ”, X IX (1952) 133-165.

14 D e k re t 1 V II 1808 r., A G A D , R. St. K s. W. 327a, f. 60; U s ta w o d a w s tw o K s.

W a r sza w sk ie g o . A k t y n o r m a ty w n e w ła d z y n a jw y ż s z e j, red . W . S obociński, oprać.

W. B a rte l, J . K o sim , W. R o sto ck i, T. I, 1807— 1808, W a rs z a w a 1964, s. 120 n., dekr. z 13X 11 1808 r., ta m ż e , s. 167 n .; P r o to k o ły R a d y S ta n u K s. W a r sza w sk ie g o , w yd. B. P a w ło w s k i i T. M en cel, t. I, cz. 2, T o ru ń 1962, s. 18-20, 34, t. II, cz. 1, T o ru ń 1965, s. 19; H a n d e l s m a n , dz. cyt., s. 60 n.

15 G o ltz do R a d y S ta n u , K ró le w ie c , 24 X I 1808 r., A G A D , R. St. K s. W., 316, f. 80; I n s tr u k c je i d e p e sz e r e z y d e n tó w fr a n c u s k ic h w W a r s z a w ie 1807— 1813, w yd. M. H a n d e ls m a n , t. I, K ra k ó w 1914, s. 31; Ż ó ł t o w s k i , dz. cyt., t. II, s. 27, 105.

R O Z L IC Z E N IA P O L S K O -P R U S K IE 121

nadziei na odzyskanie byłych wierzytelności pruskich. Nacisk na dłużni­ ków oraz okazane im względy zmierzały do odbudowy kredytu publicz­ nego za granicą, w nadziei uzyskania potrzebnych na zbrojenie pożyczek. Równocześnie chodziło o wzmocnienie w Prusach kredytu dla Banku Berlińskiego odzyskaniem chociażby części utraconych wierzytelności.

Z tych względów wszczęte w kwietniu 1810 r. przez Buchholza, posła pruskiego w Dreźnie, rokowania z rządem saskim m iały na celu uwol­ nienie spod rygorów sum instytutów pruskich i funduszów osób prywat­ nych. Z uzyskanych kapitałów obiecywano wypłacić K sięstw u Warszaw­ skiemu 10 milionów franków oraz natychmiast zwrócić depozyty sądowe z Królewca. „Wszystkie te depozyty składane były bądź w gotowych pieniądzach, bądź w klejnotach i innych rzeczach wyrobionych z srebra i złota” 17. Ich wartość, różnie szacowrana, według złożonego w e wrześniu 1808 r. Radzie Stanu sprawozdania komisarzy Macieja Rembowskiego i Zenona Mioduskiego, przedstawiała się następująco: „Ogólna suma ode­ branych depozytów w dokumentach, rzeczach i małej części gotowizny — 51 655 640 zł gr 13 1/2”. Oprócz tego sporo precjozów, sreber nie taksowa­ nych, kart, planów i kaucji loteryjnych dla obszaru Ks. Warszawskiego. „Zatrzymano w Królewcu w gotowych pieniądzach zł 372 034 gr 6 1/2” oraz „zł 3 098 577 gr 22 1/2 w papierach publicznych pruskich” 18.

Przy rewindykacji archiwów władze pruskie zaleciły ograniczyć ilość przedmiotów zwróconych i nie ujawniać zatrzymanych. Prawdopodobnie tym pilniej stosowały tę praktykę, gdy chodziło o znaczne sum y i kosz­ towności. Posiadając szczegółowe wykazy obiektów spornych, strona prus­ ka rozmaicie określała ich wartość w zależności od celu ubocznego, który przyświecał jej każdorazowym sytuacjom. Latem 1810 r. podjęte w Dreź­ nie rokowania przez Józefa Zerboniego di Sposetti — byłego radcę ka­ meralnego, właściciela Wieruszowa i Opatowa, w r. 1815 nadprezydenta prowincji poznańskiej — zapowiadały polubowne zakończenie sprawy- Za uznanie Banku Berlińskiego za instytucję prywatną Zerboni propo­ nował Księstwu wykup wierzytelności pruskich za 6 milionów talarów. Napoleon, który przez dwa lata nie' interweniował w zatarg o sum y ba­

1863, s. 129-131. S t r z e s z e w s k i , dz. cyt., s. 144. D ek r. 61 1809 r., U s ta w o d a w s tw o ,' t. II (1809— 1810), 1964, s. 4 n .; P r o to k o ły R a d y S ta n u , t. II, cz. 1, s. 60.

W P r o to k o ły R a d y S ta n u , t. I, cz. I, 1960, s. 344; M io d u sk i i R e m b o w sk i w p o ło w ie m a r c a 1808 r. w sk ła d z ie d e p o z y tó w w K ró le w c u z a s ta li „ w s z y s tk ie s k r z y ­ n ie z p ie n ią d z m i, k o sz to w n o ś c ia m i etc. ro z p ie c z ę to w a n e i o tw o rz o n e ”, co P ru s a c y tłu m a c z y li c h ę c ią p rz e k o n a n ia się „czyli w sz y stk o z n a jd u je się w s k r z y n ia c h ” . P o ­ w o d e m b y ł b r a k g o tó w k i; J. W i l l a u m e , R e w in d y k a c ja a r c h iw a lió w i d e p o z y tó w

z P ru s 1807— 1812”, odb. z „ P rz e g lą d u Z a c h o d n ie g o ”, n r 9/10, 1954, s. 12.

