ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom L, zeszyt 7 - 2002
MONIKA ŻYDEK
ROSJA A „ŚWIĘTA R U Ś ”
OBRAZ OJCZYZNY W TW ÓRCZOŚCI PROZAIKÓW PIERWSZEJ FALI EMIGRACJI ROSYJSKIEJ
P ie rw sz ą fa lę e m ig ra c ji ro s y js k ie j tw o rz y li lu d z ie , k tó rz y o p u ś c ili kraj w la ta c h 1 9 1 8 - 1 9 3 9 W ygnańcom na ogół tow arzyszyło przekonanie, że w krótce pow rócą do ojczyzny2, dlatego kładli szczególny nacisk na za chowanie narodowej tożsam ości5. Porew olucyjni em igranci często p odkreśla li, że ich m isją jest kontynuow anie bogatych tradycji kultury rosyjskiej, podtrzym anie żywej pam ięci o rodzinnej ziem i. Pozostaw ili oni po sobie ogromną spuściznę twórczą, w której Rosja je s t niem alże w szechobecna. Aluzje do ojczystego kraju m ożna tu odnaleźć na w szystkich poziom ach dzie
M g r M o n i k a Ż y d e k , asystent Katedry Literatur Słow iańskich w Instytucie Filologii Słowiańskiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, e-mail: monyd@ kul.lublin.pl
1 G. Struwe, a za nim tacy badacze, jak N. Andriejew czy D. M yszalow a sytuują pierwszą falę emigracji rosyjskiej w latach 1920-1939. Tu posługują się periodyzacją L. Suchanka, który określił lata 1918-1939 jako granice „pierwszej fali”.
2 Zob. Б. 3 а й ц e в, И згн а н и е, w: Р усск а я литература в э м и гр а ц и и . С б. статей п од ред. Н. П олторацкого, П и ттсбург 1972, s. 3.
3 Powstałe na Zachodzie centra emigracyjne (Berlin, Praga i Paryż) prowadziły ożyw ioną działalność kulturalną i społeczną. Zob.: П. E. К о в а л е в с к и й , З а р у б е ж н а я Р оссия. И стория и культ урно-просвет ит ельская робот а за п о л в ек а . 1920-1970, П а р и ж 1971; К ульт урное н а с л е д и е р у с с к о й эм и гр а ц и и , 1917-1940, red. Е. П. Ч елы ш ев, Д. М. Ш аховский, t. I-II, М осква 1994; А. Г. С о к о л о в, С у д ь б ы р у с с к о й лит ерат урной э м и гр а ц и и 1920-х гг., М осква 1991, s. 12-37; В. В. А г е н о с о в, Литература Russko- go зарубеж ья, М осква 1998, s. 12-50; С. С. И п п о л и т о в , В. М. Н е д б а- е в с к и й , Ю. И. Р у д е н ц о в а , Т ри ст олицы и згн а н и я . К онст ант инополь, Б ерлин, Париж. Цент ры за р уб еж н о й Р о с с и и 1920-1930 г г ., М осква 1999; М. Р а е в, Р о сси я за рубеж ом . История культ уры р у с с к о й э м и г р а ц и и 1919-1939, М оск в а 1994, s. 152-177.
