• Nie Znaleziono Wyników

Niektóre aspekty działalności polskiej organizacji wojskowej na Ukrainie w latach 1914-1920

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Niektóre aspekty działalności polskiej organizacji wojskowej na Ukrainie w latach 1914-1920"

Copied!
18
0
0

Pełen tekst

(1)

Aleksander Holiczenko

Niektóre aspekty działalności

polskiej organizacji wojskowej na

Ukrainie w latach 1914-1920

Echa Przeszłości 11, 195-211

2010

(2)

A leksander Holiczenko

Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

NIEKTÓRE ASPEKTY DZIAŁALNOŚCI POLSKIEJ

ORGANIZACJI WOJSKOWEJ NA UKRAINIE

W LATACH 1914-1920

D o ś w i a d c z e n i a P o l s k i e j O r g a n i z a c j i W o js k o w e j ( P O W ) w p r o w a d z e n i u p r a c i a k c j i k o n s p i r a c y j n y c h , w y w i a d o w c z y c h , d y w e r s y j n y c h i p a r t y z a n c k i c h s ą c e n n y m d o r o b k i e m p o k o l e n i a w a l c z ą c e g o o n i e p o d l e g ł o ś ć P o l s k i . Z p o w o ­ d z e n i e m w y k o r z y s t y w a n o j e p o d c z a s I I w o j n y ś w i a t o w e j . W k o n t e k ś c i e h i s t o r i i p o l s k i e j m y ś l i w o j s k o w e j w a ż n e w y d a j ą s i ę d z i a ł a ­ n i a o d d z i a ł ó w l o t n y c h i p a r t y z a n c k i c h o r a z g r u p d y w e r s y j n y c h P O W z w ł a s z ­ c z a n a U k r a i n i e . A n a l i z u j ą c p o g l ą d y e u r o p e j s k i c h t e o r e t y k ó w w o j s k o w y c h X I X i p o c z ą t k u X X w . n a z n a c z e n i e i m e t o d y d z i a ł a ń n i e r e g u l a r n y c h , p r o f . L e c h W y s z c z e l s k i z w r ó c i ł u w a g ę , ż e g e n . W o jc i e c h C h r z a n o w s k i o p o w i a d a ł s i ę z a u ż y w a n i e m w t r a k c i e p o w s t a n i a n a r o d o w e g o m a ł y c h o d d z i a ł ó w p a r t y z a n c k i c h . T a k t y k a m i a ł a p o l e g a ć n a d e z o r g a n i z o w a n i u d z i a ł a ń p r z e c i w n i k a p r z e z p r z e c i n a n i e l i n i i k o m u n i k a c y j n y c h i z a o p a t r z e n i o w y c h , c i ą g ł y m n ę k a n i u n i e p r z y j a c i e l a , n i s z c z e n i u s i ł y ż y w e j o r a z n e w r a l g i c z n y c h o b i e k t ó w o z n a c z e n i u m i l i t a r n y m - m a g a z y n ó w , m o s tó w , b r o d ó w i t p . W z b o g a c i l i t e o r i ę w o j n y p a r t y z a n c k i e j r ó w n i e ż A l e k s a n d e r J e ł o w i c k i , L u d w i k B y s t r z o n o w s k i , g e n . J ó z e f Z a c h a r i a s z B e m , K a r o l B o g u m i r S t o l z m a n , H e n r y k K a m i e ń s k i , K o n s t a n t y B o r k o w s k i , a K a z i m i e r z D u c h w p r z e d e d n i u w y b u c h u I w o j n y ś w i a t o w e j p r e f e r o w a ł tz w . m a ł ą w o j n ę , w k t ó r e j t e r e n e m d z i a ł a ń p a r t y z a n c k i c h m i a ł a b y ć p r z e s t r z e ń p r z e d f r o n t e m p r z e c i w n i k a i n a j e g o t y ł a c h 1. P r a k t y k a w y k o r z y s t a n i a d r o b ­ n y c h o d d z i a ł ó w p a r t y z a n c k i c h n a U k r a i n i e w w a l k a c h z b o l s z e w i k a m i , N i e m ­

1 L. Wyszczelski, D z ia ła n ia nieregularne w m yśli w ojskow ej X IX i X X w ieku , „Zeszyty Naukowe AON”, n r 3 (56) A, s. 16-25.

(3)

c a m i i U k r a i ń c a m i p o t w i e r d z i ł a s ł u s z n o ś ć p o g l ą d ó w p o l s k i c h t e o r e t y k ó w w o j ­ s k o w y c h . W i e l o l e t n i a p r a c a p o l s k i c h k o n s p i r a c y j n y c h o r g a n i z a c j i n i e p o d l e g ł o ś c i o ­ w y c h n a U k r a i n i e , w t y m Z w i ą z k u W a l k i C z y n n e j i o d d z i a ł ó w D r u ż y n S t r z e ­ l e c k i c h , s t w o r z y ł a g r u n t d l a p o w s t a n i a w s i e r p n i u 1 9 1 4 r. w K ijo w ie o r g a n i z a ­ c ji „ D n i e p r ” . Z a d a n i e m j e j b y ło w e r b o w a n i e m ł o d z i e ż y d o L e g io n ó w , s z e r z e n i e i d e i n i e p o d l e g ł o ś c i o w y c h w ś r ó d s p o ł e c z e ń s t w a p o l s k i e g o n a U k r a i n i e , g ł o s z e ­ n i e w a l k i o n i e p o d l e g ł o ś ć o j c z y z n y 2 . P o d k o n i e c 1 9 1 4 r. „ D n i e p r ” w c h o d z i w s k ł a d u t w o r z o n e j j e s i e n i ą w W a r s z a w i e P O W p o d r o z k a z y R o m a n a B a r s k i e g o ( p s e u d o n i m T a d e u s z a Z u l i ń s k i e g o ) . K o m e n d a n t e m N a c z e l n y m P O W n a U k r a i n i e z o s t a j e „ o b y w a t e l J o t ” ( J ó z e f B r o m i r s k i ) . P O W r o z p o c z y n a w a l k ę d y w e r s y j n ą n a t y ł a c h a r m i i r o s y j s k i e j . P i e r w s z ą u d a n ą a k c j ą b y ło w y s a d z e n i e 2 3 l i s t o p a d a t o r ó w k o l e j o w y c h n i e d a l e k o W a r ­ s z a w y . 3 0 l i s t o p a d a z o s t a ł z o r g a n i z o w a n y O d d z i a ł L o t n y P O W ( O d d z i a ł L o t ­ n y W o js k P o l s k i c h ) p o d p o r z ą d k o w a n y b e z p o ś r e d n i o T a d e u s z o w i Z u l i ń s k i e m u . W l u t y m 1 9 1 5 r. p o r e o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y p i o n u d y w e r s y j n e g o z o s t a ł y p o ­ w o ł a n e d o ż y c i a o k r ę g o w e o d d z i a ł y l o t n e . J e d n o c z e ś n i e p o w s t a ł C e n t r a l n y O d d z i a ł L o t n y d o z a d a ń o s z c z e g ó l n y m z n a c z e n i u 3 . K i j o w s k a o r g a n i z a c j a P O W p r o w a d z i ł a z a o p a t r z e n i e K o m e n d y G łó w n e j ( K G ) w b r o ń , a m u n i c j ę i m a t e r i a ł y w y b u c h o w e . P o n i e w a ż ż a n d a r m e r i a z w r a ­ c a ł a u w a g ę p r z e d e w s z y s t k i m n a m ł o d z i e ż , 5 0 - l e t n i „ k o m e n d a n t J o t ” s a m z a c z ą ł r e g u l a r n i e c o d w a t y g o d n i e p r z e w o z i ć p a r t i e m a t e r i a ł u . Z a s ł u g ą B r o - m i r s k i e g o b y ł o z a ł o ż e n i e o d d z i a ł ó w P O W w r o s y j s k i c h s z k o ł a c h o f i c e r s k i c h i w w o j s k u . T a k z o s t a j e p r z y g o t o w a n y g r u n t d o p o w s t a n i a P o l s k i c h F o r m a c j i W o j s k o w y c h , a „ P O W n a U k r a i n i e s t a j e s i ę d u s z ą w o js k o w o ś c i p o l s k i e j n a c a ł y m t e r e n i e R o s j i ”4 . Z w i ą z e k z k r a j e m w p i e r w s z y c h l a t a c h f u n k c j o n o w a n i a P O W n i e b y ł t a k l u ź n y , j a k t o m o ż e s i ę w y d a w a ć . J e s i e n i ą 1 9 1 4 r. d o K i j o w a p r z y j e ż d ż a l i T. H o łó w k o , J . Ł u k a s z e w i c z , a p o t e m i T. Z u l i ń s k i . N a p o c z ą t k u 1 9 1 5 r. K G w W a r s z a w i e w y s ł a ł a d o K i j o w a „ o b y w a t e l k ę S ł a w ę ” ( p ó ź n i e j s z a p ł k W ł a d y s ł a w a M a c i e s z y n a ) w c e l u z a ł o ż e n i a O d d z i a ł u Z e ń s k i e g o P O W . Z i m ą 1 9 1 5 / 1 9 1 6 r. „ o b y w a t e l P i o t r W y s o c k i ” z o r g a n i z o w a ł w K ijo w i e k u r s y w y w i a d o w c z e 5 . B o g u s ł a w M i e d z i ń s k i , p r z y s z ł y z w i e r z c h n i k K o m e n d y N a c z e l ­ n e j 3 ( K N - I I I ) , w k w i e t n i u 1 9 1 5 r. p r z y j e ż d ż a n a W s c h ó d j a k o e m i s a r i u s z J . P i ł s u d s k i e g o 6 .

2 I. Ziem iański, Z a ry s h isto rii P.O.W. n a W schodzie, w: P o lsk a O rg a n iza cja Wojskowa: szkice i w sp o m n ien ia , red. W. L ipiński i J . Stachiewicz, W arszaw a 1930, s. 216.

3 T. Nałęcz, P o lsk a O rgan izacja W ojskowa 1 9 1 4 -1 9 1 8 , Wrocław - W arszaw a - Kraków - G dańsk - Łódź 1984, s. 26-27; W. Brzozowski, O d d z ia ł L otn y Wojsk P olskich (1914-1915),

„Niepodległość” 1939, t. 19, s. 327-328.

4 I. H arski, K o m en d a n t N a c zeln y K. N . 3 Jot-B ro m irsk i, w: P o lsk a O rg a n iza cja Wojskowa: szkice i w sp o m n ie n ia, s. 224-225.

5 I. Ziem iański, P ra ca kobiet w P.O.W. - W schód, W arszaw a 1933, s. 27-28. 6 B. M iedziński, P o lityk a w sch o d n ia P iłsu d sk ieg o , W arszaw a 1986, s. 47.