18 P ro to k o ły R a d y S ta n u , t. I, cz. 2, s. 109, 92; J. W i l l a u m e , M is ja b e r liń s k a J. K . S z a n ia w s k ie g o w 180718 r., „ A n n a le s U M C S ”, sec. F, vol. V II, 1952, (1955), s. 216-220, 243.

jońskie, teraz stanowczo odradzał wchodzenie w układy z dworem ber­ lińskim, który „uważa zawsze za nie istniejące to, co podpisał [...], jego postępowanie jest ciągle jednakie: zła wola i zastrzeżenia m yślowe”. Osta­ tecznie zamierzano ograniczyć porozumienie z Prusami raczej do spraw wtórnych, nie tykając wszystkich w ierzyteln ości19.

Konwencją drezdeńską z 10 IX 1810 r. rząd pruski zobowiązał się do zwrotu sum depozytowych, których wysokość, jak czytamy w art. 1. tej umowy, komisarze obu stron ocenili w Królewcu, w sierpniu 1808, na 575 660 dukatów 10 gr. Sprawę depozytów m ieli bezzwłocznie załatwić komisarze w ydelegowani do Warszawy. Uzgodniono zwrócić depozyty w postaci pierwotnej, tzn. w monecie brzęczącej, lub papierach nie zdewa- luowanych z procentami zaległymi. Również Księstwo Warszawskie miało zaspokoić słuszne roszczenia poddanych pruskich. Rząd pruski zobowiązy­ wał się do wydania wraz z dokumentacją kaucji kasjerów, oficjalistów, dzierżawców i sędziów. Miał zwrócić depozyty pupilarne z dokumentacją, obrócone na płace urzędników: w Płocku 4 000 dukatów, w Przasnyszu 304 duk. 18 gr, w Poznaniu 4500 duk. Miano też sprawdzić żądania zwro­ tu, w ysuw ane przez kasy trybunałów okręgowych: w Płocku 6 000 duk., w M ławie 742 duk. 18 gr, i Lipnie, gdzie dopiero obliczano wysokość zwro­ tu. Uzyskano obietnicę wydania oryginałów rosyjsko-pruskich traktatów rozgraniczeniowych, planów twierdz w Łęczycy i Częstochowie, wyka­ zów depozytów Białostockiego, częściowo włączonego do Rosji, dokumen­ tów dóbr narodowych Serejów i Wielony, planów regulacji rzek w by­ łych Prusach Nowowschodnich, wreszcie aktów i kwitów, wystawionych obywatelom K sięstw a Warszawskiego za dostawy wojskom rosyjskim w latach 1805 i 1806/7. Ustalono na trzy m iesiące czas dopełnienia wzajem­ nych zobowiązań, licząc od chwili ratyfikacji umowy- Obie strony zobo­ wiązały się do zniesienia sekwestru na kapitały i dobra prywatne. Uzna­ no prawa byłych urzędników pruskich do odszkodowania za czynności pełnione przed opuszczeniem terytorium Ks. Warszawskiego, o ile pre­ tensje stwierdzono dokumentami. Zobowiązano się do wym iany ratyfika­ cji tej um owy w Dreźnie najdalej w ciągu piętnastu d n i20.

18 C h a m p a g n y do B o u rg o in g a , 26 X 1810 r., A rc h iv e s d u M in is tè re des A ffa ire s E tr a n g è r e s w P a ry ż u , S ax e, C o rr. p o lit., 79, f. 416; C o rresp o n d a n ce de N a p o léo n

I ~ er, t. X X I, P a r i s 1867, s. 201, 231; I n s tr u k c je i d e p e sze , t. I, s. 134-136, 222 i t. II,

s. 648-652; W y b ic k ie g o U w a g i o k o n w e n c ji b a jo ń s k ie j z pocz. r. 1809, A r c h iw u m

W y b ic k ie g o , w y d . A. S k a łk o w sk i, t. II, G d a ń s k 1950, s. 258 n. P o r. H a s s e l , dz.

cyt., s. 555.

20 K o n w e n c ja d re z d e ń s k a z 10 1X 1810 r., S. L. G eh. C a b in e t, loc. 3350; A G A D , R. M in. K s. W . 19, f. 3-7, k o p ia ; P o r. A. W a r s c h a u e r , D ie p r e u s sis c h e n R e ­

g is tr a tu r e n in p o ln is c h e n S ta a ts a r c h iv e n , „ V e rö ffe n tlic h u n g e n d e r A rc h iv v e r w a ltu n g

R O Z L IC Z E N IA P O L S K O -P R U S K IE ₁₂₃

Fryderyk August dekretem z 2 6 I X 1810 r. gestem pojednawczym uchylił wcześniejsze swe rozporządzenie z 6 1 1809 r., nakładające areszt na sumy bajońskie w Księstwie. Równocześnie obstawał przy nienaru­ szalności depozytów pryw atnych21. Dwór berliński zaś zgłosił protest przeciwko nieprzestrzeganiu konwencji drezdeńskiej w K sięstwie, cho­ ciaż sam nie ogłosił jej w Prusach 22. Propozycje w ykupu od Banku Ber­ lińskiego listów zastawnych przez K sięstwo Zerboni odłożył, tłumacząc się brakiem pełnomocnictw, i z obietnicą sporządzenia wykazu owych papierów wartościowych opuścił Drezno 23.