ła literackiego. Przekazanie odpow iedniego obrazu Rosji było jednym z głów nych kryteriów oceny utworu przez em igracyjnych odbiorców. W okół tego problem u zrodziło się zresztą wiele zaciekłych sporów, które m ożna prześle dzić na łam ach ówczesnej prasy. Skoncentrujem y się tu jedynie na wybranych utw orach Iw ana Bunina, A leksego Riem izowa, Iw ana Szm ielowa, Borysa Zajcewa. W ym ienieni pisarze są zaliczani do tzw. „starszego pokolenia”, debiutującego jeszcze w Rosji. W edług opinii niektórych krytyków (m. in. M. Cetlina, G. Adam ow icza) jedynie ono m ogło pisać o ojczyźnie, ponieważ właśnie tam zostało twórczo ukształtow ane4. Zainteresow anie tem atem Rosji w środow isku em igracyjnym jest zupełnie naturalne. Znamy więcej podob nych przypadków w literaturze światow ej. Tęsknota do utraconej ojczyzny została uw ieczniona w Boskiej Kom edii Dantego czy utworach napisanych przez polskich rom antyków. D la om aw ianych tu em igrantów Rosja jest przede wszystkim słodkim w spom nieniem , legendą, „krajem lat dziecinnych”, m iej scem pierw otnej szczęśliw ości. Bohater większości utworów em igracyjnych to często Rosjanin: m ieszkający w kraju lub emigrant, który ocenia świat z pozycji R osjanina, niezależnie od tego, gdzie się znajduje. O swoistej więzi w ygnańców z Rosją św iadczą słowa Rom ana Gula:
П о -м о е м у , в э м и г р а ц и и м ы ж и в е м б о л е е -м е н е е б л а г о п о л у ч н о т о л ь к о п о т о м у , ч то у н а с к ак -то н е т в р ем ен и за д у м ы в а т ь ся о т о м , как с т р а ш н о э т о н а ш е б е з в о з д у ш н о е с у щ е с т в о в а н и е [...]. Ч то ж е с п а с а е т н а с от ст р а ш н о с т и э т о г о с у щ ест в о в а н и я ? Н а с сп а с а е т - как э т о н и б а н а л ь н о зв у ч и т - т о л ь к о д у х о в н а я связь с Р о с с и е й , [...] с т о й в еч н о й Р о с с и е й , к о т о р о й м ы - са м и т о г о н е с о зн а в а я - е ж е д н е в н о ж и в е м , к о т о р а я н е п р е с т а н н о ж и в е т в н а с с н а м и - в н а ш ей к р о в и , в н а ш е й п с и х и к е , в н а ш е м д у ш е в н о м ск л а д е, в н а ш е м в згл я д е н а м и р 5.
W ym ienione okoliczności przysparzają w ielkich trudności badaczow i pró bującem u usystem atyzow ać obraz ojczyzny w tw órczości diaspory. Nie wolno przy tym zapom inać, że refleksja nad ojczyzną ma w literaturze i filozofii rosyjskiej długą tradycję. Porew olucyjni em igranci mogą być uznani za jej kontynuatorów . Choć każdy naród tworzy pewne m ity i legendy na temat swojej przeszłości i przeznaczenia, to zdaje się, że nigdzie nie wiązało się to z tak burzliw ym i dyskusjam i, ja k w Rosji. Rosjanie chcieli określić swoje
4 Zob. Г. С t p у в e, Р усск а я литература в и згн а н и и . Опыт и ст ори ч еск ого обзора за р у б е ж н о й литературы, Н ью -Й орк 1956, s. 199-213.
5 Р. Г у л ь, Я у н ё с Р оссию . А п о л о г и я эм и гр а ц и и , t. III, Р о сси я в А м ерике, М осква 2001, s. 191-192.
m iejsce w historii świata, odkryć misję, jak a im przypada w odniesieniu do innych narodów. W yrazem przekonania o nadzw yczajnej roli obyw ateli ziem ruskich było ukucie term inu „Święta R uś”, jednego z najstarszych i n ajb ar dziej wieloznacznych pojęć odnoszących się do Rosji. W arto przytoczyć krótką historię rozw oju tej idei, poniew aż poczucie posłannictw a, na którego podłożu wyrosła, towarzyszyło rów nież em igrantom porew olucyjnym .
Genezy „Świętej Rusi” poszukuje się w ustnej tw órczości ludowej z cza sów Iwana Groźnego. A.W. Kartaszew tw ierdzi, że określenie „św ięta” w odniesieniu do Rusi początkowo odgrywało rolę stałego epitetu popularnego w rosyjskiej twórczości folklorystycznej, jed n ak z czasem zaczęto przypisy wać mu specjalne znaczenie.
A. S. Demin zauważa, że ju ż w Powieści lat m inionych opisy terytorium , które określane jest jako „Ruś” i „Ziem ia R uska” zaw sze przeniknięte są szczególnego rodzaju ciepłem 0. Pojęcie było wyrazem szczególnej ro sy j skiej religijności ludowej i w XVI wieku było ju ż znane poza granicam i pań stwa moskiewskiego. Dowodem tego jest choćby Kronika w szystkiego świata M. Bielskiego, stanow iąca kom pilację źródeł średniow iecznych, która zaw iera ła rozdział pt.: O Rusi Św iętej’. O m aw iana idea utw orzyła grunt i przyczyni ła się do popularyzacji oficjalnej teorii „Trzech R zym ów ” , sform ułow anej po raz pierwszy w 1522 roku8.