(4)

S ł y n n a z e s w o je j o d w a g i k u r i e r k a O d d z i a ł u L o t n e g o P O W w W a r s z a w i e , W a n d a P i e k a r s k a , o d l u t e g o d o l i p c a 1 9 1 5 r. s i e d m i o k r o t n i e p r z e k r a c z a ł a l i n i ę f r o n t u , p r z e w o ż ą c m a t e r i a ł y w y b u c h o w e z K i j o w a d o W a r s z a w y . W e w n i o s k u o n a d a n i e j e j O r d e r u V i r t u t i M i l i t a r i n a p i s a n o , iż p r a c o w a ł a w n i e z w y k l e c i ę ż k i c h w a r u n k a c h , w y m y k a j ą c s i ę ż a n d a r m o m , z c a ł ą ś w i a d o m o ­ ś c i ą n i e b e z p i e c z e ń s t w a i g r o z y k a r y ś m i e r c i 7 . K o m e n d a P O W w K i j o w i e z o r g a n i z o w a ł a s z k o l e n i e w o j s k o w e w p o d o b n y s p o s ó b j a k t o b y ło z r o b i o n e w K r ó l e s t w i e - k u r s r e k r u c k i , ż o ł n i e r s k i , p o d o f i ­ c e r s k i , i n s t r u k t o r s k i , p o d c h o r ą ż y c h . J e d n y m z w y k ł a d o w c ó w b y ł k p t . J u l i u s z Z u l a u f , p r z y s z ł y g e n e r a ł W o j s k a P o l s k i e g o 8 . W g r u d n i u 1 9 1 6 r ., p o z e r w a n i u s t o s u n k ó w z k o m e n d a n t e m n a c z e l n y m n a R o s j ę F r a n c i s z k i e m S k ą p s k i m , J ó z e f B r o m i r s k i u t w o r z y ł s a m o d z i e l n ą K o ­ m e n d ę N a c z e l n ą P O W n a U k r a i n i e . O b j ę ł a o n a n a s t ę p u j ą c e o k r ę g i : K i j o w s k i , Ż y t o m i e r s k i , O d e s k i , C h a r k o w s k i i o b w o d y B i a ł o c e r k i e w s k i , B e r d y c z o w s k i , H u m a ń s k i i S a r a t o w s k i . Z m i a n y o g ó ln e j s y t u a c j i p o l i t y c z n e j w R o s j i w y w o ł a ­ n e p r z e z r e w o l u c j ę l u t o w ą , z a ł a m a n i e s i ę f r o n t u , b r a k k o n t a k t u z k r a j e m p o a r e s z t o w a n i u J . P i ł s u d s k i e g o z a h a m o w a ł y p r a c e P O W 9 . W t e j s y t u a c j i n a c z e l e P O W w k r a j u w p a ź d z i e r n i k u 1 9 1 7 r. s t a j e p ł k E d w a r d R y d z - S m i g ły . W a ż n i e j s z e d e c y z j e p o d e j m o w a ł o n j e d n a k n i e s a m o ­ d z i e l n i e , le c z w g r o n i e d z i a ł a c z y , k t ó r e w y s t ę p o w a ł o j a k o K o n w e n t . P o d l e g a ł o m u o g n iw o k o n s p i r a c j i o s z e r s z y m z a s i ę g u - O r g a n i z a c j a A 10. J e d n o c z e ś n i e n a s t ą p i ł y z m i a n y p r o g r a m o w e w P O W . C e l e m o r g a n i z a c j i j u ż n i e b y ł y w y ł ą c z n i e z m a g a n i a z R o s j ą , le c z w a l k a o n i e p o d l e g ł o ś ć P o l s k i b e z w y m i e n i a n i a w r o g a . P O W o b r ó c i ł a s i ę r ó w n i e ż p r z e c i w k o p a ń s t w o m c e n ­ t r a l n y m . N a s k u t e k r e o r g a n i z a c j i P O W „ c a ł y k r a j z o s t a j e p o d z i e l o n y n a K o ­ m e n d y N a c z e l n e ” . K N - I w W a r s z a w i e o b e j m u j e K r ó l e s t w o K o n g r e s o w e ; K N - I I w K r a k o w i e o b e j m u j e G a l i c j ę i K N - I I I w K ijo w i e - U k r a i n ę i i n n e j e d n o s t ­ k i o r g a n i z a c y j n e n a W s c h o d z i e 11. W k r ó t c e U k r a i n a s t a j e s i ę a r e n ą w a ż n y c h w y d a r z e ń i t e r e n e m w z m o ż o ­ n e j a k t y w n o ś c i m i e j s c o w e j P O W . 2 0 l i s t o p a d a 1 9 1 7 r. I I I U n i w e r s a ł C e n t r a l ­ n e j R a d y U k r a i ń s k i e j z a d e k l a r o w a ł u t w o r z e n i e U k r a i ń s k i e j R e p u b l i k i L u d o ­ w e j ( U R L ) . P r z y z n a n o a u t o n o m i ę n a r o d o w ą R o s j a n o m , Ż y d o m i P o l a k o m . C e n t r a l n a R a d a w I V U n i w e r s a l e 2 2 s t y c z n i a 1 9 1 8 r. o k r e ś l i ł a U R L s a m o ­ d z i e l n y m , o d n i k o g o n i e z a l e ż n y m , s u w e r e n n y m p a ń s t w e m n a r o d u u k r a i ń ­ s k i e g o . W r a m a c h C e n t r a l n e j R a d y f u n k c j o n o w a ł S e k r e t a r i a t d o S p r a w M i ę d z y - n a r o d o w o ś c i o w y c h z p o d s e k r e t a r i a t a m i p o l s k i m , r o s y j s k i m i ż y d o w s k i m . N i e ­ z a d o w o l e n i e d u ż e j c z ę ś c i p o l s k i c h w ł a ś c i c i e l i z i e m s k i c h , s ł u ż ą c y c h i m i e s z ­

7 W. Misztal, M. Sulej, K u rierka I B r y g a d y Legionów, „K om batant” 2002, n r 1 (131), s. 12. 8 A. Pepłoński, W yw iad w w ojnie polsko -b o lszew ick iej 1 9 1 9 -1 9 2 0 , W arszaw a 1999, s. 32. 9 Ibidem ; I. Ziem iański, Z a ry s rozw oju P.O.W. w Ż yto m ierzu , „Niepodległość” 1934, t. 9, s. 412-413.

10 T. Nałęcz, op. cit., s. 145.

(5)

c z a ń s t w a w y w o ł a ło s k a s o w a n i e w ł a s n o ś c i o b s z a r n i c z e j . J e d n y m z p r z e j a w ó w p o d z i a ł ó w p o l i t y c z n y c h w ś r ó d l u d n o ś c i p o l s k i e j n a U k r a i n i e b y ł o t o , ż e P O W p o d c z a s n a j ś c i a b o l s z e w i k ó w w s t y c z n i u 1 9 1 8 r. s w o j ą a k c j ą b o j o w ą w s p i e r a ł a U k r a i ń c ó w b r o n i ą c y c h K ij o w a . N a t o m i a s t o d d z i a ł y g e n . E . H e n n i n g a d e M i ­ c h a e l i s a p o ś p i e s z n i e o p u ś c i ł y K ij ó w w k i e r u n k u Ż y t o m i e r z a . P o d k o n i e c 1 9 1 7 r. p o j a w i a j ą s i ę i n f o r m a c j e o p a r t y z a n t a c h p o l s k i c h n a U k r a i n i e . D z i ę k i k s i ą ż c e W i k t o r a D z i e r ż y k r a j - S t o k a l s k i e g o d o b r z e z n a n e s ą c z y n y o d d z i a ł u p a r t y z a n c k i e g o F e l i k s a J a w o r s k i e g o . D z i a ł a ł o n p o d r ó ż n y m i n a z w a m i n a P o d o l u i W o ł y n i u , a w 1 9 2 0 r. n a P o d l a s i u i S u w a l s z c z y z n i e . K i e d y w c z e r w c u 1 9 1 8 r. A u s t r i a c y (W . D z i e r ż y k r a j - S t o k a l s k i e g o p o m y ł k o w o p i s z e - N i e m c y ) r o z b r o i l i t a k ż e o d d z i a ł J a w o r s k i e g o , „ n a w i ą z u j e o n k o n t a k t z P O W i p o d p o z o r a m i o d d z i a ł u u k r a i ń s k i e g o , s k u p i a p r z y s o b i e n a j w i e r n i e j ­ s z y c h s w y c h j u n a k ó w . W l i s t o p a d z i e i g r u d n i u 1 9 1 8 r. p r z e d z i e r a s i ę z n i m i p o p r z e z w r a ż e u k r a i ń s k i e s z e r e g i i ł ą c z y z a r m i ą n a r o d o w ą , b r o n i ą c p o c z ą t ­ k o w o w c i ą g u d ł u g i c h m i e s i ę c y W ł o d z i m i e r z a W o ł y ń s k i e g o i Ł u c k a , a n a s t ę p ­ n i e w a l c z ą c w s z e r e g a c h IX -e j d y w i z j i a r m i i p o l s k i e j ” 12. 1 5 s t y c z n i a 1 9 1 8 r. p o l s k i k o m e n d a n t w K i s z y n i o w i e D a l i g w s w o i m t e l e g r a m i e p r o s i ł K o m i t e t W o j s k o w y c h P o l a k ó w F r o n t u R u m u ń s k i e g o ( P o l a - k o r u m ) o n a d e s ł a n i e m u i n f o r m a c j i d o t y c z ą c y c h „ o f i c e r s k i e g o o d d z i a ł u p a r t y ­ z a n c k i e g o g e n e r a ł a S u r y n a ” 13. N i e s t e t y , o p r ó c z t e j w z m i a n k i ż a d n y c h i n n y c h s z c z e g ó ł ó w o d z i a ł a l n o ś c i o f i c e r s k i e g o o d d z i a ł u p a r t y z a n c k i e g o p o d k o m e n d ą g e n e r a ł a - P o l a k a a u t o r n i e p o s i a d a . 1 0 m a r c a 1 9 1 8 r. K o m i s a r z W o j s k o w y X I A r m i i p o d l e g a j ą c e j R z ą d o w i S y b e r y j s k i e m u p r z e d s t a w i ł d o w ó d c y p o l s k i e g o o d d z i a ł u m a t e r i a ł y ś w i a d c z ą c e o r e k w i z y c j i d o k o n a n e j p r z e z p a r t y z a n t ó w m a j ą t k u s y b e r y j s k i e g o s k ł a d u r z e ­ c z o w e g o z n a j d u j ą c e g o s i ę w S t a r o k o n s t a n t y n o w i e . C z ę ś ć m a j ą t k u p a r t y z a n c i z w r ó c i l i s a m i 14. P a r t y z a n t a m i n a z y w a t a k ż e s w o i c h p o d k o m e n d n y c h p ł k J u l i u s z v o n R u m m e l 15 w r a p o r c i e z 1 8 m a r c a 1 9 1 8 r. W d o k u m e n c i e p o d p i s a ł s i ę j a k o d o w ó d c a 1 7 . k o n n e j b a t e r i i I I I P o l s k i e g o K o r p u s u 16. O d d z i a ł y I I I K o r p u s u r o z r z u c o n e b y ł y n a t e r e n a c h P o d o l a i W o ł y n i a . P e ł n i ł y f u n k c j e o c h r o n y m a ­ j ą t k ó w z i e m s k i c h m i e j s c o w y c h P o la k ó w . D o c h o d z i ł o d o p o w a ż n y c h s t a r ć z b r o j n y c h m i ę d z y n i m i a c h ł o p a m i . O d p o c z ą t k u r o k u 1 9 1 8 K o m e n d a G ł ó w n a P O W z w r a c a p i l n i e j s z ą u w a g ę n a t w o r z e n i e w o j s k a p o l s k i e g o n a W s c h o d z i e . P r z e d e w s z y s t k i m c h o d z i o f o r m u j ą c e s i ę o d k o ń c a 1 9 1 7 r. K o r p u s y P o l s k i e n a B i a ł o r u s i i U k r a i n i e . W c e l u k o n t r o l o w a n i a s y t u a c j i i k i e r o w a n i a s p r a w ą t w o r z e n i a p o l s k i e j s i ł y 12 W. D zierżykraj-Stokalski, D zieje je d n e j p a r ty z a n tk i z la t 1 9 1 7 -1 9 2 0 , Lwów 1927, s. 79. 13 Państw ow e A rchiw um Obwodu Kijowskiego, Zespół 1787 „Legiony Polskie”, opis 6, spraw a 12, k. 34.