Po wykryciu w Warszawie, że kasy pruskie z Bankiem Berlińskim na czele posługiwały się podstawionymi nabywcami prywatnymi, wobec nie- uzyskania z Berlina oczekiwanych wyjaśnień, przy równoczesnym wzno­ wieniu przez rząd pruski represji wobec obywateli dwukrajowych, Rada Ministrów wiosną 1811 r. nakazała sekwestr utajonych kapitałów „prus­ kich”. To skłoniło władze pruskie do wznowienia rokowań. W K sięstw ie zamierzano już znieść sekwestr z sum zatrzymanych po dostarczeniu do­ wodów przez Bank Berliński. Z tym i wynikam i z końcem grudnia 1811 r. Zerboni ponownie udał się do Berlina. Natomiast Fryderyk August, dzia­ łając w kierunku odprężenia, dekretem z 2 III 1812 r. zwolnił od aresztu kapitały niektórych instytutów pruskich i fundacji publicznych, lokowa­ nych w Księstwie 2i. Ale nad Sprewą nie kwapiono się do podjęcia roz­ mów. Przerwanie rokowań ze strony pruskiej tłumaczy się czekaniem na lepsze czasy. Bezimienny rzecznik i historyk Banku Berlińskiego, Mar­ kus Karsten Niebuhr z perspektywy wydarzeń lat 1813— 1815 uznał, iż wprawdzie bank ów nie dotrzymał zobowiązań wobec sw ych klientów, uczynił to jednak dla ocalenia państwa. Podobnie sądzi tradycyjna histo­ riografia niemiecka, która zarzuca władzom Księstwa, iż dla ratowania swej ojczyzny zmierzały do w ypełnienia zobowiązań międzynarodo­ wych 25.

Tymczasem w Warszawie w dobrej wierze przystępowano do sporzą­

R e w in d y k a c ja a rc h iw a lió w , s. 17; P r u s y z rz e k ły się S e re jó w tr a k t a t e m g ro d z ie ń ­

s k im z R z e c z ą p o sp o litą 25 1X 1793, R e c u e il, s. 345; P r o to k o ły R a d y S ta n u , t. I, cz. 1, s. 125, 141 i t. I, cz. 2, s. 87.

21 D e k re t z 2 6 I X 1810 r. p o w ia d a m ia ł s ą d y o b rz m ie n iu a r t. 19 k o n w e n c ji d re z d e ń s k ie j. U s ta w o d a w s tw o K s. W a r sza w sk ie g o , t. II, s. 205 n.

22 D e k re t 15 X I 1810 r., A G A D , R. M in. K s. W . 19, f. 42. 23 S e n f f t, dz. cyt., s. 162; Ż ó ł t o w s k i , dz. cyt., t. II, s. 30. 24 D z ie n n ik P ra w , t. IV , n r 42.

25 [M. K. N. N i e b u h r ] , D ie G e sc h ic h te d e r kg l. B a n k in B e rlin , B e rlin 1854, s. 86; H a s s e l , dz. cyt., s. 555; Ż ó ł t o w s k i , dz. cyt., t. II, s. 21, p o r. s. 31, B e r­ liń s k a K o m is ja B e z p o śre d n ia do P o n ia to w s k ie g o , 12 II 1808 r., Ł u sz c z e w sk i do R a d y S ta n u , 1 7 II 1808 r., R a d a S ta n u do F. A u g u sta , 1 9 II 1808 r., A G A D , R. St. K s. W. 316, f. 62-64. P ro to k o ły R a d y S ta n u , t. I, cz. 1, s. 158.

dzenia wykazu zadłużenia Prus wobec Księstwa. Biorąc za podstawę um owę drezdeńską, minister Jan Łuszczewski opracował „raport wzglę­ dem prentensjów K sięstwa Warszawskiego do rządu pruskiego” (z 4 II 1812 r.) dla ułatw ienia spodziewanych rokowań z Prusami. Oparł go na wynikach ostatnich poszukiwań w archiwach czy też registraturach urzę­ dów, podlegających ministerium spraw wewnętrznych.

Ze sprawozdania Łuszczewskiego wynika, że prefekci sporządzili w r. 1808 w ykazy „kaucji dzierżawców dóbr koronnych, tudzież byłych urzędników i oficjalistów pruskich [...] w gotowych pieniądzach [...], papie­ rach i rozmaitych dokumentach rządowi zeszłemu złożone”. Zestawienia zawierały też inne przedmioty w yw iezione przez Prusaków w 1806 r. Dokładniejsze w yliczenia utrudniała nieobecność w ielu oficjalistów prus­ kich w K sięstwie, a według art. 5. um owy drezdeńskiej należało udowod­ nić, że w łaściciel kaucji przebywa w K sięstwie. Na podstawie posiada­ nych tabel komisarze pruscy ustalili z tego tytułu bezsporną należność 3 920 174 zł w gotówce, zapisach i obligacjach hipotecznych.

Natomiast z funduszów i własności kas miejskich pozostały do rekla­ macji znaczne sumy: składki na porządki ogniowe, na zakup miar i wag, pozostałości z oszczędności etatowych, ze sprzedaży starych budynków i własności miejskich, złożone jako depozyty do kas kameralnych i z nimi w yw iezione. Z tego tytułu roszczenia departamentów warszawskiego, płockiego, kaliskiego i bydgoskiego oceniono na 81 357 zł 23 gr. Miano zaś sprawdzić pretensje z departamentów poznańskiego i

łomżyńskiego-Z funduszu edukacyjnego w kasach kameralnych znajdowały się de­ pozyty:

„w d e p a r ta m e n c ie p ło c k im r e m a n e n ta k a s sz k o ln y c h m ła w s k ie j, m y sz y n ie c k ie j i w y s z k o w s k ie j, o g ó łem z łp 1 565 g r 17. W d e p a rta m e n c ie b y d g o sk im [...] ze s k ła d ­ k i n a z b u d o w a n ie sz k o ły w m ie śc ie W ą b rz e ź n ie [...] z ł 1 512 [...], p ró c z teg o d ru g a s u m a e d u k a c y jn a z łp 5 400 w f a n d b r y f a c h 26 do K ró le w c a u w ie z io n e , i [...] w d e ­ p a r ta m e n c ie p o z n a ń s k im [...] z łp 4088 g r 7”,

wym agające udowodnienia. Z dochodów szkolnych Poznańskiego wyzna­ czono reskryptem gabinetowym z 3 czerwca 1796 r. 500 talarów zasiłku akademiom wr Halle, Frankfurcie n.O. i Królewcu. Na poczet wpłat dzie­ sięcioletnich dla akademii królewieckiej, wraz z przyznaną w r. 1806 do­ tacją roczną 400 talarów, pretensje w yniosły 302 400 zł. Jak zaznaczono w referacie ministerialnym , działo się to ze szkodą departamentu poznań­ skiego, którego własność stanowiły owe fundusze edukacyjne.

