nauka spoeczna), a której nieobcy jest wymiar praxis. W tym konkretnym przypadku aczy sie to z wyeksponowaniem tych aspektów integracji migrantów, które domagaj a sie wzmocnienia istniej acych paszczyzn i struktur integracji b adz´ wypracowania nowych. Pomoc a w tym suzyy badania socjologiczne przedstawione w ostatniej czes´ci ksi azki.
Praca ma charakter z´ródowy. Mozna powiedziec´, ze autor pen a gars´ci a korzysta z owoców swojej pasji dokumentalisty, która znalaza wyraz w powoaniu i prowa-dzeniu Salezjan´skiego Os´rodka Dokumentacji Duszpasterstwa Polskiego w Szwecji, gromadz acego i chroni acego przed zniszczeniem materiay z´ródowe odnos´nie do pracy duchowien´stwa ws´ród polskiej emigracji w Królestwie Szwecji i w Skandy-nawii. Zostaa ona napisana dobrym jezykiem, poprawnym stylistycznie i pozwalaj a-cym na klarowne przestawienie pogl adów. Pomimo wielow atkowego charakteru ba-dan´, ks. Chamarczuk nie tylko wszechstronnie opisa rózne aspekty poszczególnych zagadnien´, ale potrafi takze odpowiednio rozozyc´ akcenty oraz w sposób w zasadzie jasny dojs´c´ do konkretnych wniosków. To zadanie nie byo zreszt a atwe, albowiem samo zjawisko imigracji pos´ród katolików w Szwecji jest bardzo zozone w wymia-rze demograficznym, kulturowym, spoecznym itp. Takze sama integracja imigrantów dokonuje sie poprzez róznorodne struktury i paszczyzny. Ksi azka ks. Chamarczuka winna stac´ sie obowi azkow a lektur a dla tych wszystkich, którzy chc a zrozumiec´ spe-cyfike dziaalnos´ci Kos´cioa katolickiego wobec procesów migracyjnych w Europie.
Jerzy Gocko SDB Instytut Teologii Moralnej KUL
Pawe K u l i c k i. Koncepcja moralnos´ci zycia spoecznego w ujeciu
Mar-ciano Vidala. (Moralnos´c´ zycia spoecznego t. 3). Lublin: Poligrafia
Inspekto-ratu Towarzystwa Salezjan´skiego 2012 ss. 434.
Na przeomie XX i XXI wieku mozna obserwowac´, zgodnie ze spostrzezeniem Soboru Watykan´skiego II, wieksz a zazyos´c´ spoeczen´stw i rosn ac a s´wiadomos´c´ bycia jedn a rodzin a ludzk a. Przejawia sie ona m.in. d azeniem do zakadania wspólnot na poziomie miedzynarodowym. Obok wielu teorii spoeczen´stwa w ramach socjolo-gii, psychologii czy filozofii spoecznej, ciekaw a jest takze teologiczna perspektywa wspólnotowego charakteru zycia spoecznego. Posoborowa etyka katolicka przyczy-nia sie do wypracowania nowych koncepcji dla wspóczesnych wyzwan´ i potrzeb czowieka. Jednak w Polsce mys´li zagranicznych teologów moralistów nie zawsze byy znane.
W s´wietle powyzszych uwag warto podkres´lic´ role, jak a moze penic´ ksi azka ks. Pawa Kulickiego pt. Koncepcja moralnos´ci zycia spoecznego w ujeciu Marciano Vidala. Hiszpan´ski Teolog opracowa caos´ciow a koncepcje moralnos´ci zycia spoecznego, jednak zaledwie kilka artykuów w jezyku polskim nawi azuje do jego dorobku. Celem omawianej tu publikacji byo podjecie naukowej refleksji i przedstawienie wspóczesnych problemów i wyzwan´ zawartych w dorobku Profesora Redemptorysty. Przyczynio sie to takze do analizy samej teologii moralnej spoecznej po Vaticanum II.