14 Ibidem , opis 1, spraw a 20, k. 18-19, 24. 15 Później zm ieni on nazw isko n a Rómmel.

16 Państw ow e A rchiw um Obwodu Kijowskiego, Zespół 1787 „Legiony Polskie”, opis 1, spraw a 20, k. 26.

(6)

z b r o j n e j K G c a ł k o w i c i e r e o r g a n i z u j e P O W n a U k r a i n i e , t w o r z ą c K N - I I I . N a U k r a i n ę w y j e ż d ż a j ą e m i s a r i u s z e K G : T. H o łó w k o , P. B a r t h e l d e W e y d e n t h a l , B . M i e d z i ń s k i , T. S c h a e t z e l , L . L i s - K u l a , B . W i e n i a w a - D ł u g o s z o w s k i , J . B e c k , A . S t r u g . P o m i j a j ą c a n a l i z ę w y d a r z e ń p o w i ą z a n y c h z p o b y t e m k o r p u s ó w p o l s k i c h n a U k r a i n i e o d k o ń c a 1 9 1 7 d o p o ło w y 1 9 1 8 r ., p o d k r e ś l i ć n a l e ż y , iż p r ó b y u t w o r z e n i a c z y n n e j p o l s k i e j s i ł y z b r o j n e j n i e p o w i o d ł y s i ę . A n t y p o l s k a p o s t a ­ w a N i e m c ó w i A u s t r i a k ó w d o p r o w a d z i ł a d o b i t w y p o d K a n i o w e m i d o r o z b r o ­ j e n i a k o r p u s ó w . W t y m m o m e n c i e d l a P O W , j a k i d l a c a ł e g o o b o z u n i e p o d l e ­ g ło ś c io w e g o n i e p o z o s t a ł o n i c i n n e g o , j a k t y l k o li c z y ć n a p o m o c E n t e n t y , p r z e d e w s z y s t k i m F r a n c j i . P O W n i e m o g ł a li c z y ć n a w s p a r c i e ż a d n e j s i ł y p o l i t y c z n e j n a U k r a i n i e . O r g a n i z a c j a n i e u j a w n i a ł a s i ę i m u s i a ł a d z i a ł a ć w p o d z i e m i u , j a k o d e s t r u k ­ c y j n a s i ł a w r o g o n a s t a w i o n a d o k a ż d e g o z k o l e j n o z m i e n i a j ą c y c h s i ę r z ą d ó w . I d e a g r a n i c z 1 7 7 2 r. n a d a l b y ł a ż y w a , c h o c i a ż n i e r e k l a m o w a n a s z e r o k o . K o l i d o w a ło t o z i n t e r e s a m i t a k U k r a i ń c ó w , j a k i b o l s z e w i k ó w . O r g a n i z a c j a p r o w a d z i ł a i n t e n s y w n ą a g i t a c j ę d o c e n t r a l n y c h o r g a n ó w w ł a d z c y w i l n y c h i w o j s k o w y c h n a U k r a i n i e . P O W m i a ł a s w o i c h l u d z i w e w s z y s t k i c h w i ę k s z y c h ś r o d o w i s k a c h ż y c i a p o l s k i e g o , w u r z ę d a c h i d o w ó d z t w a c h u k r a i ń s k i c h , n i e ­ m i e c k i c h , b o l s z e w i c k i c h . M i a ł a t a k ż e ł ą c z n i k ó w p r z y d o w ó d z t w a c h k o a l i c y j ­ n y c h , w o d d z i a ł a c h p o l s k i c h , o r g a n i z o w a n y c h w M u r m a ń s k u , n a S y b e r i i i n a K u b a n i u . K o n t r o l o w a ł a w i ę k s z o ś ć l e g a l n y c h p o l s k i c h o r g a n i z a c j i , p o w s t a ł y c h d z i ę k i p r z y c h y l n e j w o b e c P o l a k ó w p o l i t y c e w e w n ę t r z n e j U R L i r e ż i m u h e t m a n a S k o r o p a d s k i e g o . W p o ło w ie 1 9 1 8 r. t e r e n d z i a ł a ń K N - I I I o b e j m o w a ł o g r o m n y o b s z a r : U k r a i n ę p r a w o b r z e ż n ą ( 1 2 p la c ó w e k ) , U k r a i n ę l e w o b r z e ż n ą ( 6 p l a c ó w e k ) , p a s c z a r n o m o r s k i i K r y m ( 6 p l a c ó w e k ) o r a z z i e m i e k o z a c k i e i K a u k a z (5 p l a c ó w e k ) . N a t e r e n i e K N - I I I i s t n i a ł o 7 o k r ę g ó w , n a c z e l e k t ó r y c h s t a l i k o m e n d a n c i , p r o w a d z ą c y n a s t ę p u j ą c e d z i a ł y p r a c y : a ) w y w i a d w o js k o w y , b ) w y w i a d p o l i t y c z n y i d y p l o m a t y c z n y , c) a k c j ę b o j o w ą , d ) d z i a ł a l n o ś ć a g i t a - c y j n o - o r g a n i z a c y j n ą 17. 2 3 m a j a 1 9 1 8 r. r o z k a z e m K G P O W z o s t a ł w p r o w a d z o n y R e g u l a m i n w e w n ę t r z n y P O W , z a w i e r a j ą c y p o d s t a w o w e z a s a d y p r o g r a m o w e . N i e w y m i e ­ n i a j ą c d o s ł o w n i e , p r z e c i w k o k o m u j e s t s k i e r o w a n a d z i a ł a l n o ś ć P O W , R e g u l a ­ m i n w e w n ę t r z n y j e d n a k n i e p o z o s t a w i a ł w ą t p l i w o ś c i , iż c h o d z i ł o t u o p a ń ­ s t w a c e n t r a l n e . W s p o s ó b b a r d z o c i e k a w y o k r e ś l o n o z a s i ę g d z i a ł a l n o ś c i : „ P O W r o z c i ą g a n a c a ł y k r a j o r a z ś r o d o w i s k a p o l s k i e n a o b c z y ź n i e s i e ć o r g a n i ­ z a c j i , k t ó r y c h z a d a n i e m j e s t w y c h o w a n i e o b y w a t e l s k i e i w y s z k o l e n i e w o j s k o ­ w e n o w o c z e s n y c h ż o ł n i e r z y , z d o l n y c h d o w a l k i w n a j c i ę ż s z y c h n a w e t w a r u n ­ k a c h ” . Z a r z u c o n y z o s t a ł t e r m i n „ K r ó l e s t w o P o l s k i e ” n a r z e c z b a r d z i e j n i e p r e ­ c y z y j n e g o o k r e ś l e n i a „ k r a j ” . J a k z a u w a ż y ł p r o f . T o m a s z N a ł ę c z , „ p o z w a l a ł o

(7)

o n o u c h y l i ć s i ę o d o k r e ś l e n i a k s z t a ł t u p r z e s t r z e n n e g o p r z y s z ł e j P o l s k i , a w k o n s e k w e n c j i e l a s t y c z n i e d o s t o s o w a ć s i ę d o r o z w o j u w y d a r z e ń ” 18. K G P O W z d e c y d o w a ł a s i ę n a r o z p o c z ę c i e a k c j i d y w e r s y j n o - t e r r o r y s t y c z - n e j s k i e r o w a n e j p r z e c i w k o N i e m c o m i p o l e c i ł a w s z y s t k i m K o m e n d o m N a c z e l ­ n y m u t w o r z e n i e o d d z i a ł ó w l o t n y c h 19. P i e r w s z y b o jo w y o d d z i a ł l o t n y n a t e r e n i e k i j o w s k i m z o r g a n i z o w a ł p o ­ r u c z n i k M a k s y m i l i a n K a m s k i ( „ M i l a n ” ) s k i e r o w a n y p r z e z k o m e n d a n t a R y - d z a - S m i g ł e g o d o K i j o w a n a s t a n o w i s k o s z e f a w y s z k o l e n i a b o jo w e g o . P o o b j ę ­ c i u w l i p c u 1 9 1 8 r. K o m e n d y N a c z e l n e j n r 3 L e o p o ld L i s - K u l a p r o w a d z i d a le j p r a c ę b o jo w ą , m a j ą c d o p o m o c y o fic e ró w , j a k M . K a m s k i , W . G ł a z e k ( „ C z w a r ­ t a k ”) i T. K o s s a k o w s k i ( „ K ir g iz ”). T w o r z y o n „ w y b o r o w e o d d z i a ł k i , k t ó r e p r z e m i e ­ r z a j ą c K i jo w s z c z y z n ę z k r a ń c a w k r a n i e c - s w o j ą d z i a ł a l n o ś c i ą w c i ą g u k i l k u m i e s i ę c y p o t r a f i ł y w z n ie c i ć p o s t r a c h w ś r ó d N i e m c ó w i U k r a i ń c ó w , c z y n ią c w r a ­ ż e n i e z n a c z n e j , ś w i e t n i e z o r g a n i z o w a n e j , d o s k o n a l e z a k o n s p i r o w a n e j s i ły ”20. P r z y s t ę p u j ą c d o k i e r o w n i c t w a K N - I I I L i s p i s a ł w r a p o r c i e : „ I s t n i e j e t y l k o j e d e n o d d z i a ł l o t n y , k t ó r y t e r a z z j a d a s w o je s i ł y n a k o n t r w y w i a d z i e i d y s l o k o ­ w a n i u p l a n o w y m m a t e r i a ł ó w w y b u c h o w y c h . K u r s z a ł o ż o n y p r z e z S w i t k a d a j e w d n i a c h 5 d o b r y c h k o m e n d a n t ó w t a k i c h o d d z ia ł ó w . J e ż e l i r o z l o k u j ę i c h o d p o w i e d n i o , t o m a m n a d z i e j ę , ż e z a t r z y t y g o d n i e p o w s t a n ą j e s z c z e n a j m n i e j 3 o d d z i a ł y , m o g ą c e b e z p o ś r e d n i o w e j ś ć d o a k c j i . N i e z a l e ż n i e o d t e g o j u t r o o t w i e r a m d w u t y g o d n i o w y k u r s ( d w u n a s t u l u d z i , k t ó r y c h K . N . w z i ę ł a n a u t r z y m a n i e , p r z e w a ż n i e b y l i w o js k o w i) . B ę d z i e t o d r u g i o d d z i a ł p o d l e g ł y b e z ­ p o ś r e d n i o K . N ., k t ó r y t a k ż e w e j d z i e o d r a z u d o a k c j i [ . . . ] ”21. F r a n c i s z e k D e m e l i W a c ł a w L i p i ń s k i w n i k l i w i e p r z e d s t a w i l i s t r a t e g i ę o d d z i a ł ó w l o t n y c h w K N - I I I : „ P o d w z g l ę d e m u ż y c i a o d d z i a ł ó w l o t n y c h i s y s t e ­ m u w a l k i z N i e m c a m i - L i s t w o r z y s p e c j a l n ą d l a n i c h t a k t y k ę . B i ł w m a s ę N ie m c ó w , n i e b a w i ą c s i ę w z a m a c h y n a p o j e d y n c z e j e d n o s t k i , ż ą d a ł t e ż , b y k o m e n d a n c i o d d z i a ł ó w d o b i e r a l i s o b i e l u d z i n a j i n t e l i g e n t n i e j s z y c h , n i e l u b u j ą - c y c h s i ę w m a s a k r z e , b o w i e m c h o d z i ł o o r z u c e n i e p o s t r a c h u n a N ie m c ó w , o z m u s z e n i e i c h d o n a b r a n i a p r z e k o n a n i a , ż e a k t n i e j e s t o d e r w a n y , ż e s t a n o ­ w i p l a n o w e u d e r z e n i e j a k i e j ś z o r g a n i z o w a n e j s iły , w o b e c c z e g o m u s i b y ć p u n k t u a l n e w y k o n a n i e o j e d n e j i t e j s a m e j g o d z i n i e , j e d n ą i t ą s a m ą b r o n i ą . C h o d z i ł o o z m u s z e n i e N i e m c ó w d o r o z s i a n i a s i ł w z d ł u ż l i n i i k o l e j o w y c h , o z g ę s z c z e n i e n a n i e j p o s t e r u n k ó w , o n ę k a n i e i c h . J u ż k i l k a s p o r a d y c z n y c h w y b u c h ó w n a t o r a c h k o l e j o w y c h z m u s i ł o i c h d o o b s a d z e n i a w s z y s t k i c h w i ę k ­ s z y c h m o s t ó w i d o r o z s y ł a n i a p o j e d y n c z y c h p a t r o l i w z d ł u ż l i n i i , z c z a s e m m u s i e l i z g ę ś c i ć p a t r o l e . P o t e m t r z e b a b y ło p o m y ś l e ć o z n o s z e n i u o d d z i a ł ó w r e k w i z y c y j n y c h p r z e d d o k o n a n i e m p r z e z n i e r e k w i z y c j i , a b y l u d n o ś ć p r z e k o ­ n a ć , ż e j e s t k t o ś , k t o s t a j e w j e j o b r o n i e [ ...] . T o t e ż w s z y s t k i e d y r e k t y w y L i s a d o t y c z ą c e a k c j i d y w e r s y j n e j n o s z ą c h a r a k t e r s i l n y c h , z d e c y d o w a n y c h u d e ­

