R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X X IX , z e s z y t 2 — 1981
JER ZY FLAGA
JEZU IC K IE M ISJE LUDOWE W LATACH 1754-1770 W ŚW IETLE LICZB
W śród bogatej i w ielorakiej działalności k u ltu ra ln o -re lig ijn e j prow a dzonej przez jezuitów w okresie od XVI do X V III w. n a teren ie Rzeczy pospolitej — bodajże n ajm n iej znana i b a d an a jest ich działalność na odcinku m isji w ew nętrznych. J e s t to ty m bardziej dziwne, że jezuici pierw si podjęli ją jeszcze u schyłku XV I w ieku 1, a dopiero w później szym okresie dołączyły do nich inn e zakony, ja k np. w w. X V II m isjo narze, czy w X V III — b ernardyni, dom inikanie, reform aci, kapucyni.
Pow odem tego stanu rzeczy jest zapew ne fakt, że duszpasterstw o, k tó rego częścią składow ą są m isje, nie stanow iło głównego celu zakonu. Była nim bow iem działalność kulturalno-w ychow aw cza. W zw iązku z ty m we w szelkich badaniach podejm ow anych n a d zakonem preferow ano z reg u ły zagadnienia podporządkow ane tej działalności.
Nie bez znaczenia jest tu rów nież obserw ow any n ad al w historiografii fak t m ałego zainteresow ania tą prob lem atyk ą 2. W yjąw szy w spom nianych
1 S. Z a ł ę s k i . Jezuici to Polsce. T. 1-5. L w ów 1900-1906 ■— t. 3 cz. 2: 1700-
1773. Lw ów 1902 s. 907-917.
2 Z now szych opracow ań ogólniejszych należy tu w ym ienić J. K łoczow skiego
(Zakony m ę s k ie w Polsce w X V I - X V I I I w ie k u . W: Kościół w Polsce. T. 1-2 — t. 2: W iek i X V I - X V I I I . Kraików 1970 s. 717-720, z a w ie ra ją c e bardzo ogólne uw agi na te
m at m isji) oraz S. L ita k a (S t r u k tu r a i f u n k c je parafii w Polsce. T am że s. 451-452) i tegoż (Die V olksmissionen in Polen in der ersten H älfte des 18. Jahrhunderts. Dans: Miscellanea Historiae Ecclessiasticae. Vol. 5. L o u v ain 1974 s. 340-341). Nie lepiej też p rze d staw ia się sy tu a c ja w h isto rio g ra fii eu ro p e jsk ie j. N a g ru n cie f r a n cuskim z pozycji pośw ięconych w yłącznie m isjom n a uw agę zasłu g u je: Ch. B e rth e- lot du C hesnay (Les missions de Saint Je an Eudes. Contribution à l’histoire
des missions en France au X V I I e s. P a ris 1967); pro b lem miiaji jezu ick ich w die
cezji breto ń sk iej w X V III w. p orusza C. L anglois {w a r ty k u le Jésuites de la pro-
wince de France, jésuites on Bretagne vers 1750. „D ix -h u itièm e siècle” 1976
n r 8 s. 77-92). C ennych in fo rm ac ji n a tu ry ogólnej na te m a t m isji jezuickich dostarcza taikże (D ictionnaire de 'spiritualité, ascétique et m ystique. D octrine et histoire. Ease. 54-55. Col. 99441015. fasc. 55-56, col. 1015-11030 (hasło: jezuici).
m isjonarzy, dla k tó ry ch istn ieje kilka rozpraw poruszających w prost lu b ubocznie problem m isji w ew nętrznych, w przypadku pozostałych zakonów b rak tego ro dzaju prac 3. Odnosi się to n aw et do zakonów, które w o stat nim czasie doczekały się now ych opracow ań, ja k dom inikanów i francisz kanów . W przypad k u dom inikanów jedynie niew ielki a rty k u ł został po św ięcony działalności m isyjnej ich prow incji litew skiej w X IX w.4 Dla jezuitów n adal a k tu a ln e pozostaje cenne, bogate w treść dzieło S. Z ałę- skiego uzupełnione ostatn io k o n stru k ty w n y m i artykułam i: K. D rzym ały i M. B ednarza 5.
W iadomo, ja k w ielką rolę spełniały m isje w życiu religijnym w ie r nych. M isja m iała w iern y ch nie tylko nauczyć lepiej rozum ieć w iarę, ale w strząsnąć nim i, dostarczyć głębokich przeżyć religijnych, pojednać z Bo giem oraz w skazać ja k postępow ać w życiu. A tm osfera m isji sp rzy jała różnego ro dzaju naw róceniom zarów no w sensie zm iany życia, ja k też zm iany w yznania. Dlatego w czasie m isji najczęściej m iały m iejsce w y padki przejścia do Kościoła katolickiego chrześcijan innych w yznań: protestan tó w , kalw inów czy praw osław nych. K onw ertyci niekiedy sami zostaw ali później m isjonarzam i. J a k w ielką w agę przyw iązyw ano do m i sji, św iadczy fakt, że w szkołach zakonnych zm niejszano uczniom liczbę godzin n a u k i lub w ogóle zawieszano naukę, aby ci mogli słuchać kazań m isy jn y ch 6.
M ając to w szystko n a uw adze w ydało nam się celowe podjęcie tego zagadnienia. W zw iązku z ty m pozostają niniejsze rozw ażania poświęcone działalności m isyjnej jezuitów , ko n k retn ie liczbie m isji przeprow adzonych przez nich w ciągu k ilk u o statn ich la t istn ien ia w Polsce. Ujęcie takie podyktow ane zostało typ em źródła, jak i do tego celu został w ykorzystany.
3 Księga p a m ią tk o w a trzechsetlecia Zgrom adzenia K s ięży Misjonarzy (1625-
17/IV-1925). K ra k ó w 1925 passim ; F. S m i d o d a . M isje ludow e daw nej polskiej p row incji Zgrom adzenia Ks. Ks. Misjonarzy. „R oczniki O bydw óch Z grom adzeń
Św. W incentego a P a u lo ” 41:1938 s. 69-77; A. S c h l e t z . Działalność kulturalna
m isjo n a r zy polskich w latach 1651-1864. „P olonia S a c ra ” 9:1957 n r 2-3 s. 261-300;
t e n ż e . Działalność Zgrom adzenia Misji w T ykoc inie na polu ośw iaty (1769-1864). „N asza P rzeszłość” 1960 t. 11 s. 361-440; M. B a ń b u ł a . L iturgia na misjach ludo
w y c h i w d u szpasterstw ie pa ra fia ln ym Z gromadzenia K sięży M isjonarzy w Polsce 1651-1864. T am że 1976 t. 45 s. 235-308.
4 S tu d ia nad historią d o m in ik a n ó w w Polsce 1222-1972. Pod red. J. K łoczow - skiego. T. 1-2. W arszaw a 1975, gdzie w t. 1 z n a jd u je się a rty k u ł P. K ie la ra (Dzia
łalność m i s y j n a d o m in ik a n ó w p row incji lite w sk ie j w X I X w ie k u . s. 687-696); Z a k o n y św. F ranciszka w Polsce w latach 1772-1970. Cz. 1-3. W arszaw a 1978.
5 Z a ł ę s k i, jw . t. 3, t. 4. cz. 1-4; K. D r z y m a ł a . Praca je zu itó w polskich
nad ludnością w ie js k ą w p ie r w s z y m stu leciu osiedlenia się zak onu w Rzeczypospo litej. „N asza P rzeszłość” 1964 t. 20 s. 51-75; M. B e d n a r z . Jezuici a religijność polska (1564-1964). T am że s. 149-224.
J E Z U IC K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 175
Stanow ią go tzw. listy roczne (litterae annuae), czyli roczne spraw ozda nia posyłane co trz y lata do w ładz cen traln ych zakonu w Rzym ie 7. Listy te były sporządzane przez w szystkie placów ki zakonu niezależnie od ich charakteru, a więc przez kolegia, rezydencje i stacje m isyjne. Poda wano w nich w ujęciu staty sty czn y m różne przejaw y działalności dusz pasterskiej 8. Je d e n z tak ich przejaw ów stanow iły przeprow adzane przez poszczególne placów ki m isje, notow ane z reg u ły n a pierw szym m iejscu.
Spośród czterech prow incji, n a jakie zakon dzielił się w ty m czasie, listy roczne dla o statn ich trzech lat jego istn ien ia zachow ały się dla trzech prow incji: litew skiej, m ałopolskiej i w ielkopolskiej. B rak uje ich nato m iast z tego okresu dla utw orzonej (z prow incji litew skiej) w 1759 r. prow incji m azowieckiej. Dla uzyskania obrazu dla całego zakonu w prow adzam y dla w spom nianej prow incji dane z okresu w cześniejszego, z lat 1754-1756, gdy placówki wchodzące w jej skład przynależały jeszcze do prow incji litew skiej. U zyskany w te n sposób obraz nie będzie w praw dzie zgodny czasowo, niem niej będzie obejm ow ał cały zakon, co w ty m w y pad ku jest bardzo ważne, gdyż daje m ożliwość poró w n ań ta k bardzo pożądanych w e wszelkiego ty p u pracach statystycznych.