26 Z n ie m ie c k ie g o : P f a n d b r ie f e — lis ty z a s ta w n e . J. W i l l a u m e , P o ls k o -p ru s-

k ie s to s u n k i fin a n s o w o -g o s p o d a r c z e (ISO 7— 1813), „R o c z n ik i H is to ry c z n e ”, X IX (1952) 109 n., 116; J . W ą s i c k i , Z ie m ie p o ls k ie p o d za b o r e m p r u s k im . P ru sy N o-

R O Z L IC Z E N IA F O L S K O -P R U S K IE ₁₂₅

Na terenie departamentu bydgoskiego, z dystryktu noteckiego wyzna­ czono z tego funduszu 200 000 talarów na szkoły w departamentach kw i­ dzyńskim i bydgoskim. Ostatni po układzie tylżyckim utracił rozleglejsze powiaty koronowski i kamieński, pozostając przy chełm ińskim i micha- łowskim, które od r. 1807 nie korzystały z funduszu edukacyjnego, który wynosił 1 468 tal. rocznie z zaległym i wpłatami. W departamencie biało­ stockim, administrowanym w części przyznanej Rosji przez pozostawio­ nych oficjalistów pruskich, nie przeprowadzono podziału kw oty fundu­ szu oświatowego — 130 974 zł.

W dziale „depozytów i funduszów duchownych” w idniały „pretensje [...] albo remanenta [...] w kasach publicznych pozostałe, albo pobożne składki i kolekty tudzież rozmaite sum y kapitalne do depozytów złożo­ ne”. Przez komisarzy pruskich uznano sumę 3 000 zł dla klasztoru domi- nikanek w Sochaczewie, dla klasztoru w Wysku, tudzież fundacje szkół luterańskich w Chełmży, zborów w Łabiszynie i Uroczynie. W Bydgos- kiem i Łomżyńskiem pozostała kwota 188 997 zł do sprawdzenia. Sem i­ narium chełmińskiemu przysługiwała suma 40 508 zł, którą regencja kwidzyńska przyznała seminarium w Braniewie. Wreszcie probostwo w Fiszowie oczekiwało także na Wypłatę dochodów, zatrzymanych przez rząd pruski.

Jeżeli chodzi o kompetencje kleru, to pozostałemu w Prusach Zachod­ nich opatowi w Koronowie, czy też benedyktynkom grudziądzkim, w ła­ dze Księstwa nie cofnęły dotacji mimo zmian zaszłych po w ojnie 1806/7 r. Natomiast władze pruskie wstrzym ały w ypłaty,^a regencja kwidzyńska stale odmawiała prefekturze bydgoskiej aktów do wglądu dla określenia kompetencji pieniężnych i drzewnych, które duchowni otrzym ywali do r. 1806 w gotówce lub naturze. Przy nie sprawdzonej, wobec powyższych trudności, kompetencji kapituły kujawskiej stwierdzono tylko, że władze pruskie od pięciu lat zalegały z w ypłatą należności rocznych, wynoszą­ cych dla: a) a rc y b is k u p a g n ie ź n ie ń sk ie g o b) b is k u p a c h e łm iń s k ie g o ja k o o p a ta p e l- p liń sk ie g o c) k a p itu ły g n ie ź n ie ń sk ie j d) b is k u p a k u ja w s k ie g o e) k la s z to r pp. b e n e d y k ty n e k w C h e łm n ie f) s e m in a riu m c h e łm iń s k ie g o

g) sz p ita la s ió s tr m iło s ie rd z ia w C h e łm n ie h) o p a ta ks. ks. c y ste rsó w w L ą d z ie s u m ę z łp 8 699 g r 16 d [e n a ró w ] 1 17 366 3 887 41 277 1 719 767 1 296 3 750 22 14 24 2*/2 11

Z funduszów i depozytów na szpitale wykryto pięcioletnią zaległość Banku Pruskiego w e Wrocławiu dla szpitala w Gostyniu — sumę w yno­ szącą 7 200 zł rocznie, a w kamerze białostockiej depozyt 190 zł dla

szpitala w Puńsku. Należności Towarzystwa Ogniowego oceniono na 113 676 zł, z czego 16 639 zł pochodziło z depozytu poznańskiego. Lom­ bard Warszawski reklamował 123 000 zł. Zasoby kredytowe kas bydgos­ kiej i pilskiej, w yw iezione do Prus, intendent francuski Goślin de Stas- sart obliczył na 884 430 zł. W dziale funduszu szarwarkowego preten­ sje departamentu płockiego sięgały 44 177 zł. Dochodziły tu „wszelkie obligacje i dokumenta na sum y obywatelom wypożyczone”, oceniane na 662 068 zł. Roszczenia o niesłuszne pobranie opłaty od przeprowadzki do innego państwa, zwanej ius retractus lub ius gabellae, w wysokości 54 820 zł zgłosiła obywatelka dwukrajowa, Małachowska, właścicielka w si Morawnica w Poznańskiem. Według umowy trilateralnej zaborców z r. 1797 dwukrajowcom zostawiono okres pięcioletni dla wolnej sprze­ daży majątków, przedłużony następnie do 14 VII 1805 r., sam zaś podatek od przeprowadzki w Prusach, zniesiony ca 1791 r., wprowadzono w za­ borze pruskim 30X11 1797 r. w wysokości 10% sumy sprzedażnej albo mienia wyw ożonego 2fia.