18 T. Nałęcz, op. cit., s. 178. 19 Ibidem , s. 180-181.

20 F. Demel, W. Lipiński, op. cit., s. 294. 21 Ibidem , s. 305.

(8)

r z e ń , w j e d n y m c z a s i e n a s t ę p u j ą c y c h n a c a ł y m o b s z a r z e U k r a i n y . R o b io n o t e d y z a m a c h y n a t r a n s p o r t y w o j s k o w e , p r z e r z u c a n e w t y m c z a s i e p r z e z N i e m c ó w g w a ł t o w n i e i m a s o w o n a z a c h ó d , g d z i e t o c z y ł a s i ę o s t a t n i a o f e n s y ­ w a n i e m i e c k a , n a s t ę p n i e n a p o m n i e j s z e o d d z i a ł k i n i e m i e c k i e , z w ł a s z c z a r e - k w i z y c y j n e o r a z n a k a s y w o j s k o w e i p a ń s t w o w e ”22. Z a s ł u g u j e n a u w a g ę w y p o w i e d ź e m i s a r i u s z a P O W T a d e u s z a H o ł ó w k i n a t e m a t „ c o r a z d a l s z e g o z a p u s z c z a n i a s i ę N i e m c ó w w g ł ą b U k r a i n y ” w i o s n ą 1 9 1 8 r.: „ I m w ię c e j u g r z ę ź n i e t u o d d z i a ł ó w n i e m i e c k i c h - s n u ł e m w ą t e k m y ś l i - t y m l e p i e j , b o g d y n a l e ż y c i e z o r g a n i z u j e m y n a U k r a i n i e P O W , a w g ł ę b i R o s j i a r m i ę p o l s k ą , t o p r z y j d z i e c h w i l a , ż e w y w o ł u j ą c n a U k r a i n i e r o z r u c h y i p o w s t a n i a c h ł o p s k i e p r z e c i w k o o k u p a n t o m n i e m i e c k i m i a u s t r i a c k i m , z m u ­ s i m y i c h d o p c h a n i a t u c o r a z n o w y c h o d d z i a ł ó w , a w ię c t y m s a m y m o s ł a b i a ­ n i a f r o n t u z a c h o d n i e g o . P r z y j d z i e w ię c t a k a c h w i l a , g d y b ę d z i e m y m o g l i p r z y j ś ć a l i a n t o m z r e a l n ą p o m o c ą , a t y m s a m y m z m u s i ć i c h d o p o w a ż n e g o l i c z e n i a s i ę z n a m i - w a l c z ą c y m i o N i e p o d l e g ł o ś ć P o l s k i ”23. W p o c z ą t k a c h c z e r w c a 1 9 1 8 r. z a c z y n a s i ę r e a l i z a c j a p l a n ó w P O W d o t y ­ c z ą c y c h w y w o ł a n i a r o z r u c h ó w i p o w s t a ń c h ł o p s k i c h n a U k r a i n i e , o c z y m w s p o m i n a ł T. H o łó w k o . 3 c z e r w c a r o z p o c z ę ł o s i ę j e d n o z n a j w i ę k s z y c h p o ­ w s t a ń p r z e c i w k o n i e m i e c k i m o k u p a n t o m w Z w i n o g r o d z i e . D o 1 3 c z e r w c a p o w s t a n i e o g a r n ę ł o t r z y p o w i a t y - z w i n o g r o d z k i , t a r a s z c z a ń s k i i k a n i o w s k i . S i ł y p o w s t a ń c ó w s t a n o w i ł y 4 0 t y s . u z b r o j o n y c h l u d z i . P o s i a d a l i 1 2 a r m a t i 2 0 0 k u lo m io t ó w . N i e m c y w y s t a w i l i 2 d y w i z j e p i e c h o t y i d y w i z j ę k a w a l e r i i . O g ó ł e m w t ł u m i e n i u p o w s t a n i a b r a ł o u d z i a ł 3 5 t y s i ę c y w o j s k k a r a l n y c h z u ż y c i e m s a m o c h o d ó w p a n c e r n y c h i s a m o lo t ó w . Z g i n ę ł o o k o ło 6 t y s . ż o ł n i e ­ rz y , w a l k i t r w a ł y d o k o ń c a l i p c a 24. C a ł e z a m i e s z a n i e w y w o ł a ł o f i c e r a r m i i r o s y j s k i e j , b y ł y k o m e n d a n t m i e j ­ s c o w y P O W , p o w i a t o w y k o m e n d a n t w o j s k o w y w Z w i n o g r ó d c e M i c h a ł P a w ­ ł o w s k i , n a z y w a n y p u ł k o w n i k i e m . W z o r g a n i z o w a n e j p r z e z s i e b i e p o w i a t o w e j g a z e c i e „ Z w e n y h o r o d s ’k a d u m k a ” n a w o ł y w a ł c h ł o p ó w d o s p r z e c i w i a n i a s ię p o l i t y c e h e t m a n a S k o r o p a d s k i e g o , p u b l i k o w a ł s w o je r o z p o r z ą d z e n i a i o d e z w y p r z e c i w k o h e t m a n o w i o r a z u c h w a ł y p o w i a t o w e g o k o m i t e t u p a r t i i s o c j a l i s t ó w - - r e w o l u c j o n i s t ó w . N i e m i e c k i e w ł a d z e w o js k o w e d o s t a ł y r o z k a z a r e s z t o w a n i a M . P a w ł o w s k i e g o . Z d ą ż y ł o n z n i s z c z y ć k a n c e l a r i ę i z k i l k u o s o b o w y m s z t a b e m w y j e c h a ł d o O d e s s y , g d z i e z a m i e s z k a ł w d o m u r y b a k a n a d b r z e g i e m m o r z a . P r z e d u c i e c z k ą M . P a w ł o w s k i r o z d a ł c h ł o p o m p o w y ż e j 1 0 t y s . k a r a b i n ó w , 4 3 k u l o m i o t y , 2 c i ę ż k i e a r m a t y , s a m o c h ó d o p a n c e r z o n y i d u ż o a m u n i c j i z m i e j s c o w e g o s k ł a d u 25. C z ł o w i e k , k t ó r y w z n i e c i ł p o w s t a n i e , c z ł o n e k U k r a i ń ­ s k i e j C e n t r a l n e j R a d y , M i c h a ł P a w ł o w s k i , a t a m a n Z w i n o g r o d c z y z n y , p r z e b y ­ w a ł d a l e k o o d Z w i n o g r o d u , w b e z p i e c z n y m m i e j s c u . 22 Ibidem , s. 305-306.

23 T. Hołówko, P rzez d w a fronty. Cz. 2: P rzez k ra j czerwonego caratu, W arszawa 1931, s. 28. 24 W. M. Szczerbatiuk, Z w en yh orodźke zbrojn e p o w sta n n ia , „Dobrydeń” 2000, n r 12 (13), s. 8-14.