A. Andrusiew icz dowodzi, że w pojęciu tym połączyły się dw a p rzeciw stawne pierwiastki: świecki i duchowy. Polski historyk uw aża „Św iętą R uś” za form ułę niejasną i splątaną w ew nętrznym i sprzecznościam i:
P ojęcie pozornie heterogen iczn e (jeżeli w eźm iem y pod u w agę p o d sta w o w e człony: C erkiew , car); h o m o g en iczn e, je ż e li u w zg lęd n im y w sp ó ln y środek (św ięto ść) i cel (W ielka R u ś)9.
W iele przem aw ia za tym, aby „Św iętą R uś” uznać za rodzaj ideologii państwowej. Jej fundam entem jest przekonanie, że Ruś jest jedyny m w św ię cie państwem kultyw ującym praw dziw e, nieskażone ch rześcijań stw o 10. Po
6 Ист ория р у с с к о й литературы X I-X IX ве к о в. У ч еб н о е п о с о б и е д л я студентов ф и л о л о ги ч е с к и х факультетов в ы с ш и х у ч е б н ы х за в ед ен и й . В 2 ч., red. Л. Д . Г ром ова, А. С. К урилов, М осква 2000, ч. 1, s. 16.
7 A. A n d r u s i e w i c z , Mit Rosji. Studia z dziejów i filo zo fii rosyjskich elit, t. I, Rzeszów 1994, s. 129.
8 Tamże, s. 80-85. 9 Tamże, s. 129.
gląd ten zrodził się na podstaw ie obserwacji historii ziem ruskich: od okolicz ności chrztu, poprzez w yzw olenie spod niew oli tatarskiej, po cudowne zjedno czenie pod berłem cara Iw ana Groźnego. Potw ierdzają to słowa S. Zieńkow- skiego, że „stopniow o w oczach ludzi rosyjskich ich kraj staje się Świętą Rusią, narodem w ybranym , nowym Izraelem ” 11. Późniejsze koncepcje teo- kratyczne Sołow iow a wyrosły w łaśnie na gruncie w ybraństw a „Świętej R usi” . Jednak tu ju ż dochodzim y do innego rozum ienia tego sform ułow ania. S. S. A w ierincew doszukuje się w nim szerszego wymiaru:
В а ж н о п о н я т ь , ч т о за н и м с т о и т о т н ю т ь н е , в ы р а ж а я сь п о- н а ст о я гц ем у , н а ц и о н а л ь н а я и д е я , н е г е о г р а ф и ч е с к о е и н е э т н и ч е с к о е п о н я т и е . С вятая Русь - к а т е го р и я ед в а ли к о с м и ч е с к а я . П о к р а й н е й м е р е в е е п р е д е л ы (и л и в е е б е с п р е д е л ь н о с т ь ) в м е ш и в а е т с я и в е т х о за в е т н ы й Э д е н и ев а н гел ь ск а я П а л е с т и н а 12.
O znaczała „Św ięta R uś” cały świat chrześcijański, jednocześnie przybliżając go zw ykłem u człow iekow i, nie potrafiącem u zrozum ieć pojęć niekonkretnych i oderw anych. A literatura XIX wieku podniosła rów nież krajobraz rosyjski do rangi przestrzeni sakralnej13. M ożna bez trudu odnaleźć naw iązanie do tej idei w dziew iętnastow iecznej literaturze związanej z obozem słowiano- filów. O m aw iany term in nabrał nowego wym iaru w dobie Srebrnego W ieku. „Św ięta R uś” odegrała wtedy ogrom ną rolę w procesie kształtow ania „nowej św iadom ości relig ijnej”, w projektach odnowy człow ieka i ratow ania wartości. O kazała się ideą trw alszą niż historyczne im perium carów, choć wydawało się, że je s t z nim nierozerw alnie związana. Jej sym boliki m ożna doszukać się w słynnym poem acie Błoka Dwunastu oraz w licznych utw orach relacjonują cych porew olucyjną rzeczy w isto ść'4. Sw oista więź z ojczyzną połączona z kategorią sacrum, jak a wyraża się w badanym term inie, jest uznawana rów nież za podłoże nurtu legendarno-podróżniczego w literaturze rosyjskiej. Z tego w zględu topos „Świętej R usi” m ożem y odnaleźć w olbrzym iej ilości utworów: rozpoczynając od Opowieści o niew idzialnym grodzie Kitieżu, po
! С. З е н ь к о в с к и й , Р у с с к о е старообрядчест во. Д у х о в н ы е движ ения сем надцат ого века, München 1970, s. 36; cyt. za: A. L a z a r i, Czy M oskwa będzie Trze cim Rzym em ? Studia o nacjonalizm ie rosyjskim, Kraków 1996, s. 10.