Z tytułu kar defraudaeyjnych za niszczenie lasów wywieziono z de­ partamentu płockiego 29 957 zł 14 gr 9 den., zanim oskarżonym udowod­ niono sądownie winę. Dlatego wysunięto wniosek o zwrot tej sumy na równi z nie objętym i ogólną klasyfikacją należnościami spadkowymi, pensjami urzędników pruskich itp- >

Ważną kategorię stanowiły „należytości za furaże i żywność wojsku rosyjskiemu dostarczone, tudzież wszelkie na użytek i potrzebę jego czy­ nione posługi”. W latach 1805 i 1806/7 prócz żywności i furażu dostar­ czono także podwody, sztafety, posłańców, opał, światło itp., co wszystko w art. 11. konwencji drezdeńskiej określono nazwą „świadczenia i do­ staw y”. Również za padłe w transportach w oły i konie, spisane w ak­ tach pruskich, miano płacić gotówką, według brzmienia umowy rosyjsko- -pruskiej, zawartej w Warszawie 8 XI 1805 r., według zaś prusko-rosyjskiej konwencji grodzieńskiej z 22 X 1806 r. dostawy bonifikowano żytem przy­ wożonym okrętami rosyjskimi do portów pruskich, ale za wyżyw ienie żołnierzy należało płacić natychmiast po 1 zł 4 gr. Jednak obywatele nie otrzymali pokwitowań na wszystkie prestacje. Należności za dostawy w latach 1805— 1807 oceniano na 3 282 796 zł 21 1/2 gr. Według art. 24. traktatu tylżyckiego król pruski miał pokryć „obligacje i długi wszelkie­ go rodzaju, jakie [...] mógł mieć lub zaciągnąć”. Z tego tytułu mieszkań­ com departamentów warszawskiego, kaliskiego, bydgoskiego, płockiego i łomżyńskiego należało się nadal 8 milionów zł. Analogiczne świadczenia Poznańskiego w ym agały ukończenia obliczeń.

R O Z L IC Z E N IA P O L S K O - P R U S K I E ₁₂₇

Z powodu „niezaspokojonych [...] kosztów wojennych, m agazynowych i kwaterunkowych”, przysługujących rzemieślnikom za usługi dla wojska pruskiego oraz za zaliczki udzielane na ten cel przez kasy miejskie, wdd- ług danych z Warszawskiego, Kaliskiego, Bydgoskiego i Płockiego, nale­ żało się 204 921 zł. Za sukno kupcy, a dostawcy „za gotowe ubiory dla wojska pruskiego” oczekiwali na zapłatę 32 532 zł 26 gr. Za statki za­ brane szyprom i innym mieszkańcom departamentu bydgoskiego nie za­ płacono 28 741 zł 15 gr. Zaległe kompetencje byłych w łaścicieli dóbr sta­ rościńskich lub duchownych, według nie zakończonych obliczeń w ynosiły 62 132 zł 5 gr. Resztę nie wypłaconych poborów, diet i należności za kosz­ ty podróży byłych urzędników pruskich z Bydgoskiego i Kaliskiego sza­ cowano na 66 564 zł 26 gr. Podług nadesłanych kw itów z departamentów bydgoskiego, kaliskiego, płockiego i łomżyńskiego, pretensje za podwody sięgały 38 642 zł 1 gr. Nie opłacone przez administrację pruską należ­ ności pocztowe za sztafety, posłańców i ekstrapoczty — 67 928 zł 27 gr. Wreszcie nie uiszczone opłaty rozmaite dla rzemieślników, koszty proce­ sowe itd., według danych, uzyskanych do lutego 1812 r. w ynosiły 215 988 zł 22 gr.

Do wykazu nie zaspokojonych należności obywateli powiatu chełmiń­ skiego, którzy zaopatrywali armię francuską w furaż i żywność, dołączo­ no znamienne wyjaśnienie. Oto

„ k a m e ra k w id z y ń s k a p rz e d z a ję c ie m teg o p o w ia tu n a rz e c z K s ię s tw a W a rs z a w ­ skiego [kw ity] o d e b ra ć i ta k o w e so b ie o d e sła ć ro z k a z a ła . P o d łu g r a p o r tó w m ie j­ scow ego p o d p re fe k ta , rz ą d p r u s k i p rz y o g ó ln y m z w ła d z a m i f r a n c u s k im i o b r a ­ c h u n k u u żyć m ia ł ty c h b o n ó w i k w itó w n a o p ła c e n ie części k o n tr y b u c ji n a d a w ­ n ie jsz e jego p ro w in c je n a ło ż o n e j i t e w s u m ie złp. 720 000 o n e m i p r z y ję te z o s ta ły ”. D ow ód s ta n o w iły „ ś w ia d e c tw a b y łeg o la n d r a ta teg o ż p o w ia tu , a k tu a ln e z e b ra n ie i o d e sła n ie ty c h ż e b o n ó w u d o w a d n ia ją c e g o ”.

Podobnie starała się berlińska Komisja Bezpośrednia wydobyć w lu­ tym 1808 r. z kas poznańskiej, kaliskiej i warszawskiej kw ity, stwierdza­ jące wydatki na wojska rosyjskie w 1805 i 1806 r. Wypożyczyła nawet w r. 1809 od trybunału bydgoskiego, rzekomo do wglądu, kataster wsi Mozgowa w powiecie michałowskim, potrzebny do „uprawomocnienia” zajazdu wojskowego na tę wioskę pograniczną 27. Ale deklarując w art. 11. konwencji drezdeńskiej z 1810 r. gotowość wydania zatrzymanych doku­ mentów, stwierdzających koszty przemarszu wojsk carskich i inne tego rodzaju zaległości, rząd pruski pośrednio uznał słuszność postulatów pol­ skich.