(9)

Z m u s z o n y p r z e z b i e g w y d a r z e ń d o o b j ę c i a k i e r o w n i c t w a l o t n i k w o js k o w y „ s o t n y k a w i a c j i ” L e w k o S z e w c z e n k o ( u r . w e w s i K y r y l i w k a , k r e w n y w i e s z c z a u k r a i ń s k i e g o , p o e t y T a r a s a S z e w c z e n k i ) o s k a r ż a ł P a w ł o w s k i e g o o s p r o w o k o ­ w a n i e p o w s t a n i a , p o d o b n i e j a k k i e r o w n i k S z t a b u P a r t y z a n c k o - P o w s t a ń c z e g o g e n e r a ł - c h o r ą ż y a r m i i U R L J u r k o T i u t i u n n y k . K i e r o w n i c t w o u k r a i ń s k i e g o r u c h u n a r o d o w e g o n i e m i a ł o a n i k o n c e p c j i , a n i p l a n u p o w s t a n i a i d l a t e g o b y ło p r z e c i w k o n a r a ż a n i u l u d n o ś c i . P o w s t a n i e s t ł u m i o n o b r u t a l n i e : g w a ł t y , t o r t u r y i e g z e k u c j e d o t k n ę ł y j e g o u c z e s t n i k ó w . W p o w i e c i e z w i n o g r o d z k i m s p a l o n o k i l k a w s i , t y s i ą c e o s ó b z a a r e s z t o w a n o i w y s ł a n o d o t a b o r ó w w N i e m - c z e c h 26. P r z y w ó d c a p o w s t a n i a L . S z e w c z e n k o s a m p o d d a ł s i ę N i e m c o m , ż e b y p o w s t r z y m a ć r e p r e s j e w o b e c p o w s t a ń c ó w . P ó ź n i e j p o d c z a s s p a c e r u z b i e g ł z k o m e n d a n t u r y n i e m i e c k i e j w K ijo w ie . H e t m a n o w i S k o r o p a d s k i e m u - j u ż p o j e g o o b a l e n i u - p o s t a w i o n y z o s t a ł z a r z u t s p r o w o k o w a n i a p o w s t a n i a w p o w i e c i e z w i n o g r o d z k i m , k t ó r e r z e k o m o o d b y w a ł o s i ę p o d k i e r o w n i c t w e m M . P a w ł o w s k i e g o . W p r a s i e u k a z a ł o s i ę j e g o o ś w i a d c z e n i e o n i e o b e c n o ś c i w k r a j u o r a z o s k a r ż e n i e p o d a d r e s e m L . S z e w ­ c z e n k i j a k o p r o w o k a t o r a . O d p i e r a j ą c z a r z u t y , L . S z e w c z e n k o z a u w a ż y ł , iż to P a w ł o w s k i w s w o i c h o d e z w a c h i r o z k a z a c h n a w o ł y w a ł d o p o w s t a n i a , a s a m u c i e k ł z e Z w i n o g r o d c z y z n y . K i e d y w ł a d z ę n a U k r a i n i e o b j ą ł P e t l u r a , m i a n o ­ w a ł M . P a w ł o w s k i e g o r e w i z o r e m p o w i a t o w y c h k o m e n d a n t ó w . W y d a ł o n n a ­ s t ę p n i e n a k a z a r e s z t o w a n i a L . S z e w c z e n k i , k t ó r y z g i n ą ł t e g o s a m e g o d n i a „ p o d c z a s p r ó b y u c i e c z k i ”27. P r z y n a l e ż n o ś ć P a w ł o w s k i e g o d o P O W p o z o s t a w a ­ ł a w i e l k ą t a j e m n i c ą . W 1 9 1 9 r. p u ł k o w n i k a r m i i U R L M . P a w ł o w s k i w y s t ę p u ­ j e n a P o d o l u j a k o d o w ó d c a 2 . o d d z i a ł u p a r t y z a n c k i e g o . A u t o r o w i n i e u d a ł o s i ę z n a l e ź ć p o t w i e r d z e n i a j e g o k o n t a k t ó w z P O W w t y m o k r e s i e , c h o c i a ż w i a d o ­ m o , ż e w r o k u 1 9 1 9 r u c h p o w s t a ń c z y n a U k r a i n i e k o n t r o l o w a n y b y ł p r z e z P O W i I I O d d z i a ł S G W P . P O W n a w i ą z a ł a w m a j u 1 9 1 8 r. b l i s k ą w s p ó ł p r a c ę z w y w i a d e m f r a n c u ­ s k i m d z i ę k i p o ś r e d n i c t w u I. M a t u s z e w s k i e g o , W . M o n g i r d a , B . W i e n i a w y - D ł u - g o s z o w s k i e g o , J . M o s z c z y ń s k i e g o i i n n y c h p r a c o w n i k ó w W y d z i a ł u W y w i a d o w ­ c z e g o K N - I I I . W ł a ś n i e j e d n y m z e l e m e n t ó w w s p ó ł p r a c y b y ł o p r z e p r o w a d z e n i e p r z e z P O W a k c j i d y w e r s y j n y c h i s a b o t a ż o w y c h p r z e c i w k o o k u p a c y j n y m w o j ­ s k o m a u s t r i a c k o - n i e m i e c k i m n a U k r a i n i e w c e l u u n i e m o ż l i w i e n i a i c h p r z e ­ r z u t u n a f r o n t z a c h o d n i 28. B . W i e n i a w a - D ł u g o s z o w s k i t a k w y j a ś n i a n i e k t ó r e t a k t y c z n e p o s u n i ę c i a P O W n a U k r a i n i e : „ W e d ł u g i n s t r u k c j i K o m e n d a n t a G łó w n e g o P O W c z y n n e w y s t ą p i e n i e p r z e c i w k o N i e m c o m , w i ą ż ą c e i n i e p o z w a l a j ą c e i m n a s w o b o d n e p o c z y n a n i a n a a k t y w n y c h j e s z c z e f r o n t a c h w o j e n n y c h - m i a ł o b y ć i n i c j o w a n e p r z e w a ż n i e n a t e r e n a c h n i e p o l s k i c h , b y w t e n s p o s ó b u c h r o n i ć l u d n o ś ć p o l s k ą o d m o ż l i w y c h , a n a w e t p e w n y c h r e p r e s j i n i e m i e c k i c h , c o d o k t ó r y c h b e z ­

26 W. M. Szczerbatiuk, Is to r ia regioniw U krainy: Ł ysia n szczyn a , Kijów 2002, s. 158-168. 27 Ibidem.

(10)

w z g l ę d n o ś c i w r a z i e p o d o b n y c h w y p a d k ó w n i e b y ło n a j m n i e j s z e j w ą t p l i w o - ś c i ”29. P r z y t a k i m p o d e j ś c i u d o s p r a w y b e z d y s k u s y j n y m b y ło z a c h o w a n i e p r z e z p e o w i a k ó w n a j ś c i ś l e j s z e j k o n s p i r a c j i . D o w ó d c a p i e r w s z e g o o d d z i a ł u l o t ­ n e g o K N - I I I P O W W a c ł a w G ł a z e k , j a k o z n a w c a s p r a w y , t w i e r d z i ł , ż e „ lo t n e o d d z i a ł y t a k b y ł y d o b r a n e , ż e d u m ą k a ż d e g o z n a j m ł o d s z y c h r a c z e j p a ś ć b y ło p o d p ł o t e m z g ł o d u , c h ł o d u c z y r a n , a n i ż e l i z d r a d z i ć , ż e t a c z y i n n a d y w e r s j a , ż e t e n l u b i n n y z a m a c h b y ł d z i e ł e m i c h w ł a s n y c h r ą k . W y s t a r c z y ł o , ż e o t y m w i e d z i a ł a K N - I I I ”30. J e d n a z n a j w i ę k s z y c h a k c j i p r z e c i w k o N i e m c o m m i a ł a m i e j s c e a k u r a t n a t e r e n i e n i e p o l s k i m . 6 c z e r w c a 1 9 1 8 r. o g o d z i n i e 1 0 .2 0 r a n o z o s t a ł y w y s a d z o ­ n e w i e l k i e s k ł a d y a m u n i c j i a r t y l e r y j s k i e j n a p r z e d m i e ś c i u K i j o w a z w a n y m Z w i e r z y n i e c . W l i t e r a t u r z e h i s t o r y c z n e j m o ż n a s p o t k a ć g łó w n i e p r z y p u s z c z e ­ n i a n a t e m a t e w e n t u a l n y c h w y k o n a w c ó w t e j d y w e r s j i , w ś r ó d k t ó r y c h z n a j d u j e ­ m y „ a g e n t u r ę b o l s z e w i c k ą ”, p a r t i ę s o c j a l i s t ó w - r e w o l u c j o n i s t ó w , „ f r a n c u s k i c h s z p i e g ó w ” , „ r o s y j s k i e o r g a n i z a c j e t e r r o r y s t y c z n e ” , „ o r g a n i z a c j ę S a w i n k o w a ” , „ a g e n t ó w E n t e n t y ” . A u t o r z n a l a z ł w d o k u m e n t a c h a r c h i w a l n y c h t y l k o j e d n ą k o n k r e t n ą w s k a z ó w k ę n a K N - I I I P O W i j e d n e g o z j e j k i e r o w n i k ó w . I n f o r m a ­ c j a w y m a g a w e r y f i k a c j i . W i e l k i e j r o z b i e ż n o ś c i n a t o m i a s t n i e m a w o c e n a c h s k u t k ó w k a t a s t r o f y w K ijo w ie : o k o ło t y s i ą c a r a n n y c h i z a b i t y c h . 9 0 0 d o m ó w r o z p a d ł o s i ę , 1 0 t y s . l u d z i b e z d a c h u n a d g ło w ą . C z ł o n e k Z w i ą z k u H a r c e r ­ s t w a n a R u s i i w R o s j i H e n r y k G l a s s t a k o p i s y w a ł t a m t e w y d a r z e n i a : „ C a łe p r z e d m i e ś c i e w i e l k o ś c i s p o r e g o m i a s t e c z k a , n o s z ą c e g o n a z w ę Z w i e r z y ń c a , z n i k n ę ł o w p r z e c i ą g u k i l k u s e k u n d . K i l k a s e t d o m ó w w d u ż y m p r o m i e n i u z w a l i ł o s i ę . D w a n a ś c i e t y s i ę c y l u d z i p o z o s t a ł o b e z d a c h u . K i l k a t y s i ę c y z a b i ­ t y c h i r a n n y c h . A n i j e d n e j c a ł e j s z y b y w m i e ś c i e . N i e m c y p o t r a c i l i g ło w y . U s t a w i l i k a r a b i n y m a s z y n o w e n a u l i c a c h i o c z e k i w a l i p o w s z e c h n e g o p o w s t a ­ n i a . L u d n o ś ć u c i e k a ł a d o o g r o d ó w i p a r k ó w , b o ją c s i ę , ż e m o g ą n a s t ą p i ć d a l s z e w y b u c h y i ż e z n ó w d o m y z a c z n ą s i ę r o z s y p y w a ć . J e d y n i e h a r c e r z e z a c h o w a l i z i m n ą k r e w . B y li o n i p i e r w s i n a m i e j s c u k a t a s t r o f y i p i e r w s i n i e ś l i p o m o c r a n n y m , n i e b a c z ą c n a n i e b e z p i e c z e ń s t w o n o w y c h e k s p l o z j i ”31. N a ­ c z e l n i k H a r c e r s t w a n a R u s i S t a n i s ł a w S e d l a c z e k o ś w i a d c z y ł : „ [ ...] n a t e r e n i e o b j ę t y m p o ż a r e m i w y b u c h a m i , p r a c o w a ł p l u t o n s a n i t a r n y I I I K i j o w s k i e j D r u ż y n y H a r c e r s k i e j w s i l e 1 3 l u d z i p o d k o m e n d ą p o c z ą t k o w o B o l e s ł a w a O s t r o w s k i e g o , p ó ź n i e j [ . . . ] p o d r o z k a z a m i S t a n i s ł a w a S i e l e c k i e g o 32; a k c j a p l u t o n u t r w a ł a o d g o d z i n y 1 0 .4 5 a ż d o z u p e ł n e g o z n i k n i ę c i a p o t r z e b y p o m o c y , w p r z y b l i ż e n i u d o g o d z i n y 1 5 . P r z e n i e s i o n o d w u d z i e s t u k i l k u r a n n y c h [ ...] . P a t r o l I I I K i j o w s k i e j D r u ż y n y H a r c e r s k i e j p r z y b y ł w o g ó le j a k o p i e r w s z y

29 B. W ieniawa-Długoszowski, W ym arsz i inne w spom n ien ia, W arszaw a 1992, s. 192. 30 F. Demel, W. Lipiński, op. cit., s. 294.