Tekst recenzowanej publikacji zrodzi sie pierwotnie jako dysertacja doktorska. Doktorat zosta napisany w Katedrze Teologii Moralnej Spoecznej KUL i obroniony w 2010 roku. Recenzowana pozycja jest trzecim z kolei tomem serii „Moralnos´c´ zycia spoecznego” pod red. J. Gocki SDB. W ten sposób ksi azka Kulickiego wpisuje sie w realizacje powoania teologa moralisty, który pos´wieca sie w swej pracy za-równo dla zycia i misji Kos´cioa, jak tez dla wspóczesnego spoeczen´stwa i ludzkiej kultury.
Ksi azka skada sie z trzech rozdziaów, z których kazdy obejmuje trzy paragrafy. Pozycja opatrzona jest wstepem i zakon´czeniem. Publikacje rozpoczyna sowo redak-tora serii. W dysertacji Kulickiego znalez´c´ mozna takze bibliografie, z priorytetowym uwzglednieniem publikacji Vidala, wykaz skrótów, streszczenie w jezyku woskim oraz spis tres´ci w jezyku polskim, angielskim i woskim.
We wstepie Autor pokazuje wachlarz zagadnien´ spoecznych, które analizuje Marciano Vidal w swych publikacjach. Zalicza do nich prace, globalizacje, kwestie ubogich, ekologie, czy humanizm. Hiszpan´ski Teolog podkres´la role etyki we wspó-czesnym s´wiecie, w którym mimo technologicznego postepu czowiek nie zawsze potrafi odnalez´c´ cel i sens zycia. Kulicki omawia w tym miejscu takze obszern a literature, z której korzysta, oraz metode zastosowan a w dysertacji. Podkres´la role, jak a moze penic´ etyka cywilna w ujeciu Vidala jako nowy model spoecznej etyki teologicznej. Autor omawianej publikacji nawi azuje we wstepie do Noty Kongregacji Nauki Wiary, która dokonaa w 2001 r. analizy pism Vidala.
Rozdzia pierwszy pt. Podstawowe wyznaczniki moralnos´ci zycia spoecznego ska-da sie z trzech gównych paragrafów dotycz acych kolejno: moralnos´ci spoecznej na tle odnowy teologii moralnej, zaozen´ metodologicznych i podstawy aksjologicznej spoecznos´ci chrzes´cijan´skiej. Historyczne podoze odnowy katolickiej nauki spoecz-nej zostao przedstawione w konfrontacji z niewystarczaj acym zastosowaniem z´róde – Pisma S´wietego, Tradycji, czy dogmatyki w teologii moralnej przed Vaticanum II. Wady okresu przedsoborowego (miedzy innymi kazuistyka, pozytywizm teologiczny, moralnos´c´ zamknieta na dialog) powinny zostac´ zast apione przez teologie otwart a na aske, przez pokazanie zycia chrzes´cijan´skiego jako odpowiedzi mios´ci a wierz acego na mios´c´ Boga. Kulicki za Vidalem wskazuje na te dokumenty Soboru, które maj a szczególne znaczenie dla moralnos´ci spoecznej. Ciekawym uzupenieniem s a równiez komentarze F. Greniuka, polskiego teologa moralisty, dotycz ace odnowy posoboro-wej. Kulicki podkres´la, ze Vidal wskazuje na jasn a role Kos´cioa – „instytucji nie-ustannej krytyki”. Pos´ród wielos´ci rozwi azan´ technicznych problemów wspóczesnego czowieka, przypomina on o wartos´ciach etycznych, które sprawiaj a, ze moralnos´c´ nabiera sensu. W obliczu róznych form zagrozenia, hiszpan´ski Teolog podkres´la role etosu w aczenia i ekumenizmu w dziaalnos´ci spoecznej chrzes´cijan.