27 J. W i 11 a u m e, S to s u n k i są s ie d z k ie K s. W a r s z a w s k ie g o z P ru sa m i, „ P r z e ­ g lą d Z a c h o d n i”, V II (1951) n r 11/12, s. 425 n.

W sprawozdaniu Łuszczewskiego pominięto straty prywatne, ponie­ sione w skutek udziału w insurekcji 1794 r. oraz spowodowane wojną 1806/7 r., które już w r. 1807 odrzucił en bloc generalny intendent w iel­ kiej armii, Daru 28. W sumie określając doraźnie pretensje Księstwa War­ szawskiego do Prus na 22 180 986 zł, minister Łuszczewski od kwoty tej, m ylnie zwiększonej o 32 542 zł, nie wliczył świadomie: 1) należności przyznanych przez komisarzy pruskich niektórym kościołom departamen­ tu bydgoskiego, 2) sum edukacyjnych 130 974 zł oraz kompetencji du­ chownych 311 516 zł, pozostawionych „do wspólnego z Rosją podziału” w obwodzie białostockim, 3) sum, które strony mogły bezpośrednio podać komisarzom K sięstwa Warszawskiego.

Obszerny referat Łuszczewskiego zamyka wykaz wierzytelności pol­ skich.

Ogólna rekapitulacja pretensji Księstwa Warszawskiego do rządu pruskiego

Ile wynosi

Rodzaj pretensji _{zł poi. gr d[enarów]}

1. Kaucje tak w gotowiźnie jako i papierach 3 920 174 — _ 2. Depozyta i fundusze m iejskie ile są udo­

wodnione 81357 23 —

3. Depozyta i fundusze edukacyjne w papie­

rach i gotowiźnie 1 839 871 17 —

4. Depozyta i fundusze duchowne dto dto 232 505 —

--5. Kompetencje zagraniczne do skończonego

roku etatowego 351 639 26

--6. Depozyta szpitalne 7 390 8 2

7. „ Towarzystwa Ogniowego 16 639 — —

8. Należytości Lom bardu Warszawskiego 123 000 — —

9. Kas landszaftowych należytości w papie­

rach i gotowiźnie 884 430 — —

10. Funduszu szarwarkowego dto dto 706 245 24 —

11. P retensje z zapłaconego indebite ius

re-tractus * 54 820 — —.

12. P retensje z zapłaconych k a r

defraudacyj-nych leśdefraudacyj-nych 23 957 14 9

13. Depozyta pod rozm aitym tytułem do kas

złożone 19 272 14 —

14. Należytości za furaże rosyjskie ile się to

obrachować dało 3 282 796 21 _{1 Vi}

15. Takoweż pretensje z epoki 1793 r-u 85 848 6 —

28 T e n ż e , M is ja b e r liń s k a , s. 226-232. Do roli Daru w Berlinie, Ch. L e s a g e, N a p o lé o n l —er, c ré a n c ie r d e la P ru sse (1807—1814), Paris 1924, s. 144-157. H. H a u s ­ h e e r , E r fü llu n g u n d B e fr e iu n g . D er K a m p f u m d ie D u rc h fü h r u n g d e r T ilsite r F rie d e n s 1807/8, Ham burg 1932, s. 82 i passim.

R O Z L IC Z E N IA F O L S K O -P R U S K IE ₁₂₉

Rodzaj pretensji Ile w ynosi

zł poi. gr d[enarów]

16. Należytości za furaże i dostarczania dla

wojska pruskiego 8 964 000 8

17. Koszta wojenne, magazynowe i kw aterun­

kowe 204 921 24 .

18. Za zabrane sprzęty 28 741 15 —

19. „ zaległe kompetencje 65132 5 —

20, „ „ pensje, diety i koszta podróżne 66 564 26

--21. Bonifikacja za pod wody 38 642 1 --- *

22. Należytości pocztowe _{67 928} 27

---23. Zaległe składki Towarzystwu Ogniowemu 97 037 —

---24. Rozmaite bieżące nie opłacone wydatki 215 988 22 _

25. Za zabrane bony obywatelom pow. cheł­

mińskiego 720 000

26. Bonifikacja tymże za konie dla wojska

francuskiego dostawione 49 548 — _

Suma [Winno być: Suma

22180 988

22 148*444 281**

11 Vz 12*/*

W relacji 1 zł = 30 gr „ 22 148 453 37 12Vs

** _{Po przeliczeniu n a złote 30-groszowe — 9,37 zł.}Niesłusznie zapłaconego p o d atk u od przesiedlenia.

Sprawozdanie ministerialne 29 zasługuje na przypomnienie nie tylko z uwagi na to, że jest świadectwem w miarę zaawansowanej operatywności świeżej kadry urzędniczej, ale głównie dlatego, że służyć może za pod­ stawę źródłową do interesującego wniosku. Oto przy rozpatrywaniu za­ gadnienia wierzytelności pruskich w K sięstw ie Warszawskim przede wszystkim nie należy pomijać wzajemnego zadłużenia Prus wobec Księ­ stwa Warszawskiego, i to na kwotę co najmniej równą osławionym su­ mom bajońskim.

Gdy z końcem roku 1812 następca zmarłego 4 lipca Łuszczewskiego nowy minister spraw wewnętrznych Tadeusz Mostowski uzupełniał w y­ kaz wierzytelności Księstwa, dziwił się, że w uzgodnionej sprawie fun­ duszów depozytowych „nie wiadomo [...] dlaczego komisarze pełnomocni pruscy ciągłe od tak dawnego czasu czynią odwłoki” 30. Tymczasem w y ­

29 „Raport [...]”, Łuszczewski do Rady Ministrów, 4 I I 1812 r., autograf, AG AD, R. Min. Ks. W. 314, f. 3-26. O kompetencjach kleru za kordonem pruskim , por.