W św ietle dokonanych obliczeń k ap łan i trzech w ym ienionych prow in cji przeprow adzili w latach 1767-1770 — 3157 serii m isji, z k tó ry c h przy padało: n a prow incję w ielkopolską — 1617, n a prow incję m ałopolską — 1030 i n a prow incję litew ską — 510 9. W idzim y więc, iż zachodziły znacz
7 P rzechow yw ane obecnie w A rch iw u m zak o n u w R zym ie (A rch iv u m R om a- num S ocietatis Je su —• ARSI). P o w stan ie sw oje zaw dzięczają s tru k tu rz e zakonu, k tó rą cechow ała doskonała org an izacja w e w n ę trz n a o d znaczająca się szybkością i skutecznością w d ziałaniu oraz w n ik liw ą k o n tro lą w ładz zw ierzchnich. S ku teczn ą ko n tro lę m ogła zapew nić jedynie d o k ła d n a spraw ozdaw czość, k tó re j w y n ik ie m są m.dn. w łaśnie litte ra e an n u a e. Są one jed y n y m tego ty p u źródłem , poza je z u ita m i żaden zakon nie d y sponuje analogicznym m a te ria łe m . M imo ich n ie zaprzeczonej w artości były one dotychczas bardzo m ało w y k o rzy sty w an e. Poza Z ałęskim , k tó ry pełniej z nich k o rzy sta ł do cytow anego dzieła, o statnio k o rz y sta ł z n ic h J. K łoczow - ski (Z akony diecezji p rze m y s k ie j w X I V - X V I I I w ie k u . „N asza P rzeszło ść” 1975 t. 43 s. 27-72). N aszym zdaniem m yli się Z alęski u trzy m u jąc , iż sta n o w iły one „pom niki pobożności” pisane dla zb u d o w an ia w iern y c h (Jezuici t. 4 cz. 1 s. V III). Owszem m ogą spełniać rolę „pom ników pobożności”, lecz są rów nocześnie cennym źródłem historycznym , k tó re, ja k się w ydaje, za w ie ra pew ne pom yłki, ale n ie po p ełn ian e św iadom ie. W tym m iejscu p ra g n ę serd eczn ie podziękow ać o. d r B. N a- to ń sk iem u za łask aw e u d ostępnienie m ik ro film ó w i u d ziela n e ch ę tn ie w y cz erp u jąc e w yjaśn ien ia.
8 W edług bardzo generalnego u ję cia w szystkie p rz e ja w y d ziałalności d u sz p a ste rsk iej z a w a rte w listach rocznych m ożna sprow adzić do trze ch grup. P ierw szą stanow iłyby w szystkie p rze jaw y zw iązane z głoszeniem słow a Bożego, d ru g ą — prace d u sz p aste rsk ie w y n ik a ją c e z posług sa k ra m e n ta ln y c h , trze cią w szy stk ie p rze jaw y działalności d u sz p aste rsk iej o c h a ra k te rz e c h a ry ta ty w n y m i obyczajow ym . 9 P rzy obliczaniu m isji p rzy ję to zasadę, że b ra k in fo rm a c ji je st rów noznaczny z b rak ie m m isji. W ta k im u ję ciu p ew n ą w ątpliw ość m oże budzić jed y n ie zapis
od-n e różod-nice pom iędzy liczbam i m isji przeprow adzood-nych przez poszczególod-ne prow incje. Różnicę tą n ajlep iej oddaje p rzeciętna roczna: podczas gdy dla pro w in cji w ielkopolskiej w ynosiła ona ók. 550 m isji, dla prow incji m a łopolskiej w y rażała się liczbą ok. 350 m isji, to dla prow incji litew skiej w yn osiła tylko 170 serii m isji.
A nalizując powyższe liczby trzeba pam iętać o dwóch w ażnych m o m entach, że skład ają się na nie zarów no m isje przeprow adzone w św ią ty n ia c h w łasnych, ja k też w kościołach obcych lub w e dw orach oraz że za w iera ją w sobie dw a ty p y m isji: tzw. m isje w iększe (maiores seu lon-
giores), zw ane też pokutnym i, oraz m isje m niejsze (breviores vel m ino res), zw ane inaczej św iątecznym i. W przeciw ieństw ie do sezonow ych m isji
dużych, m isje m niejsze, znane i prak ty ko w an e w yłącznie przez jezuitów stanow iły w pew nym sensie akcje stałe podejm ow ane w różne dni św ią teczne. J a k w ynika z przebadanego m ateriału , głoszono je najczęściej w trz y najw iększe św iętą Pańskie: Bożego N arodzenia, Z m artw ychw stania i Z esłania D ucha Św iętego oraz w uroczystości N ajśw iętszej M arii Panny. W zm iankow ane uroczystości stan o w iły stały kanon, rozrzut pozostałych św iąt by ł bardzo duży. Na przy k ład w latach 1767-1770 w prow incji m a łopolskiej, poza w spom nianym i św iętam i P ańskim i i NM P prowadzono je ponadto: w Liczkow cach w bliżej nieokreśloną uroczystość apostołów, w N astasow ie w uroczystość św. A nny, św. B arb ary i Znalezienia K rzy ża św., w Jaro sław iu w uroczystość św. A ntoniego, w Stanisław ow ie zaś w dzień W szystkich św iętych. W r. 1761 k apłani kolegium w Szarogrodzie przeprow adzili m isje m niejsze w uroczystości: Z m artw ychw stania P a ń skiego i Zesłania D ucha św., w św ięta NMP, w tym M atki Bożej Szkap lerznej oraz w uroczystość św. M ikołaja i św. O nufrego. W latach 1754- 1758 k ap łan i przynależnego do prow incji w ielkopolskiej kolegium w Łę czycy, poza uroczystościam i Bożego N arodzenia i Z m artw ychw stania P a ń skiego, przeprow adzili ponadto m isje m niejsze w św ięto T rójcy N ajśw ięt szej, w uroczystość Podw yższenia K rzyża św., w dzień św. Ja k u b a apo stoła, św. J a n a N epom ucena, św. F ranciszka z Asyżu oraz św. M arii Ma gdaleny. B rak bliższych info rm acji n a tem a t okoliczności w ym ienionych m isji oraz znajom ości m iejscowości, w k tó ry ch b yły one głoszone, nie po zw ala odpowiedzieć na pytanie, dlaczego w ybrano takie, a nie inne dni św iąteczne. Praw dopodobnie pozostawało to w zw iązku z uroczystym ob chodzeniem odpow iednich św iąt w poszczególnych parafiach, czyli ze św iętam i o d p u s to w y m i10.
W śród znanych w ydarzeń, z k tórym i w iązano m isje, do najbardziej po w szechnych należały : la ta jubileuszow e, w izytacje biskupie oraz uroczy
naszący się do rez y d en cji w M ereczu (p ro w in cja litew ska), w k tó ry m je st m ow a o k a z a n ia c h w y g łaszan y ch n a m isjach, sam ej zaś liczby m isji brak .
J E Z U I C K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 177
ste w prow adzenie bractw . Z w ydarzeniam i ty m i łączono najczęściej m isje większe. Na przykład jed y n a m isja o dbyta w badanym okresie przez do- m icilium w arszaw skie b yła w łaśnie głoszona z okazji jubileuszu w r. 1769. W arto przy ty m nadm ienić, że z rac ji tegoż samego jubileuszu placów ka ta przeprow adziła dla w iernych rów nież ćw iczenia rekolekcyjne. W p rze ciw ieństw ie do m isji prow adzonej w św iąty n i klasztornej, rekolekcje od byw ały się za w iedzą o rd y n ariu sza w kościele parafialn y m pod w ezw a niem NMP. Jezuici głosząc m isje z okazji jub ileuszy nie zaniedbyw ali m i sji m niejszych. Często prow adzili je rów nolegle z tam tym i. T ak postąpili ojcowie kolegium jarosław skiego, k tó rzy w r. 1768, oprócz m isji ju b ileu szowej przeprow adzili także 8 serii m isji m niejszych, k apłani kolegium w K rasnym staw ie, k tórzy w roku 1768 odbyli 4 serie m isji jubileuszo w ych i 23 m isji m niejszych, oraz k apłani rezydencji w Jurew iczach, k tó rzy w r. 1770 przeprow adzili 7 serii m isji w tere n ie i jed n ą w e w łas n ym kościele klasztornym . M isje z okazji w izytacji biskupich i in tro d u k cji b ractw w badanym okresie przeprow adzili: pierw sze — k ap łan i kole gium w P ułtu sk u, k tórzy w ro k u 1754 udzielili 8 serii m isji, drugie — k apłani kolegium w Jarosław iu, k tó rzy w ro k u 1770 w ram ach m isji m niejszych wygłosili rów nież m isję z okazji w prow adzenia b ractw a Opatrzności Bożej.
Zjawisko głoszenia m isji z okazji jubileuszy, zw anych latam i litościw y mi, oraz w izytacji biskupich i in tro d uk cji b rac tw ne było w yłączną w łaś ciwością jezuitów . P rak ty k o w ały je także in n e zakony, k tó re w ty m cza sie oddaw ały się działalności m isyjnej u . W p rzy pad ku w izytacji p row a dzone m isje z reg uły stanow iły do nich przygotow anie, nierzadko obu uroczystościom tow arzyszyło udzielanie sak ram entu bierzm ow ania. W w y padku w prow adzania b ractw m isje b y ły uroczystością zasadniczą, n a to m iast akt intro duk cji bractw a stanow ił cerem onię w tó rn ą ł2. N ajbardziej okazałe b yły m isje jubileuszow e. M iały one w łasny prog ram i wcześniej zaplanow any porządek nabożeństw a, szczegółowo rozłożone n a każdy dzień. Na czas trw an ia m isji jubileuszow ych zw ykle inne nabożeństw a były zabraniane, a przynajm niej redu k o w an e do m inim um 13. Bardzo czę sto nabożeństw o końcowe celebrow ał sam biskup, k tó ry przyjeżdżał spe
11 B a ń b u 1 a, jw . s. 256-257, 262-265; J. F l a g a . B ractw a i p r z e ja w y ich ż y
cia religijnego w 2 poi. X V I I I w i e k u na p rzy kła d z ie diecezji płockiej. „Roczniki
H u m an isty czn e” 24:1976 z. 2 s. 50-51. 121 B a ń b u ł a , jw .; F l a g a , jw.