12 С. С. А в e p и и ц e в, Визант ия и Русь: Д в а типа духовност и, „Новый м ир” 1988, nr 7, s. 216.
13 Tamże, s. 216-217.
: Por. A. W o ź n i a k , Tradycja ruska według Aleksego Riem izowa, Lublin 1996, s. 198; W. Z i e l i n s k i , K raj wygnania czy ziem ia obiecana. Zapomniany spór o kulturę, tłum. K. Krzyżewska, „Znak” 1990, nr 417-118, s. 48.
przez M artwe Dusze Gogola, do relacji z pielgrzym ek w literaturze em igra cyjnej1^. Nie chcielibyśm y absolutyzować znaczenia „Świętej R usi” , ale w y daje się, że ta integralna część m itu narodow ego zapadła w św iadom ość p i sarzy rosyjskich tak głęboko, że pow rót do niej odbyw a się na zasadzie odruchu bezwarunkowego.
W literaturze emigracyjnej świat „Świętej R usi” jest dodatkow o w yideali zowany. Po wielu gorzkich dośw iadczeniach em igracji w iekow a idea stała się dla wygnańców droższa i piękniejsza. Takie m odyfikacje ilustruje choćby obraz ojczyzny zawarty w cyklu opowiadań o św. M ikołaju A leksego Riem i- zowa. Obok postaci realnych w ziemi ruskiej działają osoby św iętych. Prezen towany przez Riem izowa św. M ikołaj chętnie pom aga swoim rodakom , in ter weniując w różnych, z pozoru beznadziejnych sytuacjach. W ten sposób m ie szkaniec świętej krainy nigdy nie czuje się opuszczony i sam otny. Podobny zabieg powoduje wrażenie legendarności opisyw anej ziem i w zestaw ieniu z rzeczywistością. Bowiem w bezw zględnych w arunkach em igracji nikt nie mógł liczyć na cudowne interwencje, a w spom nienia o nich były sposobem utrzym ania łączności z przestrzenią przychylną, w odróżnieniu od przestrzeni wrogiej, w jakiej znaleźli się wygnańcy rosyjscy. „Św ięta R uś” i w szystko, co się z nią wiąże zostaje niezw ykle silnie dodatnio w aloryzow ane. Dlatego w twórczości emigracyjnej możemy obserw ować na przykład liczne odw ołania do literackiej spuścizny dawnej Rusi. Aleksy Riem izow w sw oich utw orach posługuje się nie tylko oddzielnymi m otyw am i staroruskim i, ale całym i goto wymi tekstami. W ten sposób legendarny świat ożywa, stając się sym bolem przedrewolucyjnego ładu. Przykładem może tu być utw ór С авва Г р у д ц ы н (,Sawwa Grudcyn), oparty na staroruskim opow iadaniu o tym bohaterze. W riem izowowskiej Rusi nawet człow iek wplątany w w alkę zła z dobrem i zaprzedany szatanowi może liczyć na ratunek. Riem izow, używ ając swoich charakterystycznych chwytów: przepisując, dodając, parafrazując, uaktualnia legendarny świat. Opowieść o Sawwie znakom icie przedstaw ia przestrzeń zła, która wykorzystuje nam iętności, pom aga odnosić sukcesy w każdej sytuacji i przynosi bogactwo. Jednak praw dziw e w artości znajdują się po stronie dobra, to: rodzina, asceza, uczciwość, pośw ięcenie, nadzieja i przebaczenie.
15 Por. O powieść o niewidzialnym grodzie Kitieżu. Z legend i podań daw nej Rusi, wybór, wstęp, oprać, i przypisy R. Łużny, Warszawa 1988, s. 16-24; Legenda o niew idzialnym grodzie Kitieżu, R. Łużny (wprowadzenie i przekład), „Zeszyty Naukowe KUL” 28(1985), nr 2, s. 65- 76; H. C. A p с e и ь e в, Р усск и е прост оры и н а р о д н а я д уш а , w: И з р у с с к о й к у л ь
Tw orzą one jednocześnie świat legendarnej „Świętej Rusi” , który został zatracony w rew olucji.