Protokoły Rady Stanu, t. I, cz. 1, s. 264 i t. I, cz. 2, s. 43; kom petencje kleru w Białostockiem, t. I, cz. 1, s. 124.

W Ks. W arszawskim 1 talar = 6 zł = 180 gr, zaw ierał 16,50 g r srebra. Denar albo szeląg = 1/3 grosza, zawierał 1,30 gram a miedzi.

so Mostowski do Rady Ministrów, 11X I I 1812 r., AGAD, R. Min. Ks. W. 314, f. 46.

nikało to z konsekwentnego stanowiska rządu pruskiego, który śledząc rozwój ogólnej sytuacji politycznej, zmierzał do maksymalnego wykorzy­ stania um ów międzynarodowych, lub też do ich ignorowania.

Okazało się to najwcześniej przy nowym zobowiązaniu, zaciągniętym przez Prusy w związku z przerzuconym z nich na Księstwo Warszawskie ciężarem dostawy mięsa dla wielkiej armii. Artykułem 7. umowy war­ szawskiej z 2 V I 1812 r. pełnomocnik pruski Zerboni zobowiązał się wo­ bec ministra Łuszczewskiego i komisarza ordonatora Blin-Mutrela, dzia­ łającego w imieniu intendenta generalnego wielkiej armii, generała hr. Mateusza Dumasa, do bezzwłocznej zapłaty za 15 tysięcy wołów o łącz­ nej wadze mięsa 45 000 cetnarów po 12 talarów, należności 540 000 ta­ larów g o tó w k ą31. Według poufnej informacji Zerboniego, Prusacy już „na um owie [••■] zyski[wali ...] daleko więcej niż 100 000 talarów” 32.

Dopominającemu się 5 września o dotrzymanie konwencji prezesowi delegacji do spraw żywnościowych, radcy stanu Michałowi Kochanow­ skiemu, dopiero 8 listopada — a więc w chwili, gdy w odwrocie spod Moskwy Napoleon zmagał się z gołoledzią w Bieredichinie, przed Smoleń­ skiem, przy temperaturze — 26,5°C — odpowiedział minister skarbu, ge­ nerał Karol Fryderyk Henryk hr. von Wyllich-Lottum, iż spłata należ­ ności K sięstw u Warszawskiemu zależy od uprzedniego zwrotu przez Fran­ cję sum nałożonych przez skarb pruski na potrzeby armii francuskiej. Wydatki owe obliczano w październiku 1812 w Berlinie na 83 657 466 fra n k ó w 33. Taki był w ynik umowy warszawskiej z 2 VI 1812 r. „w której — zdaniem Kochanowskiego — żadne warunki nie są zastrzeżone” 34.

*

Grając na zwłokę niedoprowadzeniem do skutku rokowań i umów o zaspokojenie wzajemnych pretensji finansowych, rząd pruski zmierzał do odzyskania utraconych korzyści rozbioru Rzeczypospolitej, w planie zaś minim alnym do doraźnego wzmocnienia zasobami polskimi

feudalno-31 Dumas do Łuszczewskiego, Poznań, 28 V 1812 r., tamże, f. 43; kopia kon­ w encji warszawskiej z 2 V I 1812 r., tamże, f. 31-32; J. W i l l a u m e, Die wirtschaf­ tlichen B eziehungen zwischen Preussen und dem Herzogtum Warschau, „Wissen­ schaftliche Zeitschrift der Hum bold-U niversität zu Berlin”, Ges.-Sprachwiss., X (1961) 34.

32 Zerboni do radcy stanu F. A. Stägemanna, 8 V I 1812 r.. B riefe und A kten­ stücke aus dem Nachlass von F. A. Stägem ann, wyd. E. Rühl, t. I, Leipzig 1899, s. 211, por. tamże, s. 220.

33 Lottum do Kochanowskiego, 8X11812 r., AGAD, R. St. Ks. W., 314, f. 28; W. O n c k e n, O esterreich und Preussen im B efreiungskriege, t. I, Berlin 1876, s. 6 n., 12.

34 Uwaga m arginalna Kochanowskiego na piśmie Lottuma, A G A D , R. St. Ks. W., 314, f. 28.

R O Z L IC Z E N IA P O L S K O - P R U S K I E ₁₃₁

-militarystycznej monarchii Hohenzollernów. Dzięki tem u rozsądnemu — zdaniem M. K. Niebuhra i innych polityków historyzujących 34a — dzia­ łaniu doprowadzono z kolei wojnami wyzwoleńczym i lat 1813— 1815 do upadku cesarstwa napoleońskiego oraz do układu stosunków, ustalonego na kongresie wiedeńskim. Wówczas zagadnienie pruskich wierzytelności uregulowano zrazu konwencją wiedeńską z 30 III 1815 r., która zniosła postanowienia bajońskie 35- Z kolei artykułem 1 traktatu rosyjsko-pruskie- go z 3 V 1 8 1 5 r. przyznano Prusom departamenty bydgoski, poznański i część kaliskiego po rz. Prosnę 36, w zamian za co kanclerz Hardenberg w art. 40. zobowiązał się do zwrotu depozytów polskich w yw iezionych do Królewca 37.