18 Ksią szka ju b ileuszow a na dyecezyą w ileń sk ą z ro zk a zu Jaśnie Oświeconego
Pasterza R o k u 1776. W Wilnie w d ru k a rn i J. K. Mci y Rzeczypospolitey X X . Scho- larum Piarum; R o k u Ś w iętego dw udziestupiątole tnie go J ubileusz W ie l k i P o w sz ech ny, O rd y n a r y jn y w R z y m ie w przeszły ro k u 1775 uroczyście odpraw iony od N a j wyższego Pasterza Oyca S. Piusa V I K r ó le s tw u P o lsk ie m u w R. P. 1776 na sześć miesięcy pozwolony [...] z pozw olenie m zw ierzchności d uchow nej. C racoviae 1776.
cjalnie w ty m celu 14. Często kazan ia przygotow ane n a m isje jubileuszo w e b yw ały później drukow ane 15.
B yw ały też inn e okoliczności i w yd arzen ia z rac ji których głoszono m isje. W iadom o n a przykład, że k ap łan i kolegium w Poznaniu p rzepro w adzili m isje polskie i niem ieckie w pięćsetną rocznicę uzyskania przez m iasto P oznań p raw m iejskich (1753) M. O dpraw iano też m isje w tak iej intencji, ja k „na przebłaganie gniew u Bożego i odw rócenie niebezpieczeń stw a z a ra z y ”. Przeprow adzenie takich m isji polecili m. in. prow incjałow ie jezuiccy: m azow iecki Szym on Paszkiew icz i litew ski A ntoni Skorulski w zw iązku z zarazą m orow ą, jak a naw iedziła Polskę w lecie i jesieni 1770 ro k u 17. Nowością w y stępu jącą w yłącznie u jezuitów , ja k się w ydaje, było głoszenie specjalnej m isji dla żebraków . M isję ta k ą przeprow adzono w 1751 r. w Sandom ierzu. Po skończonej m isji jubileuszow ej urządzono d ru gą m isję dla żebraków i kalek, k tó rzy nie brali udziału w pierw szej. J a k p odaje M. B ednarz m isja zgrom adziła 370 osób, „które obsłużono ró w n ie troskliw ie, ow szem z w iększą m iłością i w spółczuciem ” 18.
Z astanaw iając się n a d przyczynam i podejm ow ania m isji należy pam ię tać, że jed n y m z czynników , k tó ry w aru n ko w ał ich podjęcie, a w przy padku m isji m niejszych ich term in , b yw ały zapew ne możliwości duszpa stersk ie placów ki. Nie ulega w ątpliw ości, że czas głoszenia m isji m usiał być dostosow any do zajęć w iernych, k tó ry m głoszono m isję, do ogółu obow iązków duszpasterskich w łasnego klasztoru i ew entualnych akcji duszpastersk ich inn ych zakonów, gdy tak ie były w pobliżu. Pow szechny był bow iem zwyczaj, że w m isji głoszonej w jak iejś parafii brali udział w iern i z in n ych parafii, najczęściej sąsiednich, niekiedy też z b ard ziej odległych. N ierzadko u staw y i zalecenia m isyjne w prost zobow iązyw ały proboszczów do pow iadam iania sąsiednie parafie o tym , że w ich parafii będzie przeprow adzona m isja 19.
W iedząc już, z jakich okazji przeprow adzano najczęściej misje, po w róćm y obecnie do naszych licżb. Z nam y ju ż liczby dla poszczególnych pro w incji i liczbę globalną dla całego zakonu. S próbujm y z kolei zoba czyć, ja k przedstaw iały się liczby poszczególnych placów ek oraz ja k u k ła dał się w zajem ny sto su nek m isji w iększych i m niejszych. P rzedstaw ianie i analizę rozpoczniem y od p row incji w ielkopolskiej.
14 Z a ł ę s k i, jw . t. 4 cz. 2 s. 735.
15 A. J o u g a n . O kazaniach ju b ile u szo w y c h polskich. Szkice historyczno-ho-
m ile ty c zn e . L w ów 1902 s. 25; J. S. P e l c z a r . Z arys d zie jó w k a znodziejstw a ¡.u kościele katolickim . Cz. 1. K rak ó w 1896.
16 Z a ł ę s k i, jw . t. 4 cz. 1 s. 154. 17 Z a 1 ę s k i, jw . t. 3 cz. 2 s. 200. 18 B e d n a r z , jw . s. 216.
J E Z U IC K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 179
Tab. 1. M isje .przeprow adzone p rze z p la c ó w k i p ro w in c ji w ielk o p o lsk iej w la ta c h 1767-1770 Lp. M iejscowość C h a ra k te r dom u L iczba m isji R a z e m w iększe m niejsze
1 K rak ó w dom profesów 3 66 69
2 Bydgoszcz kolegium 16 103 119
3 Brześć L ite w sk i kolegium — 25 25
4 K odeń m isja — 34 34
5 C hojnice kolegium - 58 58
6 G dańsk-iStare
Szkoty kolegium - 53 53
7 M albork rez y d en cja — 31 31
8 G rudziądz kolegium - 43 43 9 K alisz kolegium 58 58 10 K rak ó w kolegium — 69 69 11 B iała m isja 2 4 6 12 Jo rd an ó w m isja - — — 13 Żywiec m isja 31 55 86
14 K rak ó w dom próby — 22 22
15 K rosno kolegium - 34 34
16 P io trk ó w T ryb. kolegium _
17 Łęczyca rezy d en cja - 14 14
18 K oniecpol rezy d en cja i m i 59 59
sja 2 78 80
19 P oznań kolegium 3 220 223
20 M iędzyrzec rezy d en cja 4 64 68
21 W alcz rezy d en cja - 144 144
22 W schowa rezydencja 2 48 50
23 R aw a M azow iecka kolegium - 187 187
24 T oruń kolegium! 12 73 85
R a z e m 75 1 542 1 617
J a k w ynika z zestawienia, istn iała w y raźn a d ysp ro po rcja pom iędzy liczbam i obu kategorii m isji. Na znaną bow iem liczbę 1617 w szystkich m isji składało się zaledwie 75 serii m isji w iększych i aż 1542 m isji m n ie j szych, a więc przeszło dw udziestokrotnie w ięcej. Z jaw isko to jest ponie kąd zrozum iałe. M isje m niejsze były głoszone p raw ie przez w szystkie p la cówki, natom iast w iększe tylko przez niek tó re. N a 24 placów ki p row in cji
pierw sze przeprow adziło 23, zaś drugie — tylk o 9. P ierw szych nie m iała n a sw oim koncie jed y n ie sta c ja m isy jn a w Jordanow ie, będąca rów no cześnie jed y n ą placów ką bez m isji. J a k się w ydaje, nie b ył to b rak misji, tylko k w e stia fo rm y zapisu 20.
Jeżeli chodzi o m isje m niejsze, najw ięcej posiadały ich n a swoim kon cie cztery placów ki: najw iększe w tej prow incji kolegium poznańskie — 220, położona w tej sam ej diecezji poznańskiej rezydencja w W ałczu — 144 oraz dw a kolegia leżące na teren ie diecezji gnieźnieńskiej, m ianow i cie: R aw a M azow iecka — 187 i Bydgoszcz — 103. Łącznie cztery w ym ie nione placów ki przeprow adziły 654 m isji m niejszych, k tó re w stosunku do liczby ogólnej 1542 stanow iły ponad 42%. Do g ru p y tej zaliczyć moż n a rów nież ośrodek krakow ski, którego trz y dom y przeprow adziły łącznie
157 serii m isji m niejszych. N ajw ięcej m iało ich n a sw oim koncie kole gium — 69, n a m iejscu drugim b y ł dom profesów — 66, najm niej zaś dom p ró by — 22. Liczby pozostałych placów ek w ahały się w granicach od 4 m isji posiadanych przez stację m isy jn ą w Białej do 78 wygłoszo ny ch przez położoną n a tere n ie diecezji gnieźnieńskiej, rezydencję w Ko niecpolu. Oprócz stacji m isyjn ej w Białej, w yjątkow o niską liczbę m isji m niejszych m iało kolegium w P iotrkow ie T ryb un alskim — 14. Z dwu pla ców ek przyn ależnych do tej prow incji, a znajdujących się n a teren ie die cezji łuckiej: pierw sza (kolegium w Brześciu Litew skim ) przeprow adziła 25 m isji m niejszych, dru ga (stacja m isy jn a w K odniu) — 34. Łącznie m ia ły n a sw oim koncie 59 m isji m niejszych, czyli m niej więcej tyle, ile w y nosiła przeciętn a n a jed e n dom.