31 H. G lass, N a sz la k u C hudego W ilka, W arszaw a 1998, s. 91-92. Zachowano pisownię oryginału.

32 Stanisław Sielecki, pseud. „Iks”. Ur. w 1898 r., drużynow y III Kijowskiej DH, członek KN-III POW (za zgodą w ładz harcerskich), in stru k to r wojskowy w H arcerstw ie w Kijowie, dowódca oddziału harcerskiego POW.

(11)

z r a t u j ą c y c h o d d z i a ł ó w n a m i e j s c e w y b u c h u , z a r e k w i r o w a w s z y s a m o c h ó d c i ę ż a r o w y ”33. W y g l ą d a n a t o , ż e h a r c e r z e b y l i p r z y g o t o w a n i d o a k c j i . S k ł a d y w y b u c h ł y 0 1 0 .2 0 r a n o , h a r c e r z e z d ą ż y l i z e b r a ć s w ó j p l u t o n s a n i t a r n y , z d o b y l i s a m o ­ c h ó d ( w 1 9 1 8 r.!), p r z y j e c h a l i n a s k r a j m i a s t a j a k o p i e r w s i (!) i r o z p o c z ę l i a k c j ę r a t o w n i c z ą . Z a b r a ł o i m t o 2 5 m i n u t . T r o c h ę t o d z i w n e j a k n a o d l e g ł o ś c i k i j o w s k i e . T a k ż e d w a j c z ł o n k o w i e K o m e n d y H a r c e r s t w a w K i j o w i e b y l i w 1 9 1 7 r. k a d e t a m i s z k o ł y a r t y l e r i i w K i j o w i e , p o s i a d a l i o d p o w i e d n i e t e o r e ­ t y c z n e i p r a k t y c z n e p r z y g o t o w a n i e d o p r a c z m a t e r i a ł a m i w y b u c h o w y m i , s ł u ż y l i w I K o r p u s i e g e n e r a ł a J . D o w b o r - M u ś n i c k i e g o . W K ijo w ie p r z e b y w a l i a k u r a t w c z a s i e w s p o m n i a n y c h w y d a r z e ń . N i e m o ż n a c a ł k o w i c i e w y k l u c z y ć m o ż l i w o ś c i u d z i a ł u h a r c e r z y k i j o w s k i c h w a k c j i n a Z w i e r z y ń c u . W ą t e k t e n z a s ł u g u j e n a d a l s z e b a d a n i a . M o ż n a p o w ie d z i e ć , iż k o s z t e m t y c h o f i a r k i j o w ­ s k i c h u n i e m o ż l i w i o n o N i e m c o m z u ż y t k o w a n i e a m u n i c j i z e Z w i e r z y ń c a n a f r o n c i e z a c h o d n i m . Z a p a s y m a t e r i a ł ó w w y b u c h o w y c h , p o c i s k ó w a r m a t n i c h , n a b o j ó w k a r a b i n o w y c h b y ł y o l b r z y m i e . B y ł t o p u n k t c e n t r a l n e g o z a o p a t r z e ­ n i a k i e d y ś c a ł e j p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i e j a r m i i r o s y j s k i e j . D l a t e g o s ą p o d s t a w y , b y u w a ż a ć d o k o n a n i e t e j d y w e r s j i z a s u m i e n n e w y k o n a n i e z a d a n i a b o jo w e g o . T y m c z a s e m o d Ś w i t k a - M i e d z i ń s k i e g o , n a c z e l n e g o k o m e n d a n t a P O W w K i j o w i e , i d ą d o z a k o n s p i r o w a n y c h k o m e n d w Ż y t o m i e r z u , H u m a n i u , B e r ­ d y c z o w ie , S k w i r z e , B i a ł e j C e r k w i p o l e c e n i a : „ N is z c z y ć w s z y s t k o , co n i e m i e c ­ k i e , u t r u d n i a ć N i e m c o m p o b y t i ż y c ie n a U k r a i n i e ”34. N i e m c y c o r a z b a r d z i e j o d c z u w a l i p o w a g ę s y t u a c j i . B . W i e n i a w a - D ł u g o - s z o w s k i w s p o m i n a ł : „ Z a c z ę l i i c h w y c i n a ć c h ł o p i , m y z a c z ę l i ś m y i m p a l i ć m a ­ g a z y n y i p s o c i ć w m i a r ę s ł a b y c h j e s z c z e n a s z y c h m o ż n o ś c i [ . . . ] . N a m t e ż w k o ń c u z a c z ę ł o b y ć c o r a z c i a ś n i e j i c o r a z b a r d z i e j g o r ą c o , p o n i e w a ż N i e m c y w r e z u l t a c i e t e j a k c j i [ w y b u c h n a Z w i e r z y ń c u ] i n a m z a c z ę l i d e p t a ć p o p i ę ­ t a c h , m i m o ż e r a c z e j p o d e j r z e w a l i w s z y s t k i e i n n e o r g a n i z a c j e o a k t y c z y n n e ­ g o s a b o t a ż u p r z e c i w k o s o b i e , n i ż n a s ”35. D o K i j o w a w t y m c z a s i e z o s t a ł p r z y s ł a n y d r S c h u l t z e , k t ó r y a r e s z t o w a ł w l i p c u 1 9 1 7 r. J . P i ł s u d s k i e g o 1 K . S o s n k o w s k i e g o . T e r a z p r z y b y ł z z a d a n i e m t r o p i e n i a p o l s k i e j d z i a ł a l n o ś c i n a U k r a i n i e 36. N i e m c y p r z e p r o w a d z i l i ś l e d z t w o w s p r a w i e w y s a d z e n i a w p o ­ w i e t r z e s k ł a d ó w a r t y l e r y j s k i c h , a l e j e g o r e z u l t a t y p o z o s t a w i l i w ta j e m n i c y . W p a r ę m i e s i ę c y p ó ź n i e j S c h u l t z e z o s t a n i e z a m o r d o w a n y n a s k u t e k w y r o k u w y d a n e g o p r z e z P O W . 1 4 c z e r w c a w K ijo w i e w d z i e l n i c y P o d o ł s p ł o n ę ł o 3 5 s k ł a d ó w d r e w n a , a r a z e m z n i m i m ł y n p a r o w y , z a k ł a d y s p i r y t u s o w e , f a b r y k a d y k t y . K o l e j n y c h 1 0 t y s . l u d z i p o z o s t a ł o b e z d a c h u n a d g ł o w ą . H a r c e r z e k i j o w s c y b i o r ą u d z i a ł

33 H. Glass, op. cit., s. 92; S. Sedlaczek, H arcerstw o n a R u si i w R osji 1 9 1 3 -1 9 2 0 , W arsza­ w a 1936, s. 52-53.

34 M. K antor-M irski, O d R a ra ń czy d o K an iow a: w sp o m n ien ia legionow e z r. 1918, Sosno­ wiec 1934, s. 120.

35 B. W ieniawa-Długoszowski, op. cit., s. 194-195. 36 Ibidem , s. 195.

(12)

w a k c j i , r a t u j ą c ż y c ie i m i e n i e l u d n o ś c i 3 7 . 3 1 s i e r p n i a z o s t a ł y w y s a d z o n e w p o w i e t r z e s k ł a d y a m u n i c j i w O d e s s i e . L i c z b a p o s z k o d o w a n y c h s i ę g n ę ł a p r a w d o p o d o b n i e 2 0 t y s . o s ó b 38. S p e c j a l n a k o m i s j a ś l e d c z a n i e z d o ł a ł a d o ­ t r z e ć d o p r a w d z i w y c h p r z y c z y n t r a g e d i i . N i e m i a ł a n a t o c z a s u , p o n i e w a ż w i r p o l i t y c z n y c h i w o j e n n y c h w y d a r z e ń n a U k r a i n i e j e s i e n i ą 1 9 1 8 r. o d s u n ą ł o d e s k ą t r a g e d i ę n a d a l s z y p l a n . K N - I I I P O W d a l e j r o z w i j a d z i a ł a l n o ś ć s w o i c h o d d z i a ł ó w l o t n y c h . W k o ń ­ c u l i p c a w g u b e r n i k i j o w s k i e j d z i a ł a ł W a c ł a w G ł a z e k ( „ C z w a r t a k ”), w r e j o n i e S a r n i R ó w n e g o - S t a n i s ł a w M a l a g o w s k i ( „ W a ś n i e w s k i ” ), n a P o d o l u - H e n ­ r y k K r ó l i k o w s k i ( „ M u s z k i e t ”). W H u m a n i u d z i a ł a ł o d d z i a ł P O W p o d k o m e n ­ d ą S t e f a n a T a r n a w s k i e g o ( „ Z w iz d a J a n ”). O d d z i a ł t e n u w o l n i ł z t r a n s p o r t ó w n i e m i e c k i c h 1 6 8 j e ń c ó w z I I K o r p u s u d z i ę k i p o m o c y k o l e j a r z y P o l a k ó w i U k r a i ń c ó w . C z ę ś ć j e ń c ó w z d ą ż y ł a s a m o d z i e l n i e u c i e c w t r a k c i e a k c ji . O d ­ d z i a ł h u m a ń s k i w c z e ś n i e j w s p o m a g a ł p o w s t a n i e z w i n o g r o d z k i e , u t r z y m u j ą c k o n t a k t z d o w ó d z t w e m p o w s t a ń c ó w 39. P r z y s z ł y k o m e n d a n t n a c z e l n y K N - I I I W i k t o r C z a r n o c k i o r g a n i z o w a ł o k r ę g P O W w Z w i a h l u i p r z y g o t o w y w a ł a k c j e d y w e r s y j n e i p a r t y z a n c k i e p r z e c i w k o N ie m c o m . W l i s t o p a d z i e 1 9 1 8 r. n a c z e l e o d d z i a ł u p a r t y z a n c k i e g o r o z b r o i ł k i l k a g a r n i z o n ó w n i e m i e c k i c h n a W o ł y n i u . W g r u d n i u o d d z i a ł C z a r ­ n o c k i e g o z o s t a ł r o z b i t y p r z e z U k r a i ń c ó w 40. J e d n y m z n a j b a r d z i e j c e n i o n y c h i w a r t o ś c i o w y c h f a c h o w c ó w w o r g a n i z a c j i o d d z i a ł ó w l o t n y c h i s z k o l e n i a d y w e r s a n t ó w b y ł W a c ł a w G ł a z e k ( 1 8 8 6 - 1 9 4 1 ) . D y p l o m i n ż y n i e r a o t r z y m a ł o n n a P o l i t e c h n i c e W a r s z a w s k i e j . U k o ń c z y ł t a k ż e W o j s k o w ą S z k o ł ę I n ż y n i e r y j n ą w I ż o r z e . M i a ł p o n a d d w u l e t n i e d o ś w i a d c z e ­ n i e s ł u ż b y w a r m i i r o s y j s k i e j . W 1 9 1 7 r. w s t ą p i ł d o I K o r p u s u P o l s k i e g o g e n . D o w b o r - M u ś n i c k i e g o . W m a j u 1 9 1 8 r. p r z e s z e d ł d o K i j o w a , g d z i e o r g a n i z o w a ł k u r s y m i n e r s k i e i z o s t a ł k o m e n d a n t e m I O d d z i a ł u L o t n e g o p r z y K N - I I I . Z a d z i a ł a l n o ś ć w O d d z i a l e L o t n y m P O W , k i e r o w a n i e w y s z k o l e n i e m o d d z i a ł ó w o r a z w y s a d z e n i e t o r u k o l e j o w e g o n a d r o d z e c z e r n i c h o w s k i e j ( l i p i e c 1 9 1 8 r.) o d z n a c z o n y z o s t a ł O r d e r e m V i r t u t i M i l i t a r i V k l a s y 41. W e w r z e ś n i u 1 9 1 8 r. w y s ł a n n i c y K o n w e n t u - E . S m i g ł y - R y d z i M . S o k o l- n i c k i - p r z y j e c h a l i d o K ij o w a , a n a s t ę p n i e d o J a s s ( R u m u n i a ) , g d z i e n a w i ą z a ­ l i k o n t a k t z w y s o k o p o s t a w i o n y m i p r a c o w n i k a m i w y w i a d u f r a n c u s k i e g o . R o z ­ m o w y d o ty c z y ł y w y w o ł a n i a p o w s t a n i a w k r a j u , p r z e p r o w a d z e n i a a k c j i d y ­ w e r s y j n e j n a U k r a i n i e , d o s t a r c z a n i a i n f o r m a c j i w y w i a d o w c z y c h . K o m e n d a n t

37 S. Sedlaczek, op. cit., s. 52.

38 A. Stepanczenko, W zryw iz proszłogo. K g odow szczin ie za b y to j tragedii w O dessie, Dieńgi plus (Odessa), 12 (19) sien tiab r 2003.