Niew atpliwie ciekaw a propozycj a, ukazan a w omawianej publikacji, jest stworzo-na przez Vidala etyka cywilstworzo-na. Jest to etyka, która stanowic´ moze minimum moralne, ale jednoczes´nie baze wspólnych wartos´ci dla wierz acych i niewierz acych. Podkres´la-j ac role wartos´ci moralnych, Vidal pokazuje, ze mozliwy jest pluralistyczny dialog bez wyrzekania sie jednoczes´nie swojej wiary, czy moralnos´ci opartej na wyznawanej religii. Choc´ etyka cywilna jest spotkaniem róznych projektów etycznych, to nie akceptuje ona faktu, ze wszystko ma tak a sam a wartos´c´ wolnos´c´ czy represja, zycie czy s´mierc´. Na przekór zu, relatywizmowi i obojetnos´ci moralnej, etyka cywil-na ukierunkowacywil-na jest ku zwalczaniu wszelkich form niesprawiedliwos´ci.
Zaozenia metodologiczne koncepcji Vidala Kulicki rozpoczyna od kwestii oparcia rozwazania teologiczno-spoecznego na fundamencie antropologicznym. Choc´ zaanga-zowanie spoeczne chrzes´cijan czerpie swoje inspiracje z kart Pisma S´wietego, to jednak nie sposób odnalez´c´ tam szczegóowych instrukcji postepowania w kazdej kwestii i konieczne jest otwarcie sie na tak zwane nauki o czowieku oraz uszano-wanie autonomii ich badan´. Nie moze to jednak, wedug hiszpan´skiego Redempto-rysty, oznaczac´ wykluczenia etyki z powodu „purytanizmu naukowego”. Kulicki podkres´la, ze Vidal preferuje posugiwanie sie jezykiem zywych postaw religijnych, historycznych i dynamizmu biblijnego. Nastepnie Autor przechodzi do przedstawienia wizji antropologii spoecznej, która powinna posiadac´ interdyscyplinarny charakter, ale bazowac´ na fundamencie godnos´ci czowieka. Choc´ hiszpan´ski Teolog wskazuje na role pr adów filozoficznych, podkres´laj ac zwaszcza personalizm, to jednak dopiero w Chrystusie, a nie w systemie spoecznym, czowiek odkrywa samego siebie.
Ostatnia czes´c´ pierwszego rozdziau nosi tytu „Podstawa aksjologiczna spoeczen´-stwa chrzes´cijan´skiego”. Trzy gówne kategorie: mios´c´, sprawiedliwos´c´, dobro wspólne, powi azane s a z preferencyjn a opcj a na rzecz ubogich i zasad a solidarnos´ci, a caos´c´ zamyka kwestia praw czowieka. Mios´c´ polityczna czy spoeczna, terminy stosowane w nauczaniu papiezy, uwydatniaj a spoeczne oblicze mios´ci chrzes´cijan´-skiej, która powinna zostac´ „odprywatyzowana”. Z kolei sprawiedliwos´c´ zostaa ukazana nie tylko jako cnota, ale i postulat moralnos´ci w relacjach spoecznych. Kulicki podkres´la stanowisko Vidala, iz dobro wspólne jest modelem i met a, ku której nalezy pod azac´ w zyciu spoecznym. Zgodnie z tez a Hiszpana, opcja preferen-cyjna na rzecz ubogich jest autentycznym kryterium moralnym, decyduj acym w etyce spoecznej. Ubodzy zasuguj a na uwage niezaleznie od tego, w jakiej sytuacji moral-nej czy osobistej by sie znajdowali. Kulicki przytacza w tym miejscu dokument z Puebla, który wzywa do troski o ubogich. Wydaje sie, ze postulaty te nie przeo-zyy sie do tej pory na dziaalnos´c´ praktyczn a Kos´cioa. Zasada solidarnos´ci winna byc´ ukierunkowana na obrone najsabszych. Vidal przypomina, ze zwaszcza chrzes´-cijanin powinien rozpoznawac´ w drugim nie tyle rywala czy narzedzie, ile równego. Kulicki omawia ujecie solidarnos´ci w liberalnej filozofii i marksistowskiej koncepcji, przytacza nauczanie posoborowe, jak tez teologie polityczn a Metza. Ciekawym jest fakt, ze Vidal nawi azuje takze do polskiego ruchu „Solidarnos´c´”, opieraj ac sie na interpretacji tego ruchu w ujeciu J. Tischnera. W punkcie dotycz acym praw czowie-ka, Kulicki wymienia i omawia ich cechy (powszechne, nienaruszalne, niezmienne i niezbywalne), ale tez podkres´la, iz deklaracje opieraj ace sie na prawach czowieka nie mog a popas´c´ w naiwn a wiare, ze samo tworzenie sformuowan´ zapewni ich
bez-zwoczn a akceptacje i zastosowanie. Niestety, mys´l ta posiada smutn a konsekwencje, iz na poziomie miedzynarodowym nie ma jeszcze wystarczaj acej ochrony prawnej dla zabezpieczenia uchwalanych w tej kwestii decyzji.