W zakresie m isji dużych w yróżniały się trz y placów ki: zależna od ko legium krakow skiego sta c ja m isy jn a w Żywcu. Je j dw aj kapłani-m isjona- rze przeprow adzili aż 31 serii m isji. P onadto w spom niane już kolegium bydgoskie — 16 se rii i kolegium w T o ru n iu — 12 serii. Pozostałe 16 serii m isji w iększych zostało przeprow adzonych przez 6 placówek, z k tórych rezyd encja w M iędzyrzecu w ygłosiła 4, dom profesów w K rakow ie i kole gium w P o znan iu po 3 oraz rezy d en cja w Koniecpolu, W schowie i stacja m isy jn a w B iałej po 2.
J a k w idzim y, liczby m isji w iększych n ie w płynęły zbytnio na zmianę obrazu, ja k i zarysow ał się w w y n ik u analizy m isji m niejszych. Nadal n a j bardziej ak ty w n y m i pozostały cztery w ym ienione już placów ki: Poznań, R aw a M azowiecka, Wałcz i Bydgoszcz oraz trak to w a n y łącznie ośrodek krakow ski. Dzięki m isjom w iększym aw ansow ały jedynie dwie placówki: sta c ja m isy jn a w Żyw cu oraz kolegium w Toruniu, k tóre posiadały zbli żoną liczbę m isji. Oznacza to, iż głów ny w ysiłek m isyjny skupiał się na m isjach m niejszych. Co decydowało o wielkości w kładu poszczególnych
J E Z U I C K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 181
placów ek nie wiadomo. W przyp ad k u k ilk u zadecydow ała o tym , ja k się w ydaje, ich wielkość. T ak chyba należy tłum aczyć dużą liczbę m isji w y głoszonych przez kolegium w Poznaniu, Bydgoszczy czy T oruniu. P ie rw sze liczyło w ty m czasie 38 kapłanów , drugie i trzecie po 17. W w y padku innych zadecydow ały praw dopodobnie inne okoliczności. W od niesieniu np. do stacji m isy jn ej w Ż yw cu w płynęło n a to praw dopodob nie jej położenie. Stacja ta znajdow ała się n a terenie, k tó ry posiadał duży odsetek protestantów . O m isji prow adzonej w lata ch 1754-1757 w okoli cach podgórskich (w m iejscow ości Kozy) przez sąsiadującą z Żyw cem stację m isyjną w Białej powiedziano w prost, że celem jej było pozyska nie dla katolicyzm u licznie zam ieszkujących tam innow ierców . J a k się w ydaje, te same okoliczności zadecydow ały rów nież, gdy chodzi o re z y dencję w Wałczu. B yła to bow iem jedna z m niejszych placów ek, licząca w om aw ianym czasie 5 kapłanów . B yła to rów nocześnie najd alej w y su nięta placów ka w k ieru n k u północno-zachodnim ówczesnej Rzeczypospo litej. Leżała n a terenie, k tó ry w XV I w. uległ bardzo w ielkiem u sp ro te- stantyzow aniu i jeszcze w in teresu jący m nas czasie posiadał duży procent ludności protestanckiej 21. Jeżeli chodzi o inne placów ki, faktem , k tó ry uderza, jest posiadanie dużej liczby m isji przez kolegium w R aw ie M azo wieckiej. Należało ono, co praw da, do placów ek średnich, skoro liczyło
10 kapłanów , lecz było położone w m azow ieckiej części R zeczypospolitej znanej z b rak u protestantyzm u. F a k t te n jest ty m bardziej zastan aw ia jący, że sąsiadujące z nim kolegium w Pio trkow ie T ry b unalsk im m iało jedną z najniższych, ja k widzieliśm y, liczbę m isji. Być może, że pozosta wało to w zw iązku z poziom em relig ijn ym w iern y ch tego teren u . P la cówka ta, praw ie jako jedy n a posiadała n a sw oim koncie 16 osób odw ie dzionych od apostazji w iary. Oprócz n iej tylko sta c ja m isy jn a w Żyw cu posiadała dwie tego ty p u osoby.
A oto ja k p rzedstaw iała się sy tu a c ja w prow incji m ałopolskiej. Spośród 29 placów ek prow incji m ałopolskiej najw ięk szy stopień zaan gażowania w działalności m isyjnej p rzejaw iały dom y położone na te re nie trzech diecezji: chełm skiej, krakow skiej i przem yskiej. N ależały do nich — z pierw szej: kolegium w K rasny m staw ie i zależna od kolegium jarosław skiego rezydencja w Łaszczowie, z drugiej: kolegia w L ublinie i Sandom ierzu oraz z trzeciej: obie placów ki jarosław skie, a tak że kole gia w Przem yślu i Sam borze. Łącznie przeprow adziły one 549 m isji, k tó re w stosunku do ogółu stanow iły 53%. N a m iejscu drugim pozostaw ały pla cówki leżące na w schodnich k rańcach Rzeczypospolitej. W skład tej g ru
-21 J. N o w a c k i. Dzieje archidiecezji poznańskiej. T. 2: A rch id iec ezja p oznań
ska to granicach historycznych i jej ustrój. P oznań 1964 s. 554, 770; S. L i t a k. S tr u k tu r a terytoria ln a Kościoła Ł acińskiego w Polsce około 1772 roku. L u b lin 1980
T ab. 2. M isje ¡przeprow adzone przez p laców ki ¡prowincji m ałopolskiej w .latach 1767-1770 Lp. M iejscow ość C h a ra k te r dom u I w iększe ic z b a m isji m niejsze Razem łącznie dw orskie 1 L w ów kolegium - — — 2 N astasów m is ja i 4 3 B ar kolegium — 49 — 49 4 S zarogród m isja — 33* — 33 5 J a ro sła w kolegium — 24 — 24
6 Łaszczów rezy d en cja — 12 — 12
7 J a ro sła w a dom III ¡próby - 43 - ! 43
8 K am ien ie c P od.b kolegium — 8 — 8
9 L iczkow ce m isja — 15 - 15
10 K ra sn y sta w kolegium - 148 15 148
11 K rzem ieniec k o leg iu m - - -
-12 L u b lin kolegium — 84 — 84
13 W arszaw a dom icilium 1C - - 1
14 Ł uck kolegium — — — —
15 W łodzim ierz d rezydencja 2e 31 10 33
16 Osltróg kol. i dom p ró b y — 5 _ 5
17 W innica rez y d en cja - -
-18 Ż ytom ierz rezy d en cja 3 8 - 1!
19 Połonne m isja - 2 - 2
20 C zeczelnik f m isja 16 84 — 100
21 O w rucz kolegium _ 218 _ 21
22 Ju rew ic ze h rezy d en cja lc 298 - 30
23 B iała C e rk ie w f m isja - 105 - 105
24 M ozyrz m isja — 32 22 32
25 P rz em y śl kolegium - 53 - 53
26 S am bor kolegium — 11 - 11
27 S andom ierz kolegium 2 172 3 174
28 S tan isław ó w kolegium 1 31 — 32
29 R ożniatów m isja — — — -R a z e m 26 1 004 50 1030 a P la c ó w k a p r o w a d z iła j e s z c z e s t a łą m is j ę w R a d a w ie . to K o le g iu m ¡p o sia d a ło s t a łą m is j ę w K o p y c z y ń c a c h . e W k o ś c ie l e w ła s n y m w c z a s ie j u b ile u s z u w r. 1769. d Ł ą c z n ie z e s t a c j a m i m is y j n y m i w K o w lu i M a r k o w ic a c h . e M isje d w u t y g o d n io w e , i D a n e z la t 1764-1767. g B r a k w y r a ź n e g o p o tw ie r d z e n ia , ż e b y ł y to m is j e m n ie js z e , h P l a c ó w k a p r o w a d z iła j e s z c z e s t a łą m is j ę w B r a łiin ie . x L ic z b a n ie p e w n a .
J E Z U I C K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 183
py, idąc od południa, w chodziły: stacje m isyjne w Szarogrodzie i Czeczel- niku, kolegium w Barze, stacja m isyjna w Białej Cerkwi, rezyd encja w Żytom ierzu, kolegium w O w ruczu i rezy d encja w Jurew iczach, W yjątek stanow iły tu ta j dw ie placów ki: stacja m isy jn a w Połonnem , k tó ra m iała n a swoim koncie tylko 2 m isje oraz rezy d en cja w W innicy, k tó ra w ogóle n ie przeprow adziła m isji. D om y tej g ru p y w ygłosiły łącznie 383 serii m i sji, czyli ok. 37%. G rupę trzecią tw orzyły dom y leżące w pasie środko wym pom iędzy grupą pierw szą i drugą. Idąc od północy należały do n ie j: kolegia w Łucku, Ostrogu, K rzem ieńcu, Lwowie w raz z podległą m u s ta cją m isyjną w Nastasow ie, kolegium w K am ieńcu Podolskim w raz z p rzy porządkow aną m u stacją m isy jn ą w Liczkow cach oraz stacja m isy jn a w Rożniatowie. Były i tu w yjątki. Stanow iły je kolegia w e W ładzim ierzu i Stanisław ow ie, które łącznie przeprow adziły 65 m isji, czyli 2h z 97, jakie n a tę grupę przypadały. Z jaw iskiem uderzającym było znalezienie się w tej grupie aż pięciu placówek, w ty m trzech w ielkich kolegiów : we Lwo wie, Łucku i Krzem ieńcu, k tóre w ogóle nie przeprow adziły m isji. Gdy natom iast chodzi o pojedyncze dom y w yraźnie w yróżniały się cztery: ko legia w Sandom ierzu — 174 m isji i K rasn y m staw ie — 148 oraz stacje m isy jn e w Białej Cerkw i — 105 i w Czeczelniku — 100 m isji. Łącznie przeprow adziły one 527 m isji, czyli więcej niż połowę w szystkich m isji tej prow incji. Poza domami, k tó re w ogóle nie przeprow adziły m isji, n a j m niej zaangażow ane było dom icilium w W arszaw ie. W analizow anym okresie posiadało n a sw oim koncie tylko w spom nianą n a początku serię m isji jubileuszow ych i ćwiczenia rekolekcyjne.