Kolejna umowa rosyjsko-pruska z 22 V 1819 r. nakładała na Królestwo Polskie obowiązek zwrotu Prusom kapitałów i procentów sum bajońskich, pobranych po dniu 1 V I 1815 r. w wysokości 104 567 talarów. Równocześ­ nie przywrócono Bankowi Berlińskiemu oraz instytutom pruskim prawo do wierzytelności pruskich38. Wreszcie tąż konwencją berlińską z 22 V 1819 r. unieważniono wiedeńskie układy marcowe i majowe 1815 r., zwalniając Królestwo Polskie od spłaty dawnych wierzytelności prus­ kich i jeszcze starszych długów Stanisława Augusta i Rzeczypospolitej, do których pokrycia Prusy zobowiązały się bez zastrzeżeń art. 4. kon­ wencji petersburskiej z 15 1 1797 r., przypadającej na nie w wysokości przeszło 18 i pół miliona złotych (18 573 952). Artykułami 31 i 32 w ie­ deńskiego traktatu podziałowego, zawartego 3 V 1815 r. przez trzy mo­ carstwa rozbiorowe, zobowiązania te przerzucono z Prus na Królestwo Polskie 39, któremu wcześniejszym i układami niezw ykle pom ysłowi i za­ radni politycy pruscy zdołali w końcu narzucić dodatkowo sześć i pół miliona złotych obciążeń. Ale za wym ienione ustępstwa Królestwo Pol­ skie ostatecznie musiało się zrzec, chyba już legendarnych depozytów, wywiezionych w r. 1806 do Królewca 40.

34a „Wie weise man gehandelt h atte”. [Niebuhr], dz. cyt., s. 103. 85 Ż ó 11 o w s k i, dz. cyt., t. II, s. 103 n.

86 R ecu eil, s. 663 n.

37 „Art. 40. Q uant aux dépôts de tout genre qui pendant la guerre de 1806 ont été mis par des employés prussiens en sûreté à Königsberg, si la restitution n’en a pas encore été effectuée, elle aura lieu im m édiatem ent d’après les principes établis par la convention du 10 septem bre 1810, et conformément à ce qui a été fixé dans les conférences des commissaires respectifs qui ont traités cet objet à Varsovie”, tamże, s. 673.

38 Ż 611 o w s k i, dz. cyt., t. II, s. 105-107. 33 R ecu eil, s. 405, 670-671, 674.

40 Sz. A s k e n a z y, Z d zia ła ln o śc i m in is tr a L u b e c k ie g o , [W :] D w a stu le c ia , t. I, Warszawa 1903, s. 315 n. Za poufnym upłynnieniem depozytów przem awia też analogia do przetopienia na rozkaz F ry d ., W ilhelma I I I z 18 V I 1811 r. polskich

THE SETTLEMENT OF ACCOUNTS BETWEEN POLAND AND PRUSSIA IN THE YEAR 1812 AFTER THE REPORT OF ŁUSZCZEWSKI

Summary

In the era of social changes which led from feudalism to capitalism, a pro­ tracted conflict arose betw een Prussia and the Duchy of W arsaw on the ground of economic, financial and political rivalry. In the treaty of Tilsit Napoleon reser­ ved for him self th e rights to the public Prussian liabilities, which encumbered the land registry of the Duchy of Warsaw. According to the pact of Bayonne of the 10th May 1808, Napoleon having overestimated the liabilities at the much larger sum of 43 476 220 francs, gave it up to king Frederic August in return for p art paym ents of 24 million francs. The conflict w ith the government of the Duchy of W arsaw resulted in the Prussian authorities acknowledging private debts as Prussian State liabilities, and forbidding the repaym ent of these dues in the Polish banks.

According to the Convention of Dresden of the 10th October 1810, Prussia com m itted itself to give back the deposit sums, archives and receipts for supplies for the Russian arm y in the years 1805 and 1806/7. The dues of the former P rus­ sian clerks w ere to be paid off in the Duchy of Warsaw, and the sequestration of the capital and income from private estates was to be cancelled. A fter it was discovered in W arsaw th a t the Prussian banks had made use of private buyers to protect the king’s bank in Berlin, and as Prussian repressions had been resumed against sujets mixtes, sequestration w as imposed on latent Prussian capital in W arsaw in spring 1811. It was then, th at the plenipotentiary of Prussia, Zerboni di Sposetti resum ed the negotiations in W arsaw, which he had left in December 1811. The breaking up of the negotiations by the Prussians may be explained by their expectation of a complete change in the political situation.

In W arsaw, however, a list of Prussia’s liabilities to the Duchy of W arsaw w as made, in order to clear fu rth er accounts. In the report of the m inister of the In terio r Ja n Łuszczewski of the ,4 February 1812, the claims of the Duchy were estim ated of zł 22 180 986; (mistakenly overestimated by zł 32 542), though some dues w hich were in the process of being estim ated were not taken into account. This sum w as a t least equal to the Prussian liabilities, ’’the Bayonne sums” which w ere the subject of the conflict. The Russian—Prussian treaties of the 30th March and 3rd May 1815 regulated these affairs. A fter the discounting of the Prussian financial obligations resulting from the treaty of Petersborough of 15th January 1797, the Polish Kingdom w as exem pted from repaying the previous Prussian liabilities by the treaty of Berlin of 22 May 1819.

regaliów oraz sprzedaż klejnotów Rzeczypospolitej. Raport komisarzy [...] z misji Królewieckiej, W arszawa, 91X1808 r., AGAD, R. St. Ks. W. 43, f. 75; M. M o r e ­ l o w s k i, L o s y s k a r b c a k o ro n n e g o od cza su ro z b io ró w , „Sprawozdania Tow. Nauko­ wego we Lwowie”, IX (1929) 208-210; K. E s t r e i c h e r , Z n is z c z e n ie p o ls k ic h in ­ s y g n ió w k o r o n n y c h , „Przegląd Współczesny”, LII (1935) 98 n.