W izję iście arkadyjskiej szczęśliwości przekazują utwory Iwana Szmielowa Лето Г о с п о д н е (R ok Pański), Б о г о м о л ь е (Pielgrzym ka), М арт ы н и К инга (.Martyn i Kinga), Н е б ы в а л ы й о б е д (Niezwykły obiad), Л а м п а д о ч ка (Ka gan iec), Страх {Strach). Zawarte tu opowieści o ojczyźnie przybierają rysy legendy, rozum ianej w sensie potocznym , a również jako gatunek literacki. Początkow e wrażenie legendarności czy baśniow ości uwypukla typ narracji - narratorem jest dziecko. Dzięki temu Szmielow dokonał idealizacji rzeczy w istości w sposób zupełnie naturalny. O jczyzna przedstaw iona z punktu wi dzenia dziecka spełniała wszystkie wym agania rzeczyw istości w opinii em ig racyjnych czytelników , dlatego powieść Rok Pański była na wygnaniu jedną z najpopularniejszych lektur. Sześcioletni Iwan jest wyrazicielem stosunku em igrantów do Rosji. W edług niego świat opiera się na wiecznych i nie zm iennych praw ach i cała Ruś kieruje się zasadami biblijnym i. W wyborze sposobu postępow ania człow ieka priorytet przypada wierze i tradycji. Taki punkt widzenia pokryw a się z sym bolistycznym rozum ieniem „Świętej Rusi” , które przez specjalistów określane jest terminem: бытовое х р и с тианство16. Przez cały czas bohaterom towarzyszy perspektyw a wiecznej kary lub nagrody. „Tamten św iat” nie jest jakąś m glistą filozoficzną m oż liw ością, ale ciągle uśw iadam ianą oczywistością. W yrażona w ten sposób wym owa m oralizatorska jest jedn ą z najw ażniejszych cech legendy jako ga tunku literackieg o 17. Legendarna Ruś jest strażniczką wartości. Kultywuje ona biblijny system patriarchalny. Na kolejnych poziom ach najw yższą władzę spraw uje ojciec, duchowny, car i Bóg, a hierarchii tej nic nie jest w stanie zakłócić. Świat „Świętej Rusi” odznacza się tym, że jest dla człow ieka zrozu miały i w jakim ś stopniu przew idyw alny. Nagłe bolesne w ydarzenie tłumaczy się wolą Bożą lub grzechem. Zachowanie takiego schem atu logicznego jest następnym charakterystycznym rysem legendow ym 18. „Święta R uś” jest przestrzenią nadziei - dobre uczynki zawsze są nagrodzone, a złe prze baczone. R ów nież pod tym względem w izja świata w literaturze emigracyjnej kontynuow ała tę przedstaw ianą przez literaturę Dawnej Rusi.
Tak pojm ow ana „Św ięta Ruś” nie ma w twórczości em igrantów wymiaru historycznego, choć historyczny fakt przew rotu październikow ego zaważył na