39 S. Tarnaw ski, W spom n ien ia z P O W w H u m a n iu i p o czą tk ó w słu żb y w Wojsku P olskim ,

„Niepodległość i Pam ięć” 1999, n r 14, s. 108-109.

40 E. Tomkowiak, C zarnocki W iktor, w: K a w a lero w ie V irtu ti M ilita ri 1792-1 9 4 5 : sło w n ik biograficzny, t. 2 (1914-1921), cz. 2, red. B. Polak, Koszalin 1993, s. 40.

41 Idem , G łazek W acław, w: K a w a lero w ie V irtu ti M ilita ri 1792-1 9 4 5 : sło w n ik biograficzny,

(13)

g ł ó w n y P O W d o s t a ł o d F r a n c u z ó w 1 5 0 t y s . k o r o n w f o r m i e z a l i c z k i , z k t ó r y c h 1 0 0 t y s . w y p ł a c o n o m u o d r a z u . J a k p o d k r e ś l a T o m a s z N a ł ę c z , „ d ł u g t e n m i a ł z o s t a ć s p ł a c o n y a k c j ą b o j o w ą n a U k r a i n i e ”4 2 . W n i e s p e ł n a d w a m i e s i ą c e w 1 9 1 8 r. P O W w y s a d z i ł a 2 7 m o s t ó w k o l e j o ­ w y c h , k i l k a s k ł a d ó w , p r o c h o w n i i i n n y c h o b ie k t ó w , z o r g a n i z o w a ł a w i e l e p o ­ w s t a ń c h ł o p s k i c h 4 3 . W c z a s i e p r z e p r o w a d z a n i a n p . a k c j i w s t r z y m a n i a a r m i i m a r s z a ł k a E i c h h o r n a w y s a d z o n o 5 p a ź d z i e r n i k a j e d e n m o s t p o d Z y t o m i e r z e m n a 6 9 . k i l o m e t r z e , d r u g i b l i s k o w ę z ło w e j s t a c j i K o z i a t y n i u s z k o d z o n o t r z e c i n a r z e c e H n i ł o p i a c i w B e r d y c z o w i e . D y w e r s j a z o s t a ł a n a g r o d z o n a p o c h w a ł ą w r o z k a z i e K N - I I I . W y r ó ż n i o n o k o m e n d a n t a O k r ę g u Ż y t o m i e r s k i e g o J a s i ń ­ s k i e g o ( „ J a n k o ”), J a n a Z g o r z e l s k i e g o ( „ Ć w i e k ” ), J e r z e g o K i e s z n i e w s k i e g o ( „ K o ń ”) i W a c ł a w a M a c h c e w i c z a ( „ S a w a ”)4 4 . J e d n e g o j e s i e n n e g o w i e c z o r u m i ę d z y g o d z i n ą 2 2 .0 0 a 2 3 .0 0 n a l i n i i k o le j o w e j K i j ó w - Z m e r y n k a - O d e s s a o r a z m i ę d z y Z m e r y n k ą i W o ł o c z y s k a m i z o s t a ł y w y s a d z o n e w s z y s t k i e m o s t y k o l e j o w e , w t y m m o s t k o ło w ę z ło w e j s t a c j i C w i e t k o w o 4 5 . M . K a n t o r - M i r s k i p o d s u m o w a ł : „ C a ł a n i e m i e c k a a r m i a o k u p a c y j n a s p a r a l i ż o w a n a w r u c h u - u n i e r u c h o m i o n a , w y s t r a s z o n a , s t e r r o r y z o w a n a - n i e o d e s z ł a n a f r o n t f r a n - c u s k i ”4 6 . W p i e r w s z y c h d n i a c h l i s t o p a d a 1 9 1 8 r. k o m e n d a n t L . L i s - K u l a o g ło s ił m o b i l i z a c j ę P O W n a U k r a i n i e . W y m a g a ł o t e g o z a g r o ż e n i e u t r a t y L w o w a n a r z e c z U k r a i ń c ó w . U d a ł o s i ę z m o b i l i z o w a ć c z ł o n k ó w o r g a n i z a c j i g ł ó w n i e z p r a ­ w o b r z e ż n e j U k r a i n y ( o p r ó c z O k r ę g u O d e s k i e g o P O W i i m i e n n i e w y z n a c z o ­ n y c h p e o w i a k ó w s k i e r o w a n y c h d o o d d z i a ł u p ł k . R y b i ń s k i e g o ) . W r e j o n i e R a ­ d z i w i ł ł ó w - B r o d y z d o ł a n o s k o n c e n t r o w a ć t y l k o n i e z n a c z n ą c z ę ś ć p e o w i a k ó w z o b s z a r u K N - I I I ( z a l e d w i e k i l k u s e t n a o k o ło 2 ,5 t y s . ) 47. W y p r a w a n a B r o d y n i e u d a ł a s i ę . O d d z i a ł y P O W z o s t a ł y r o z b i t e p r z e z p r z e w a ż a j ą c e s i ł y U k r a i ń c ó w . W o b e c te g o w y d a n o o d d z i a ł o m r o z k a z p r z e d z i e ­ r a n i a s i ę w k i e r u n k u R ó w n e g o , a s t a m t ą d d o k r a j u . W Z d o ł b u n o w i e p o r. J a s i ń s k i u f o r m o w a ł o d d z i a ł l i c z ą c y 8 0 o s ó b . W R ó w n y m p e o w i a c y z m u s i l i o d d z i a ł y u k r a i ń s k i e d o w y c o f a n i a s i ę i z a j ę l i s t a c j ę k o l e j o w ą . P o o p a n o w a n i u t r a n s p o r t ó w p o w r a c a j ą c y c h p u ł k ó w p o l s k i c h a r m i i a u s t r i a c k i e j w y r u s z y l i w r a z z n i m i d o k r a j u 48. O d d z i a ł P O W w a l c z ą c y w B r o d a c h p o t r a f i ł t a m z a t r z y m a ć i n i e p o z w o l i ł n a w y j a z d w k i e r u n k u L w o w a d w ó m u k r a i ń s k i m b a t a l i o n o m p i e c h o t y z k o m ­ p a n i ą k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h , k o m p a n i i g a r n i z o n o w e j z d w o m a c e k a e m a m i

42 T. Nałęcz, op. cit., s. 190.

43 I. Ziem iański, Z a ry s h isto rii P.O.W. n a W schodzie, s. 219. 44 I. Ziem iański, Z a ry s rozw oju P.O.W. w Ż yto m ierzu , s. 418.

45 S. Bem -Szklarski, B aon S z tu rm o w y P.O.W. W schód, W arszaw a 1938, s. 9. 46 M. K antor-M irski, op. cit., s. 125.

47 M a teria ły do h isto rii P o lsk iej O rg an izacji n a W schodzie - K o m en d a naczeln a 3 / O kręg E k steryto ria ln y K .N . 3-W schód, W arszaw a 1939, s. 3.

(14)

i m i l i c j ą u k r a i ń s k ą w s i l e 4 0 0 l u d z i , a o p r ó c z t e g o w R a d z i w i ł ł o w i e d y w i z j o ­ n o w i k a w a l e r i i n i e m i e c k i e j w s k ł a d z i e d w ó c h s z w a d r o n ó w i s z w a d r o n u ce - k a e m ó w 49. F o r m a l n e n i e p o w o d z e n i e a k c j i b r o d z k i e j w r z e c z y w i s t o ś c i d a ł o w y m i e r ­ n y e f e k t m a t e r i a l n y : z a c e n ę n i e w i e l k i c h s t r a t u n i e r u c h o m i o n o n a d ł u ż s z y c z a s , w o k r e s i e n a j g o r ę t s z y c h w a l k p o d L w o w e m , t a k p o t r z e b n e t a m U k r a i ń ­ c o m s i ł y 50. N a p r z e ł o m i e 1 9 1 8 / 1 9 1 9 r. r o z p o c z y n a s i ę n o w y o k r e s w d z i e j a c h P O W n a U k r a i n i e , z a j ę t e j p r z e z R o s j ę b o l s z e w i c k ą . P O W z o s t a j e w c i e l o n a d o W o j­ s k a P o l s k i e g o , a K N - I I I p r z y z n a n o p r a w a e k s p o z y t u r y N a c z e l n e g o D o w ó d z ­ t w a W o j s k a P o l s k i e g o ( N D W P ) n a U k r a i n i e 51. N a p o c z ą t k u m a r c a 1 9 1 9 r. d o O d d z i a ł u V I I n f o r m a c y j n e g o z o s t a ł d o ł ą c z o n y R e f e r a t S p r a w C z y n n y c h P O W p r z e j ę t y z O d d z i a ł u I N D W P . W r e f e r a c i e t y m b y l i z a t r u d n i e n i : k p t . A d a m K o c ( R e f e r a t P O W ) , p o r. W a c ł a w J ę d r z e j e w i c z ( R e f e r a t O c h r o n y K r e s ó w ) o r a z p o r. J a n u s z G a ł a d y k ( R e f e r a t A k c ji P a r t y z a n c k i e j n a T y ł a c h B o l s z e w i k ó w ) 52. O p r ó c z i n s p i r o w a n i a r u c h ó w p r z e c i w k o b o l s z e w i k o m K N - I I I z a c z y n a f o r ­ m o w a ć w ł a s n e o d d z i a ł y p a r t y z a n c k i e . N a p o c z ą t k u l i p c a 1 9 1 9 r. z a s t ę p c a k o m e n d a n t a O k r ę g u Ż y t o m i r s k i e g o P O W W i k t o r W a r z a ń s k i ( „ W a m p i r ” , „ A b ­ d a n k ”) i W a c ł a w Ś w i e c i ń s k i ( „ B i a ł y ”) z b a d a l i s t a c j ę S z e p e t ó w k a i w y s t ą p i l i z w n i o s k i e m o m o ż l iw o ś ć z n i s z c z e n i a t e g o w ę z ł a k o l e j o w e g o p r z e z o d d z i a ł p a r t y z a n c k i . K N - I I I z a a k c e p t o w a ł a t e n p r o j e k t 53. N a d o w ó d c ę P o l s k i e g o O d ­ d z i a ł u P a r t y z a n c k i e g o n a W o ł y n i u k o m e n d a n t n a c z e l n y W . C z a r n o c k i w y z n a ­ c z y ł p o r . T a d e u s z a S t r z e l e c k i e g o ( „ K r u k a ” ). J e g o z a s t ę p c ą z o s t a ł W . Ś w i e c i ń - s k i , a a d i u t a n t e m W . W a r z a ń s k i . N a p o c z ą t k u o d d z i a ł m i a ł p e w n e t r u d n o ś c i o r g a n i z a c y j n e z p o w o d u b i e r n o ś c i m i e j s c o w e j l u d n o ś c i . S t o s u n k i s i ę p o p r a w i ­ ł y p o w y p a d z i e n a N o w y Z a w ó d , g d z i e p a r t y z a n c i w z i ę l i d o n i e w o l i o ś m i u c z e r w o n o a r m i s t ó w . Z w y c i ę s t w o t o w y r o b i ł o o d d z i a ł o w i s ł a w ę . P o n a d s t u o c h o t n i k ó w s p o ś r ó d m i e j s c o w y c h P o l a k ó w z g ło s ił o s i ę d o p a r t y z a n t k i . W P o l s k i m O d d z i a l e P a r t y z a n c k i m n a W o ł y n i u s ł u ż y ł j a k o j e d e n z z a ­ s t ę p c ó w „ K r u k a ” W a c ł a w J a r o s z y ń s k i . O n t e ż w a lc z y ł w o d d z i a l e p a r t y z a n c k i m n r 2 K N - I I I j e s i e n i ą 1 9 2 0 r ., a w 1 9 3 4 r. z o s t a ł r o z s t r z e l a n y w s p r a w i e P O W n a P o d o l u . D o o d d z i a ł u l o t n e g o „ C z u m a k a ” ( M i k o ł a j R o d z ie w i c z ) w N o w y m Z a w o d z i e n a l e ż a ł a w l i p c u 1 9 1 9 r. w y b i t n a k u r i e r k a P O W W ł a d y s ł a w a P o j a - t a - A n d r z e j k i e w i c z ó w n a . O d 1 s i e r p n i a 1 9 1 9 r. n a l e ż a ł a d o o d d z i a ł u p o w s t a ń ­ c z e g o k p t . K r u k a - S t r z e l e c k i e g o , g d z i e p e ł n i ł a r ó w n i e ż o b o w i ą z k i s a n i t a r i u s z ­ k i i a g i t a t o r k i . Z a s ł u ż b ę w o d d z i a ł a c h p a r t y z a n c k i c h P O W z o s t a ł a u h o n o r o ­ w a n a d r u g i m „ K r z y ż e m W a l e c z n y c h ”54. O d d z i a ł K r u k a l a t e m 1 9 1 9 r. z o s t a n i e