Ja k m ożem y zauważyć, analogicznie do p row incji w ielkopolskiej gros m isji stanow iły m isje m niejsze. Na ogólną liczbę 1030 w szystkich m isji, w iększych było zaledwie 26, czyli 2,5%. P rz y czym 2h z tej liczby p rzy padało na leżącą n a tere n ie diecezji łuckiej stację m isy jn ą w Czeczelniku, k tó ra posiadała w ty m czasie zaledwie dwóch kapłanów -m isjonarzy. Po zostałe 10 m isji w iększych było wygłoszone przez 6 placówek, z k tó ry ch dw ie: Jurew icze i Żytom ierz były położone n a terenie diecezji kijow skiej o raz po jednej w łuckiej (Włodzimierz), krakow skiej (Sandomierz), lw ow skiej (Stanisławów), i poznańskiej (Warszawa). Oznacza to, że m isje w ięk sze prowadzone były głównie przez placów ki znajdujące się na te re nach diecezji kresow ych, południow o-w schodnich. A czkolwiek m isjona rze w prow adzonych przez siebie m isjach nie ograniczali się do obszaru w łasnych diecezji, to w ydaje się, że w ygłoszenie 18 m isji w iększych n a 26 w szystkich przez placów ki z te re n u diecezji łuckiej posiada sw oją wym owę.
W w ypadku analizow anej prow incji m ałopolskiej w iadom o jeszcze, iż 50 m isji m niejszych zostało w ygłoszonych w e dw orach, z czego 15 prze prow adzili k apłani kolegium krasnystaw skiego, 10 — włodzim ierskiego,
3 — sandom ierskiego o raz 22, a więc najw ięcej — k apłani stacji m isyjnej w M ozyrzu.
W pro w incji litew skiej, do k tó rej analizy pragniem y przystąpić, brak jest ta k szczegółowego podziału m isji, jak i m iał m iejsce w dw u p row in cjach poprzednich. D ysponujem y jedynie liczbam i ogólnymi.
Taib. 3. M isje pirzeprow adozne przez p la có w k i p ro w in c ji litew sk iej w fiatach 1767-1770
Lp. M iejscow ość C h a ra k te r domu Liczba
m isji
1 W ilno dom iproiesów 17
2 W iłkom ierz m isja 9
3 B raniew o kolegium 21
4 K rólew iec m isja 13
5 D yneburg kolegium 57
6 G rodno kolegium 2
7 Iłlu k sz ta kolegium 147
3 K ow no kolegium 114
9 K roże kolegium
-10 W ornie se m in a riu m diecezjalne —
11 Tylża m isja 11
12 N ow ogródek kolegium 3
13 Sion im rezy d en cja —
14 Poszaw sze kolegium —
15 M itaw a rezy d en cja i m isja 15
16 R eszel kolegium 9»
17 S ohoenberg rezy d en cja 30
18 Ś w ięta L ip k a m isja 12
19 W ilno kolegium akad em ick ie 5
20 W ilno dom I i II próby 2
21 W ilno-S nipiszki dom III próby 12
22 D aniszew o m isja —
23 Zodziszki kolegium 31
24 M erecz rezy d en cja i m isja b
R a z e m 510
a L ic z b a n ie p e w n a , b P o r . p r z y p . 9 w t e k ś c ie .
J E Z U I C K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 185
placówki prow incji litew skiej p rzed staw ia się, w porów n aniu z liczbam i dw u prow incji poprzednich, znacznie skrom niej. N a 24 placów ki p rzy p a dało 510 m isji, czyli trz y k ro tn ie m niej niż n a tak ą sam ą liczbę placów ek w ypadało m isji w prow incji w ielkopolskiej. Liczba ta n ie będzie jed nak skrom ną, jeśli będziem y w niej widzieć w yłącznie m isje większe. Z kon tekstu bowiem źródłowego zdaje się w ynikać, że w p rzy pad ku prow incji litew skiej, odm iennie do obu prow incji poprzednich, m am y do czynienia wyłącznie z m isjam i większym i.
Spośród 24 placów ek analizow anej prow incji n ajw iększą liczbą m isji mogły się wykazać dw a kolegia: w Iłłukszcie — 147 i w K ow nie — 114 misji. Łącznie m iały na swoim, koncie 261 m isji, czyli ponad 50%. N astęp ną grupę w yróżniającą się stanow iły: sąsiadujący z Iłłuksztą D yneburg, kolegium w Żodziszkach i rezy den cja w Schoenbergu. Łącznie p rzep ro w adziły one 118 m isji, tzn. m niej w ięcej tyle, ile kolegium kow ieńskie. Trzy z pięciu w ym ienionych placów ek: D yneburg, Iłłuksztą i Schoenberg leżały w diecezji inflanckiej, w ty m dw ie dalsze w jej części k u rlan d z- kiej, dwie pozostałe placów ki: Kowno i Żodziszki — w diecezji w ileńskiej. Wśród pozostałych placów ek należy w yróżnić jeszcze dwie podgrupy. Pierw szą stanow iły położone n a tere n ie w łaściw ej diecezji w arm ińskiej kolegia w B raniew ie i Reszlu, k tó re łącznie przeprow adziły 30 serii m i sji. Podgrupę drugą tw o rzy ły trz y stacje m isy jne: w K rólew cu, Św iętej Lipce i Tylży leżące n a tery to riu m P ru s W schodnich. Posiadały zbliżone liczby m isji. Łącznie przeprow adziły ich 36, czyli rów no tyle, ile cztery domy w ileńskie. Ważność w y p raw m isyjnych, czyli tzw. excursiones o r ganizow anych przez ostatnie trz y placów ki leżała w tym , że uczestniczyli w nich nie tylko tam tejsi nieliczni katolicy, lecz rów nież protestanci, z których w ielu n astęp nie naw racało się n a katolicyzm . Nic więc dziw ne go, że placów ki te były n arażone n a różnego ro d zaju szykany, a n aw et groźbę likw idacji ze stro n y w ładz p r u s k ic h 22. J a k w skazują dane z la t w cześniejszych, przytoczone liczby w y p raw m isy jn y ch nie należały do najw yższych. Na przykład liczby excursiones zorganizow anych przez sta cję m isyjną w Św iętej Lipce i kolegium w Reszlu w ynosiły: w ro k u
1719 — 66, w 1720 — 80, w 1722 — 82, w 1724 — 90, w 1725 — 100, w 1727 — 143 i w r. 1729 — 30 23. Z czterech pozostałych placów ek po siadających pew ne osiągnięcia n a odcinku działalności m isy jnej godna uw agi jest rezyd encja m isyjna w M itawie. Zorganizow ała ona 15 serii m isji, w tym 9 zw yczajnych i 6 gen eralnych prow adzonych n a obszarze K urlandii. Z trzech dalszych: stacja m isy jn a w W iłkom ierzu p rzeprow a
22 H. Ż o c h o w s k i . Duszpasterstw o na W a rm ii za rządów biskupa K r z y s z t o
fa A ndrzeja Jana S z e m b e k a 1724-1740. L u b lin 1966 s. 218-239, 306-336 (m aszynopis
A rch. KUL).
dziła 9 m isji, kolegium w N ow ogródku — 3 i kolegium w G rodnie — 2. W om aw ianym trzechleciu w ogóle nie przeprow adziły m isji: kolegia w K rożach i Poszawszu, rezydencje w M ereczu i Słonim ie oraz sem inarium diecezjalne w W orniach i sta c ja m isy jn a w Daniszewie.
Dla u zy sk ania pełnego o brazu w ysiłku m isyjnego całego zakonu n ale ży doliczyć jeszcze 1586 m isji wygłoszonych w latach 1754-1757 przez 20 placów ek prow incji litew skiej, k tó re po r. 1758 utw orzyły prow incję m azow iecką.
T ab. 4. M isje p rzep ro w ad zo n e w la ta c h 1754-1757 przez p laców ki p ro w in cji litew sk ie j, k tó r e po r. 1758 utw o rzy ły p ro w in cję m azow iecką
Lp. M iejscowość C h a ra k te r dom u Liczba
m isji
1 W arszaw a kolegium 4
2 B o b ru jsk rezy d en cja 330
3 D rohiczyn a kolegium 62
4 Łom ża kolegium
-5 M ińsk kolegium 7
6 M ohylew rezy d en cja 42
7 M ścisław rezy d en cja 418
8 N ieśwież kolegium 16
9 N ieśw ież dom III próby 34
10 O rsza kolegium 77 11 P iń sk kolegium 32 12 Ł ah iszy n m isja 15 13 T u ró w m isja 5 14 P łock kolegium 4 15 Połock kolegium 73 16 P u łtu sk kolegium 51 17 R ostkow o m isja -18 Ż u ro m in m isja 7 19 S łuck kolegium 48 20 W itebsk kolegium 361 R a z e m 1 586 a K o le g iu m p r o w a d z iło p o n a d to s ta łą m is j ę w M iłk o w le .