16 Por. W o ź n i a k , Tradycja ruska..., s. 199.
17 Zob. T a ż , Podanie i legenda. Z badań nad rosyjską pro zą ludową. Lublin 1988, s. 62-63.
jej kondycji. Jednak poprzez odwrócenie historii nie da się do niej pow rócić. K. Jaspers, kom entując zjaw isko tęsknoty za „rajem utraconym ” w przypadku człowieka Zachodu, ocenia je nie jak o przezw yciężenie historii, ale jako próbę jej wym inięcia. Podobną tendencję m ożna zauw ażyć u em igrantów rosyjskich. Nie chcieli oni powrotu do okresu przedrew olucyjnego, ale w łaś nie ożywienia „Świętej Rusi” . W edług nich jest ona raczej krainą poza cza sem. Literatura ujawnia bolesny fakt, że w ładza kom unistyczna, nie zabijając świętoruskiego m odelu świata, po prostu go zdezaktualizow ała, zdeprecjono wała. Utwory emigracyjne, takie jak Лила, A w dotia-Śm ierć B. Zajcew a, epo peja 1. Szm ielowa Słońce martwych czy opow iadanie Żelazny d zia d , w yraźnie przedstaw iają atrybuty nowej rzeczyw istości. Do rangi bóstw a urasta tu Sy tość. Jest ona utożsam iana z utratą wiary w Boga i odrzuceniem ideałów , czyli przynależnością do piętnowanego przez D ostojew skiego św iata Z acho d u19. Przypomnijm y, że w opisyw anym przez Sołow jow a królestw ie A ntych rysta największym sukcesem było ustanow ienie „rów ności pow szechnej sytoś ci”20. Drugim charakterystycznym m om entem pesym istycznej w izji jest zdezawuowanie pojęcia życia. Zostaje ono pozbaw ione sw ojego wym iaru najwyższej wartości i stanowi raczej obciążenie dla człow ieka, gdyż w iąże się z codzienną walką z głodem, zim nem oraz poniżeniem . O fiara z życia nie jest wyrazem największej chrześcijańskiej doskonałości, ale aktem bezsensow nym , przypadkowym. W idzimy to na przykład w Słońcu m artwych czy Kam iennym wieku Szmielowa, a także w Annie Zajcewa. Przestrzeń tych utw orów nie jest legendarna, ale boleśnie realna, wyzbyta w szystkich ideałów . Za tę tragiczną wizję Rosji odpow iedzialna jest na pewno rew olucja, ale nie w olno zapom i nać, że podobne motywy przedstaw iała literatura rosyjska ju ż w cześniej. Słynna Wieś I. Bunina z roku 1910 prezentow ała jaskraw e obrazy upadku moralnego. Jest on więc związany nie tylko z rew olucją, ale oddaleniem perspektywy „Świętej Rusi” . Podobne wątki spotykam y w przedrew olucyjnej prozie Aleksego Riemizowa, gdzie m ożna nawet mówić o próbach obalenia mitu świętoruskiego. Jednak w późniejszej tw órczości stanow isko krytyczne zanika. Riemizow nie koncentruje się na zw yrodnieniach, ale na „Rusi Praw dziw ej”, niewinnej i szczęśliwej. Tendencja taka zaznacza się bodaj w całej literaturze em igracyjnej. Nie obserw ujem y ju ż opisów w ynaturzeń badanej idei - jest ona przekazywana w stanie czystym. Przypom ina to realizację
19 Por. Т. P o ź n i a k. Orient biblijny u D ostojew skiego (Babilon i Jeruzalem ), w: D zieło chrystianizacji Rusi Kijowskiej, red. R. Łużny, Lublin 1988, s. 257.
20 W. S o 1 o w j o w, Wybór pism, tłum. J. Zychowicz, t. II, Poznań 1988, s. 133; por. także: W o ź n i a k , Tradycja ruska..., s. 207.
średniow iecznego m odelu „Nowego Jeruzalem ”, które znajduje się poza ziem skim czasem i przestrzenią21.
O m aw iana w izja ojczyzny przypom ina rów nież figurę utraconego raju czy Elizjum , która nie raz pojaw iła się w światowej literaturze poczynając od starożytnych utworów O w idiusza i Horacego22. M ożna więc uznać ją za sto- pizow aną form ę m itu Złotego W ieku, która jest oparta na strukturze czaso w ej23. Literatura rosyjska od okresu staroruskiego, aż do początków XX stu lecia gloryfikow ała dawne czasy24. Em igranci, nawiązując do tych koncep cji, kontynuow ali rów nież tradycje wyrażone w folklorze rosyjskim w postaci legend o ziem iach szczęśliwych. Idylliczne opisy Kitieża, B iałow odzia czy A napu, które spotykam y w zabytkach piśm iennictw a staroruskiego, w literatu rze em igracyjnej dotyczą utraconej, legendarnej Rosji. W edług pisarzy em i gracyjnych R osja historyczna m iała liczne wady, ale nie m iała ich ponadhi- storyczna „Św ięta R uś” . Ta myśl zbliża takie utwory, ja k Rok Pański, Piel grzym ka, M artyn i Kinga, Niezw ykły obiad, Kaganiec, Strach, Afon, Wałaam czy opow iadania o świętym M ikołaju, do gatunku utopii. Etos pracy, um iło wanie prostoty, racjonalne zasady społeczne to typowe cechy charakterystycz ne idealnego państw a utopijnego, które nie raz było prezentow ane przez lite raturę rosyjską. Przedstaw ione w ydarzenia osadzone są w niedalekiej prze szłości lub kontynuują wzorce pochodzące z czasów najdaw niejszych25. L e gendarna przestrzeń, o jakiej tu mówimy, nie zawsze pokryw a się z granicami przedrew olucyjnej Rosji. Przede wszystkim jest to po prostu m iejsce przyjaz ne i bezpieczne - locus am oenus26. W epopei Iw ana Szm ielow a Słońce m artwych czy w Rusi wichrem niesionej A leksego Riem izow a od dawna zna ne zakątki przestały być rozpoznaw ane i utraciły status ojczyzny, kiedy prze