49 M ateriały do historii P olskiej O rganizacji Wojskowej..., s. 8. 50 Ibidem .

51 I. Ziem iański, P raca kobiet w P.O.W. - W schód, s. 73

52 A. Pepłoński, W yw iad P olski n a Z S R R 1 9 2 1 -1 9 3 9 , W arszaw a 1996, s. 15. 53 I. Ziem iański, Z a ry s rozw oju P.O.W. w Ż yto m ierzu , s. 420.

(15)

r o z b r o j o n y p r z e z I I K o r p u s G a l i c y j s k i . J e ń c ó w i n t e r n o w a n o n a j p i e r w w Ż y t o ­ m i e r z u , n a s t ę p n i e w W i n n i c y i w k o ń c u o d e s ł a n o d o k r a j u . 1 w r z e ś n i a 1 9 1 9 r. S . P e t l u r a p o d p i s a ł u m o w ę r o z e j m o w ą z e s t r o n ą p o l s k ą . W z y w a n o d o p o p a r c i a r z ą d u P e t l u r y . W y m a g a n o p r o w a d z e n i a r o z p o ­ z n a n i a d z i a ł a ń w o j s k b o l s z e w i c k i c h p r z e c i w k o w o j s k o m u k r a i ń s k i m 55. J e d e n z c z o ł o w y c h p r a c o w n i k ó w W s z e c h u k r a i ń s k i e j K o m i s j i N a d z w y c z a j ­ n e j ( W U C z K ) i p r z e ś l a d o w c ó w P O W , S e m i o n D u k i e l s k i , w k s i ą ż c e C z e k a n a U k r a i n i e 56 p i s a ł : „ P O W o p i e r a ł a s i ę n a U k r a i n i e n a s w o i m s t a r y m h a ś l e : » z a n a s z ą i w a s z ą s w o b o d ę « - i w s p i e r a ł a u k r a i ń s k i r u c h p a r t y z a n c k i j a k o d ą ż e ­ n i e d o » n i e p o d l e g ło ś c i i w o ln o ś c i« . N ie c o p ó ź n i e j P O W o t r z y m a ł a o d n a c z e l n e ­ g o d o w ó d z t w a p o l s k i e g o r o z k a z y z o r g a n i z o w a n i a n a w ł a s n ą r ę k ę o d d z i a ł ó w p a r t y z a n c k i c h i w s p o m a g a n i a r u c h u p a r t y z a n c k i e g o n a U k r a i n i e p r z e c i w k o R o s j i R a d z i e c k i e j ”57. W o j n a p o l s k o - b o l s z e w i c k a b y ł a n i e u n i k n i o n a . W i d z ą c to , W C z K p r z e p r o ­ w a d z i ł a w i o s n ą 1 9 2 0 r. l i c z n e a r e s z t o w a n i a w ś r ó d p e o w i a k ó w w Ż y t o m i e r z u , W in n i c y , K i j o w i e , C h a r k o w i e i i n n y c h m i a s t a c h . P r ó b o w a n o p o z b a w i ć w o j s k a p o l s k i e w r a z i e w o j n y w s p a r c i a z e s t r o n y s t r u k t u r k o n s p i r a c y j n y c h , p r z e d e w s z y s t k i m a g e n t u r y i o d d z i a ł ó w p o w s t a ń c z y c h . K i e d y K ijó w z o s t a ł z a j ę t y p r z e z w o j s k a p o l s k o - u k r a i ń s k i e , C h a r k o w s k a G u b e r n i a l n a K o m i s j a N a d z w y c z a j n a o p u b l i k o w a ł a o d e z w ę d o l u d n o ś c i w z w i ą z k u z d z i a ł a l n o ś c i ą P O W . Z a z n a c z o n o w n i e j , ż e w j e d n y m z r o z k a z ó w P O W j e s z c z e p o d k o n i e c 1 9 1 9 r. n a k a z y w a ł a s w o i m a g e n t o m z w i ę k s z y ć w p ł y w y w p a r t y z a n t c e . W z y ­ w a n o d o u d z i a ł u w e w s z y s t k i c h o d d z i a ł a c h p a r t y z a n c k i c h i d o z d o b y w a n i a w n i c h k i e r o w n i c z e j r o l i. „ B a d a n i e w s z y s t k i c h z a c h o d z ą c y c h o s t a t n i o w y s t ą ­ p i e ń u s t a l a w ś r ó d k i e r o w n i k ó w p o w s t a ń a g e n t ó w t e j o r g a n i z a c j i . P s u c i e t o r ó w k o le j o w y c h , m o s t ó w i t d . - o k a z u j e s i ę , ż e w s z y s t k o t o j e s t p r z e p r o w a d z o n e w y ł ą c z n i e p o d k i e r o w n i c t w e m p o l s k i c h s z p i e g ó w - p r o w o k a t o r ó w , [...] p o l s k i e s z p i e g o w s k i e o r g a n i z a c j e i n f i l t r o w a ł y s w o i c h a g e n t ó w p o d p ł a s z c z y k i e m u r z ę d n i k ó w i p r a c o w n i k ó w w e w s z y s t k i e n a s z e r a d z i e c k i e i w o j s k o w e u r z ę ­ dy. T e r a z o n i p r o w a d z ą w y w i a d i d o n o s z ą s w o i m s z t a b o m o w s z y s t k i m t y m , co p o w i n n o s i ę t r z y m a ć w t a j e m n i c y p r z e d p r z e c i w n i k i e m . P o n a d t o , o n i p r z e n i k n ę l i w e w s z y s t k i e n i e z l i c z o n e b a n d y i r ó ż n e a n t y r a d z i e c k i e g r u p y w c e l u s k i e r o w a n i a i c h d z i a ł a l n o ś c i w s t r o n ę z a c h w i a n i a p o t ę g i n a s z e j b o ­ h a t e r s k i e j A r m i i C z e r w o n e j ”58. W o k r e s i e tz w . w y p r a w y k i j o w s k i e j n a t y ł a c h w o j s k s o w i e c k i c h d o ś ć s k u t e c z n i e d z i a ł a ł y o d d z i a ł y p a r t y z a n c k i e , s k ł a d a j ą c e s i ę z m i e j s c o w e j l u d n o ­

55 L. Wyszczelski, K ijów 1920, W arszaw a 1999, s. 42.

56 N akład tej książki w 1923 r. został zniszczony n a rozkaz GPU, ale nie ta k dawno opublikował jej te k s t rosyjsko-am erykański histo ry k J. F elsh tin sk i w w ydaniu W CzK-GPU: d o k u m en ty i m a teria ły, sostaw itel J. G. F elshtiski, M oskwa 1995.

57 S. D ukielski, C zeka n a U krain ie, w: W CzK-G PU : d o k u m en ty i m a teria ły, s. 155.

58 N a za s zc zite rew olucii. Iz isto rii W seu krainskoj C zeka. D oku m en ty i m a teria ły, Kijów 1971, s. 163.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Znacz Eace rózGnice mieEdzy kultur Ea fin´sk Ea a kulturami krajów pochodzenia tak wiernych, jak i pracuj Eacych ws´ród nich ksieEzGy, duzGe od- legHos´ci do

Ramy czasowe pisanego przez Hieronima Floriana diariusza przypadają na okres jego drugiego małżeństwa z Magdaleną z Czapskich Radziwiłłową, która była u boku męża podczas

Tomasz z Akwinu przyjął, że mądrość jako cnota dianoetyczna (doskona- ląca uzdolnienia poznawcze człowieka) jest „rodzicielką” wszystkich innych cnót

Uit deze figuur blijkt in stroomrichting bezien eerst een toename van de drukken op te treden, dan een sterke daling van de druk over de verticale rand van de asfaltslab, een

Badania prowadził dr Bolesław Ginter, przy współudziale.. mgr Anny Dagnan i studentów Archeologii

B RUNER W., K OPANKIEWICZ Z.: Nowe ubezpieczenia społeczne: ubezpieczenie na wypadek choroby i macierzyn´stwa, ubezpieczenie od wypadków i chorób zawodowych, ubezpieczenie

Grupa „C” zawiera bardzo interesujące akta poszczególnych gmin, a także dokumentację wyznaczającą nowe granice obwodów gminnych w 1928 r.; często jako załączniki

Brandenburg diplomats were hoping to lim it P russia’s m ilitary obligations towards Poland, to reduce the size of auxiliary corps and upkeep costs borne by Frederick