W idzimy, że udział poszczególnych placów ek om aw ianej prow incji w w y siłk u m isyjn ym b y ł jeszcze bardziej zróżnicow any aniżeli domów
J E Z U IC K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 187
trzech prow incji poprzednich. W ahał się on od 4 m isji przeprow adzo nych przez kolegia w Płocku i W arszaw ie do 418 w p rzypadku rez y d e n cji w Mścdsławiu. N ajbardziej zaangażow ane w akcję m isyjną by ły pla cówki położone n a w schodnich zupełnie tere n ac h R zeczypospolitej. Trzy dom y: rezydencja w B obrujsku i kolegia w M ścisław iu i W itebsku, acz kolw iek nie należały do najw iększych, łącznie przeprow adziły 1100 m isji, a więc więcej niż cała prow incja m ałopolska. W yjątkow o m ało n ato m iast były oddane pracy m isyjnej placów ki położone w w ojew ództw ach cen tralnych. Spośród 6 domów z te re n u w ojew ództw m azow ieckiego i płoc kiego, jedynie kolegium w P u łtu sk u m ogło się w ykazać liczbą 51 serii m i sji, z pozostałych pięciu: sta c ja m isyjna w Żurom inie przeprow adziła ich 7, w spom niane dwa kolegia w Płocku i W arszaw ie po 4, kolegium w Łomży i stacja m isyjn a w Rostkowie w ogóle nie przeprow adziły m isji. W śród placów ek w schodnich w y ją te k stanow iło tylko kolegium w M ińsku, k tó re m iało na swoim koncie 7 m isji. W arto zauważyć, że to w y raźne ukie runkow anie na tere n y w schodnie całkiem kresow e było w yrazem ogól niejszych tendencji obserw ow anych także w innych zakonach. Często te n dencje te były p odtrzym yw ane przez w ładze generalne zakonów w Rzy
mie, jak to widać na przykładzie dom inikanów obserw an tów 24.
Tak więc dopiero obie liczby m isji: 510 z la t 1767-1770 i 1580 z lat 1754-1757 m ogą dać w yobrażenie o działalności m isyjnej prow incji, a tym sam ym całego zakonu. Sum ując obie w ym ienione liczby stw ierdzam y, że cala prow incja przeprow adzała przeciętnie ok. 700 m isji rocznie. Sum ując z kolei powyższą przeciętną z p rzeciętną roczną prow incji m ałopolskiej — ok. 350 m isji i prow incji w ielkopolskiej — ok. 550 m isji u zy sk u jem y liczbę ok. 1600 m isji. T aką liczbę m isji głosił przeciętnie cały zakon w ciągu jednego roku. Trzeba przyznać, że niezależnie od tego, iż w grę wchodziły dw a nierów ne sobie w ysiłkiem ty p y m isji: m isje w iększe i m niejsze b ył to olbrzym i w kład w dzieło m isyjne realizow ane przez za kony. Nie m iał on sobie rów nego w żadnym zakonie, k tó ry u p raw iał tego ty p u działalność. D la porów nania w arto podać, że n a przykład w ileński dom m isjonarzy przeprow adził w latach 1686-1763 — 240 m isji, dom w a r szaw ski w latach 1654-1740 — 169, dom krakow ski n a Strado m iu w la tach 1682-1782 — 495, a ekipa lw ow ska w lata ch 1720-1785 ponad 130 m i sji 2S. Z in nych zakonów np. b e rn a rd y n i prow incji litew skiej w latach 1763-1781 przeprow adzili 17 serii m isji, zaś dom inikanie prow incji litew skiej w latach 1751-1794 m ieli wygłosić 249 m isji, z k tó ry c h 68 p rzypa
24 J. K r u p s k i . Kongregacja d o m in ik a n ó w ob se rw a n tó w św. L u d w i k a B e r tr a n d a w Polsce w X V I I i X V I I I w. „ S u m m a riu m '’ 25:1976 s. 151.
dało n a la ta 1751-1763, gdy ekipą m isjo narsk ą kierow ał sław ny w tej p ro w incji m isjonarz o. W aw rzyniec O w łoczym ski26.
Znajom ość liczb m isji w ygłoszonych przez poszczególne placówki w analizow anym trzechleciu skłan ia do zastanow ienia się, w jakim stosunku pozostaw ały one do liczb z in ny ch okresów . Innym i słowy, n a ile były rep rezen taty w n e. Jak o odpow iedź n a ta k postaw ione p y tanie niech po służą liczby m isji w ygłoszonych przez prow incję w ielkopolską w drugiej połowie om aw ianego stulecia, czyli za okres czterech trzech leci wcześ niejszych.
Z aprezentow ane zestaw ienie pokazuje w yraźnie dwie rzeczy: że nie było w iększych różnic pom iędzy liczbam i m isji z poszczególnych okresów i że liczby te nie odbiegały zbytnio od znanej n am już liczby 1617 m isji z la t 1767-1770. Liczby w szystkich podokresów m ieściły się w granicach od 1300 do ok. 1800 serii m isji. Różnica pom iędzy liczbą najniższą z lat 1761-1763 oraz najw yższą z la t 1758-1760 w ynosiła ok. 450 m isji. Więcej m isji aniżeli w okresie uprzednio przez nas analizow anym przeprow adzo no jedy n ie w latach 1758-1760. Liczby trzech pozostałych podokresów b yły niższe. M ała rozpiętość liczb z poszczególnych okresów powoduje, że ogólna p rzeciętn a była rów nież do n ich zbliżona, w yrażała się cyfrą 1556 m isji. W szystko to zdaje się świadczyć o pew nej stałości i rów no m ierności w ysiłk u m isyjnego dokonyw anego przez zakon, p rzynajm niej w prow incji w ielkopolskiej. B ardziej nieco aniżeli liczby ogólne były zróż nicow ane liczby obu typów m isji. J a k się okazuje, znana liczba 75 m isji w iększych z la t 1767-1770 b y ł najniższą, gdyż w pozostałych podokresach w ynosiły one: w pierw szym — 119, w drugim — 177, w trzecim — 103 i w czw arty m — 97.
Znacznie w iększe różnice zachodziły, gdy chodzi o liczby m isji po szczególnych placów ek. Rozpiętość ich sięgała od 22 m isji przeprow a dzonych przez stację m isy jn ą w Białej do 1039 m isji posiadanych przez kolegium w Poznaniu. Złożyło się na to n a pewno wiele przyczyn. N ie stety n a obecnym etapie rozw ażań nie jesteśm y w stan ie ich podać. W grę m ogły wchodzić w spom niana już wielkość placówek, ich położenie geo graficzne, a także zinane zjaw isko fu nd acji czynionych n a rzecz m isji, któ re n ak ład ały obow iązek przeprow adzenia określonej liczby m is ji27. Zde cydow aną przew agę m iało kolegium w Poznaniu, które w okresie anali zowanego piętnastolecia przeprow adziło w spom niane już 1039 m isji, co w sto su n k u do 7780 w szystkich stanow iło 13%. Z tego było 84 m isji w iększych i 955 m niejszych. Nie dorów nyw ały m u pod tym względem
26 A rc h iw u m OO. B e rn a rd y n ó w w K rak o w ie: L-16. Diarium m issionum RP.
Ordinis M in o ru m S P N Francisci [..J Proyinciae L ith u a n a e coeptu m [...] a. D. 1763; K ł o c z o w s k i . Z akony m ęskie s. 718-719.
J E Z U IC K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 189
S 0 C 0 - 1
Misje przeprowadzone przez placówki prowincji wielkopolskiej
w latach 1754-1770
too 9 0 80 70 60 -50 40 -3 0 -20 10 0-
i í
I1
I
1754-57 1758-60 1761-53 1764-66 1767-70 1754-1770 1 m i s j e m a i e m is je duzeMisje przeprowadzone przez placówki prowincji wielkopolskiej
w latach 1754-1770
naw et trz y dom y krakow skie, k tó re posiadając zbliżoną liczbę kapłanów przeprow adziły łącznie 613 m isji, w tym 22 w iększych i 591 m niejszych. O środek krakow ski w yprzedzało kolegium w Raw ie M azowieckiej, któ re przeprow adziło 822 m isje, a więc zaledwie o Około 130 m niej od kolegium poznańskiego i o ponad 200 w ięcej niż dom y krakow skie. Ta w ysoka liczba m isji kolegium raw skiego, ja k rów nież uderzająco w ysoki odsetek m isji m niejszy ch — 816 zdają się ew identnie wskazyw ać, że nie był to w yłącznie w y n ik pracy dw u jego m isjonarzy, lecz owoc tru d u w szystkich jego kapłanów 28. Być m oże, że powodem tej w ysokiej liczby m isji byli
23 W edług aK talo g u (Catalogus personarum et o fficiorum Provinciae Poloniae
Maioris Societatis Je su e x A n n o 1772 in A n n u m 1773. P o sn an ia e 1773), jed en z m i
sjo n a rz y p rzy n a leż n y ch do kolegium p rze b y w a ł w sta cji m isy jn ej w B iałej R aw skiej.
J E Z U IC K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 191
także m ieszkańcy ty ch okolic, k tó ry m w X V II w. w ystaw iono niezb y t po chlebną opinię. U. W erdum , F rancuz baw iący w Polsce w lata ch 1670-1672 pisał w sw oim dzienniku podróży: „M ieszkańcy ty c h m iejscow ości, m ęż czyźni i kobiety, są bardzo bezczelni” 29.