21 Por. A. G u r i e w i с z, K ategorie kultury średniow iecznej, tłum. J. Dancygier, War szawa 1976, s. 111.
22 R. P r z у b у 1 s к i, El arcadia ego. Esej o tęsknotach p o e tó w , Warszawa 1966, s. 16-17, 128.
23 Zob. J. A b r a m o w s k a , Topos i niektóre m iejsca wspólne badań literackich, „Pamiętnik Literacki” 1982, z. 1/2, s. 19.
' Por. R. Ł u ż n y, Idee utopizmu społecznego w dawnej literaturze rosyjskiej, „Przegląd Hum anistyczny” 1978, nr 1, s. 91-100.
25 Por. T e n ż e , P odróż do Ziemi Orfickiej księcia M ichała Szczerbatowa, czyli rzecz o tym, ja k ośw ieceniow a utopia idealną społeczność ludzką przedstaw iała, w: Idea p ra cy w literaturze rosyjskiej, red. G. Porębina, Katowice 1980, s. 9-20.
26 Por. B. T a r n o w s k a , G eografia poetycka w pow ojennej tw órczości Czesława M iłosza. „Studia i Materiały WSP w O lsztynie”, 1996, nr 105, s. 16; zob. także: Т. M i- c h a ł o w s k a , Poetyka i poezja. Studia i szkice staropolskie, Warszawa 1982, s. 301-305.
stały być bezpieczne. Otoczenie, jak ie bohater utw orów em igracyjnych kw ali fikuje jako „sw oje”, „rodzinne”, „św ięte”, wyraźnie odróżnia się od m iejsca obcego, rozum ianego jako przestrzeń profaniczna27.
Przykłady takiego stosunku do kraju w ygnania odnajdujem y w powieści Niania z M oskwy Szm ielowa. Prezentow ane przez em igrantów obrazy ojczyz ny mogą być więc traktowane jako retrospektyw ne „utopie m iejsca”28. Do szczęśliwego państw a m ożna według em igrantów pow rócić, tak ja k obyw atele Elizjum - m itycznej krainy - m ogą pow rócić do swojej ojczyzny. Nie została ona zburzona jak Arkadia, tylko czasow o znikła z oczu. N iezależnie od tego, ile żalu towarzyszy wspom nieniom pisarzy, żaden z nich nie w ierzy w d efini tywną zagładę świętej idei. Naw et opowiadanie Bunina pod w ym ow nym ty tu łem Koniec, nie wyraża takiego prześw iadczenia. N arrator pełen zgorzknienia twierdzi, że wszystko minęło, ponieważ skończyła się Boża cierpliw ość. N ale ży to jednak uznać za przejaw rozpaczy i pew nego rodzaju prow okację. O d najdujemy tu raczej intuicje odnoszące się do im perium carskiego lub losu pojedynczego człowieka. Bohater nie ma zam iaru negować m iłosierdzia B oże go, ale czuje się współodpow iedzialny za zaistniałą w kraju sytuację. Chce również pobudzić do refleksji i skruchy innych. N atom iast za parabolę legen darnej Rusi m ożna uznać obraz cudownej pustynnej rośliny w opow iadaniu Роза И е р и х о н а (Róża Jerycha). Przew ijający się tu m otyw cudu jest zresztą również właściwy opowieściom legendow ym 29. C harakterystyczny je s t opis kwiatu, który jasno pozwala zrozum ieć praw dziw ą lokalizację „Św iętej R usi” .