W szystkie pozostałe placów ki podzielić m ożna, ze w zględu n a liczbę m isji, na 5 grup. W skład pierw szej w chodziły: kolegium w Bydgoszczy, sąsiadujące z nim i od południow ego-w schodu kolegium w T orun iu oraz położone n a południow y wschód od Poznania, kolegium w Kaliszu. W szystkie trzy m iały zbliżoną liczbę m isji na sw oim koncie. Z am ykała się ona w granicach 500-600 serii m isji. Zachodziła pom iędzy nim i pew na różnica, gdy chodzi o poszczególne ty p y m isji. W kolegium kaliskim na 601 w szystkich m isji w iększych było tylko 14. W dw u pozostałych pla cówkach procent m isji w iększych był znacznie wyższy. Do g ru p y drugiej należały: rezydencja w W ałczu oraz stacja m isyjna w Żywcu. Być może, że w tej o statniej, poza czynnikiem w spólnym , jakim było w spom niane już wcześniej położenie w śród ludności protestan ckiej, było to rów nież w ynikiem w liczenia do niej m isji przeprow adzonych przez stację w J o r danowie 30. W w ypadku stacji żyw ieckiej godny uw agi jest fakt, że w śród 115 jej m isji w iększych było 30 tzw . m issiones instructivae. P raw dopo dobnie chodziło tu ta j o m isje, w k tó ry ch w ysuw ano n a p lan pierw szy nauczanie praw d w iary w czasie katechizacji 31. Pozostaw ało to zapew ne w ścisłym zw iązku z zasięgiem oddziaływ ania te j placów ki. W raz ze s ta cją jordanow ską i bialską koncentrow ały się w sw ej działalności na osa dach i w siach podgórskich, stanow iły bowiem n ajbardziej w y su n ięte w k ierunk u południow o-zachodnim placówki diecezji krakow skiej. N iejasny jest tylko fakt, dlaczego sta c ja w Białej, także obsługiw ana tylk o przez dw u kapłanów , n ależała do placów ek o najniższej liczbie m isji w pro wincji.
Trzecią grupę o zbliżonej liczbie m isji stanow iły: kolegium w G dań sku oraz położona w południow ym zakątku w ojew ództw a sieradzkiego r e zydencja w Koniecpolu. Pierw sze przeprow adziło 379 m isji, drug a — 353, czyli zaledwie o 26 m niej. Ta o statn ia jest przykładem , że nie we w szyst kich przypadkach o liczbie m isji decydow ała wielkość placów ki. Podczas gdy kolegium gdańskie liczyło przeciętnie blisko 20 kapłanów , rezy dencja w Koniecpolu m iała ich tylko dwu.
C zw artą w yodrębnioną grupę tw orzyły placów ki, w k tó ry c h liczba m isji w ah ała się od 200 do 250. Należało do niej 6 placów ek, w ty m
2S X. L i s k e. Cudzoziemcy w Polsce. L w ów 1876 s. 74.
30 Dla sta cji m isy jn ej w Jo rd an o w ie stosow ano d w ojakiego ro d z a ju zapis: raz jej m isje podaw ano łącznie z m isjam i sta c ji m isy jn e j w Żyw cu, innym raz em d zia łalność jej opisyw ano oddzielnie lecz m isji n ie podaw ano.
4 kolegia, 1 rezy den cja i 1 dom próby. O dpow iednie liczby m isji w yno siły w nich: w kolegium w Chojnicach — 251, w G rudziądzu — 211, w K rakow ie — 220, w K rośnie — 220, w krakow skim dom u próby — 254 i w łęczyckiej rezy dencji — 215. Poza Łęczycą były to placówki, które leżały n a przeciw ległych sobie krań cach: Chojnice w północnej części diecezji gnieźnieńskiej, G rudziądz w chełm ińskiej, zaś oba domy krakow skie w k rakow skiej i K rosno w przem yskiej.
O statn ią grupę, najb ard ziej liczną stanow iły placów ki, w których licz b y m isji zam ykały się w granicach od ok. 100 do ok. 200. Należało do niej siedem następ u jący ch placów ek: kolegia w M iędzyrzecu i Piotrkow ie T ry bunalskim , k tó re liczyły po 198 m isji, rezy d encja w M alborku m ająca na swoim koncie 183 m isji, rezy den cja w e W schowie z 174, kolegium w Brześciu L itew skim ze 170, dom profesów w K rakow ie ze 139 i stacja m isy jn a w K odniu ze 102 m isjam i. Kolegia w M iędzyrzecu i Piotrkow ie T ry b u n alsk im są jed yny m i placów kam i w tej grupie, k tóre posiadały identy czn ą liczbę k apłanów i przeprow adziły zbieżną liczbę m isji. N aj b ardziej dziw i znalezienie się w tej grupie d w u placów ek: rezydencji we
W schowie i w spom nianego ju ż kolegium w M iędzyrzecu. Były one poło żone n a n ajb ard ziej, po pow iecie w ałeckim , sprotestantyzow anych te re nach diecezji poznańskiej 32.
W ystępująca ty lko przez cztery pierw sze trzyłecia, tzn. do r. 1766, stacja m isy jn a w Elblągu była jed y n ą placówką, k tó ra w ogóle nie prze prow adziła m isji. Pozostaw ało to zapew ne w zw iązku z trudnościam i, jakie nap o ty k ała usiłując zapew nić sobie norm alne funkcjonow anie 33.
Dla całości obrazu w arto odnotować, że w globalnej liczbie 7780 m isji w ygłoszonych przez placów ki p row incji w ielkopolskiej mieściło się 26 m i sji dw orskich, z k tó ry c h po 9 przeprow adziły kolegia w Brześciu Litew skim i Poznaniu o raz po 4 kolegia w Chojnicach i Gdańsku.
O drębne zagadnienie stan o w i czas trw an ia m isji. N iestety analizow a n e przez nas źródło odnotow uje go bardzo rzadko. Niem niej dla całości zagadnienia sp róbujem y m u się rów nież przyjrzeć. Za podstaw ę posłuży czas trw an ia kilkudziesięciu m isji w iększych przeprow adzonych przez pla cówki prow incji m ałopolskiej w latach 1754-1770. Ilu stru je je kolejne ze staw ienie. D la ścisłości należy w yjaśnić, że zestaw ione m isje nie stanow ią k om pletu m isji przeprow adzonych w podanych latach.
Liczba 52 przytoczonych m isji w zestaw ieniu jest n a pewno zbyt mała, aby w oparciu o n ią dokonyw ać uogólnień i doszukiw ać się praw idłow o ści. Jed n ak że n aw et ona pozw ala dostrzec dw a n ad er in teresujące zja w iska, że czas trw a n ia poszczególnych m isji był bardzo zróżnicowany,
22 Ł i t a k. St rukt ura terytorialna (m apa w yznaniow a). 33 Z a ł ę s k i , jw . t. 4 cz. 3 s. 1200-1201.
J E Z U IC K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 193
Tab. 6. Czas trw a n ia n ie k tó ry c h m isji w iększych p rzep ro w ad z o n y ch przez placów ki p ro w in c ji m ało p o lsk iej w la ta c h 1754-1770
Rok Licziba m isji R azem
1 tyg. 2 tyg. 17 dn. 19 dn. 3 tyg. 22 dn. 4 tyg. 3 m ies.
1754 — — — — 1 4 1 — 6 1755 1 4 - - - 6 - - 11 1756 - 1 - - 1 7 - — 9 1757 - 3 - - - — - - 3 1758 — 8 - - - 8 1761 — 4 1 — - - - - 5 1762/63 — — — 1 1 - 1 la 4 1766 — — — — 2 - - - 2 1766 — 4 — — — — — — 4 Łącznie 1 24 1 1 5 17 2 1 52 a W ź r ó d le : M ls s io n e m o b i v i t f o r m a l e m t e m p o r e p e s t i s i n C z e c z e l n i k 3b u s m e n s i b u s c u m p r o c e s s io n ib u s .
oraz że dwie grupy m isji m ogą uchodzić za typow e. N ależały do n ich m i sje dwutygodniowe, k tó ry ch było aż 24, czyli 45% oraz trzytygodniow e. W praw dzie m isji wyłącznie trzytygodniow ych było tylko 5, lecz nie ulega w ątpliw ości, iż za takie należy uw ażać rów nież 17 serii m isji 22-dnio- wych. P rzy tak im ujęciu liczba tych o statn ich była niższa od m isji dw u tygodniow ych zaledw ie o dwie serie. Pow yższe spostrzeżenie potw ierdza rów nież znany n am czas trw an ia k ilk u m isji przeprow adzonych przez placów ki prow incji litew skiej. Na przykład m isja przeprow adzona w ro ku 1769 przez kolegium w Reszlu trw ała tydzień, m isja z roku 1769 wygłoszona przez stację m isyjną w Tylży — dw a tygodnie, jedn a m isja z roku 1768 kolegium w Żodziszkach trw ała tylko 3 dni. Z dw u m isji przeprow adzonych przez kolegium w Połooku z okazji w ielkiego jubileuszu w r. 1751, jedna prow adzona w sam ym Połooku trw a ła 6 dni, druga głoszona w Zahaciu (dobra i sta c ja m isy jn a przynależna do kole gium w Połocku) trw ała 2 tygodnie. N ależy zauw ażyć, że oba zaobser w ow ane zjaw iska pozostawały w zgodzie z ówczesną p rak ty k ą stosow aną rów nież przez inne zakony. Tak było u m isjonarzy, w zakonach francisz kańskich, u dom inikanów. Poszczególne m isje trw a ły od 1 do 6 tygodni, lecz do najczęstszych należały w łaśnie m isje dw utygodniow e 34.
Inform acje zamieszczone przy jednej z m isji prow adzonej w ro k u 1767 przez kolegium w N ow ogródku o tym , że została przedłużona do 8 tyg od
34 B a ń b u ł a , jw . s. 240; S c h 1 e t z. Działalność kulturalna s. 264; L i t a k.
Die Volkskomissionen s. 340-341. U refo rm ató w w edług sta tu tó w m isja m ia ła trw a ć
od dwiu tygodni do jednego m iesiąca (A. B. S r o k a . Prawo i życie polskich re
formatów. K rak ó w 1975 s. 209).
ni, oraz p rzy trzym iesięcznej m isji w Czeczelniku, że była prow adzona w czasie zarazy, zdają się sugerow ać, iż m isje długo trw ające należały do rzadkości. O rganizow ane b y ły w razie widocznej potrzeby, czy też ko nieczności. Z resztą w w ielu w ypadkach pod m isją długo trw ającą kryło się praw dopodobnie kilka kolejnych serii m isji, które były prow adzone przez zm ieniające się ekipy m isyjne. Działo się ta k z reguły w m isjach jubileuszow ych lub okolicznościowych, do jakich należała w spom niana już m isja w Czeczelniku 35.
A nalizując problem m isji jezuickich trzeb a zwrócić uw agę jeszcze na jeden m om ent, że m isjonarze jezuiccy w sw ym oddziaływ aniu nie ogra niczali się w yłącznie do św iątyń i w iern y ch własnego obrządku. Usiło w ali nim objąć także w yznaw ców in ny ch religii i w iernych innych w y znań. W idoczne to jest zwłaszcza n a obszarach w schodnich Rzeczypospo litej, gdzie obok parafii rzym skokatolickich funkcjonow ały parafie unic kie, praw osław ne i liczniej, niż gdzie indziej zam ieszkiw ali Żydzi, n a te ren ie P ru s W schodnich, oficjalnie protestanckich, gdzie prow adzone m isje były organizow ane w różnych szopach i budynkach p ry w atn y ch oraz w okolicach podgórskich, gdzie kontynuow ano już wcześniej podjętą akcję re k a to liz a c y jn ą 3S. P odobny c h a ra k te r m iała w spom niana już wcześniej m isja w m iejscow ości Kozy prow adzona przez stację m isyjną w Białej. Przez k atechizację i egzorty usiłow ano przygotow ać innow ierców do przy szłego n a w ró c e n ia 37. Z 9 m isji przeprow adzonych w latach 1754-1757 przez stację m isy jn ą w Liczkow cach: 5 wygłoszono w kościołach unickich, 4 w p arafiach łacińskich i jed n ą w e dworze. Podobnie m iała się rzecz w lata ch 1761-1763. W szystkie m isje w liczbie pięciu były prow adzone w kościołach grekokatolickich. W św iątyniach unickich prow adzono nie ty l ko m isje, lecz odpraw iano także tow arzyszące im nabożeństw a, jak to m iało m iejsce w p rzy pad k u w zm iankow anej już m isji w Czeczelniku. O r ganizow ane p rzy Jej okazji procesje były odbyw ane także do św iątyń unickich. P raw dopodobnie 17-dniow a m isja z 1761 r. prow adzona przez kapłanów kolegium k rasnystaw skiego w pobliskim m iasteczku W ojsławice
35 Na p rz y k ła d podczas ju b ileu sz u ogłoszonego w ro k u 1750 przez papieża Be n e d y k ta XIV, k tó ry w diecezji k ra k o w sk ie j tr w a ł od 7 III do 5 IX 1751 r. k ap łan i ze Z gro m ad zen ia K sięży M isjo n arzy p rze p ro w ad z ili aż 3 serie m isji, k tó re łącznie trw a ły ok. 5 m iesięcy ( S c 'h i e t z. Działalność kulturalna s. 267). Na m isję tę sp ro w adzono z W arszaw y słynnego m isjo n arza B. S ikorskiego, k tó ry przew odniczył jej przez 3 ty g o d n ie ( S c h l e t z . Działalność Zgromadzeni a s. 366 przypis 17).
36 Ż o c h o w s k i , jw .; Z a ł ę s k i, jw . t. 3 s. 907-917. W X V II w. zdarzało się, że p ro sili jezu itó w o m isje w sw oich w siach i m iasteczk ach n a w e t panow ie n ie k a toliccy ( B e d n a r z , jw . s. 194).
37 O dpow iedni p assu s w źródle b rzm i: „M issionem obivit in te r heterodoxos in pago Kozy d u ab u s se p tim a n n s catechizando, e x h o rta n d o et ad fu tu ra m conversio- nem eosdem p r a e p a ra n d o ”.
J E Z U I C K I E M I S J E L U D O W E W L A T A C H 1754-1770 195
przeznaczona dla nowo pozyskanych chrześcijan m iała n a uw adze ochrzczo nych Żydów. Bodajże n ajd alej w swoim oddziaływ aniu poszli k a p ła n i ko legium w Sam borze. W lata ch 1756/57, oprócz 15 m iśji w iększych p rze prow adzili ponadto 2 m isje m niejsze dla ludności żydow skiej. W czasie ich trw a n ia wygłoszono 4 kazan ia polem iczne (controversiticae). J a k i m i sje te odniosły skutek, nie wiadomo. W przy p adku analogicznej m isji p ro wadzonej przez dom inikanów pińskich w ro ku 1762 kro n ik arz zanotow ał: „[...] ale ta k gorliw e słowo Boskie n a sercu zakam ieniałych Ż ydów żad nego nie przyniosło sku tk u bo łask a Boska od n ich oddaliła się [...]” 38. Skądinąd wiadomo, że b yły n aw et w ydaw ane specjalne zbiory kazań, któ re m iały służyć kapłanom jako podręczniki ułatw iające pracę nad po zyskaniem Żydów dla w ia ry k a to lic k ie j39.
Podana cecha, podobnie jak poprzednie, nie b yła w yłączną w łaściw o ścią jezuitów . Podobnie postępow ali, ja k w idzieliśm y, dom inikanie i inn e zakony zaangażow ane w dzieło m isji lu d o w y c h 40. N a przykład, spośród 13 m isji reform ackich, o k tó ry ch g w ard ian k on w en tu w Żom iszczach do nosił nuncjuszow i w 1770 r.: 7 przeprow adzono w kościołach łacińskich, pozostałe 6 w św iątyniach u n ic k ic h 41. Różnica leżała jed yn ie w tym , że jezuici mieli, jak zdają się w skazyw ać liczby osób naw róconych, znacznie większe osiągnięcia, stosow ne zresztą do wielkości zakonu i jego w ysiłku n a tym odcinku 42.
A by w pełni ocenić w artość i znaczenie m isji konieczne jest uśw iado m ienie sobie sposobu ich prow adzenia z jednej strony, oraz poznanie w y ników w postaci głoszonych kazań i egzort, w ysłuchan ych spow iedzi i udzielonych kom unii św., liczby naw róconych osób, ja k rów nież in ny ch aktów i przejaw ów działalności duszpasterskiej z drugiej stro n y 43. W pa
38 A rchiw um P ro w in c ji OO. D om inikanów w K ra k o w ie: W y jąte k k ro n ik i k laszto ru w P iń sk u z 1762 r.: M isja d o m in ik ań sk a głoszona w P iń sk u w okresie od 1 4 II do 25 III 1762 roku.
39 A. F. K o b i e l s k i . Ś w ia tło na ośw iecenie narodu niew iernego to iest k a
zania w synagogach ży d o w sk ic h m ia n e [...] do d r u k u podane. L w ów 1746.
40 B a ń b u ł a , jw . s. 251; W o l y n i a k [M. G i ż y c k i ] . Zniesione kościoły
i klasztory r zy m sko -ka to lick ie przez rząd rosy jsk i w w i e k u X I X w diecezji łu ckiej, ż y tom ierskie j i kam ie nie ck iej (gub. w o ły ń sk ie j, k i jo w s k ie j i podolskiej). „N ova P o
lonia S a c ra ” 1:1928 s. 272; M. G o t k i e w iic z . T r z y w i e k i ko leg iu m podoUnieckie-
go (1642-1942). „N asza P rzeszłość” 1962 t. 15 s. 90-94; A rc h iw u m OO. B e rn a rd y n ó w
w K rak o w ie L-16: Diarium mis sionum.
41 A rchiw um V atican u m S ecre tu m : A re h iv u m N u n tia tu ra e V arsav ien sis. Vol. 105. F. 428 (m ikrofilm I n s ty tu tu G eografii H isto ry czn ej K ościoła w P olsce KUL). 42 D ane odnoszące się do liczby n aw ró ceń uzy sk an e w o p arc iu o w sp o m n ian e listy roczne z la t 1767-1770.
43 Dla p rzy k ła d u m ożna podać, iż na 1 490 004 spow iedzi w y słu c h an y c h w la ta ch 1767-1770 przez k ap łan ó w pro w in cji m ałopolskiej, n a m isjac h w y słu c h an o 150 523 spow iedzi, czyli ok. 10%.