С ор в ан н ы й и у н е с е н н ы й с т р а н н и к о м з а т ы ся ч и в е р с т о т с в о е й р о д и н ы , он годы м о ж е т л е ж а т ь с у х и м , сер ы м , м е р т в ы м . Н о , б у д у ч и п о л о ж е н в в оду, то тч а с н а ч и н а е т р а с п у с к а т ь с я , д а в а т ь м е л к и е л и ст о ч к и и р о зо в ы й ц в ет. И б е д н о е ч е л о в е ч е с к о е с е р д ц е р а д у е т с я , у т е ш а е т с я : н е т в м и р е см ер т и , н е т г и б е л и т о м у , ч то б ы л о, ч е м ж и л к о г д а - т о . Н е т р а зл у к и п о т ер ь, д о к о л е ж и в а д у ш а , м о я Л ю б о в ь , П а м я т ь !30
27 Por. Т. Р о ź n i a k, Bułgarska mentalność narodowa w tw órczości Iwana Wazowa. Problem odszczepieństw a, w: Wielkie tem aty kultury w literaturach słowiańskich, red. K. Galon-Krukowa, T. Klim owicz, Wrocław 1997, s. 81-85.
28 Por. A. G i 1 d n e r, M yśl utopijna w literaturze rosyjskiej, w: Wielkie tem aty kultury w literaturach..., s. 26-32.
29 W o ź n i a k, Podanie i legenda..., s. 64.
W edług em igrantów istota ojczyzny tkwi w samym człow ieku, dlatego nigdy nie m ożna jej napraw dę opuścić. Takie usytuow anie sprawia, że realna Rosja przyjm uje cechy „Świętej R usi” . Im perium carów traci wymiar historyczny i upodabnia się do państw a utopijnego. M ożna także w utworach em igracyjnych wskazać realizacje mitów Arkadii i Złotego W ieku. Obraz Rosji jest w literaturze em igracyjnej bardzo subiektywny, osobisty, ulega wielu m odyfikacjom , a niejednokrotnie przypom ina legendę. Zawiera zazw yczaj ogrom ny ładunek em ocjonalny, poniew aż jego przeznaczeniem jest znane Polakom „podtrzym anie serc” . Ożywanie idei odbyw a się na zasadzie ciągłego przyw oływ ania jej z pam ięci oraz identyfikow ania siebie jako części tej legendy ' 1. РОССИЯ И „СВЯТАЯ РУСЬ” О БРА З РОДИ НЫ В ТВОРЧЕСТВЕ П РО ЗА И К О В „ПЕРВОЙ ВО Л Н Ы ” РУССКОЙ Э М И ГРА Ц И И Р е з ю м е Р осси я являлась одн ой из н аи бол ее популярны х тем литературы Русского З ар убеж ь я . Э м игранты „первой волны ” подчеркивали свою м и сси ю продолж ать великую отеч еств ен н ую культуру и сохранить ж ивую память о р оди н е. Н астоящ ая статья п осв ящ ается и ссл едован и ям лиш ь отдельны х черт обр аза Р оссии в творчестве представи тел ей „старш его п ок ол ен и я ” русских эм игрантов „первой волны ”. М атериалом для анализа п осл уж и л и тут некоторы е п р ои зв еден и я И. А. Бунина, Б. К. Зай ц ева, А. М. Р ем и зов а и И. С. Ш мелева. Россия, представленная и м и, сильно и деал и зи р ован а и м и ф ол оги зи р ован а. В п р ои зв еден и я х Русского З а р у б еж ь я н аходя тся элем енты свойственны всем эм и гран тск и м литературам , напр.: ссы лки на м и ф ы А рк ади и и З о л о т о го века, топосы родины как locus amoenus или страны д ет ск и х восп ом и н ан и й . В н асл еди и писател ей -и згн ан н и к ов зам етн о такж е возвр ащ ен и е к др ев н ем у восприятию родины , л еж ав ш ем у в осн ов е идеи „Святой Р уси”. А втор обр ащ ает вним ание на сходства м еж д у о б р а зо м Р осси и в э м и гран тск ом творчестве и п р едставл ен и ем „Святой Руси” в д ор евол ю ц и он н ой л итературе.
Słow a klu czow e: Święta Ruś, tożsamość narodowa, mitologizacja, legenda, tęsknota za rajem utraconym.
К лю чевы е слова: „Святая Русь”, м и тол оги зац и я , л еген да, тоска по утраченном у раю, н а р о д н о е созн ан и е.