Drugi rozdzia publikacji Kulickiego omawia „centra aksjologiczne” wykadu moralnos´ci spoecznej, do których nalez a ekonomia, polityka i kultura, opisane w ko-lejnych paragrafach. Marciano Vidal najwieksz a czes´c´ swego podrecznika pos´wieci koncepcji moralnos´ci zycia gospodarczo-spoecznego. Id ac za jego mys´l a, Kulicki nakres´la relacje istniej ac a miedzy etyk a a ekonomi a, postuluj ac dialog miedzy tymi dwiema naukami. Nauczanie to opiera sie na encyklikach spoecznych, czy dokumen-tach soborowych, uznaj ac susznos´c´ autonomii nauki ekonomicznej. Nie powinna ona jednak obawiac´ sie obecnos´ci etyki, gdyz moralnos´c´ nie przeciwstawia sie progresowi naukowo-technicznemu. Poruszone zostay tu zagadnienia, takie jak: dobra material-ne, równos´c´ praw rodziny ludzkiej, opcja na rzecz ubogich, powszechne przeznacze-nie dóbr, wspólnota dóbr, bezrobocie, wasnos´c´ prywatna czy miosierna jamuzna, która nie moze zakrywac´ niesprawiedliwos´ci spoecznej. W czes´ci ekonomicznej znalez´c´ mozna ocene systemów gospodarczych, któr a zaj a sie Vidal nie proponuj ac jednak alternatywnego systemu, lecz wskazuj ac na koniecznos´c´ wypenienia przez wspólnote Kos´cioa funkcji profetyczno-krytycznej. Teolog hiszpan´ski podkres´la, za nauczaniem Centesimus annus, ze porazka niesprawiedliwego systemu nie jest auto-matycznie synonimem sprawiedliwos´ci. Podtrzymuje tez negatywn a ocene struktural-nie kapitalistycznego systemu ekonomicznego. Znaczn a czes´c´ tego punktu wypenia rozwazanie dotycz ace pracy, a ws´ród aktualnych problemów wymienia formuowanie poprawnych etycznie umów o prace i kwestie wynagrodzenia. Nastepnie Kulicki omawia zagadnienie przedsiebiorczos´ci, a takze wspóczesny kryzys ekonomiczny stanowi acy wskaz´nik kryzysu spoecznego i nowe wyzwania stoj ace przed gospodar-k a. Vidal analizuje kryzys jako kwestie moraln a, podkres´laj ac problemy godu, biedy, ubóstwa, bezrobocia oraz destabilizacji spoecznej. Kon´cz ac rozwazania ekonomiczne Autor omawianej publikacji przypomina, iz najwiekszym bogactwem narodu s a jego obywatele i prawdziwym wyzwaniem jest inwestowanie w ich zdolnos´ci.
Kolejnym centrum aksjologicznym jest polityka. Zasadniczo rozwazania skupiaj a sie na sformuowanej przez Vidala etyce politycznej, podkres´laj ac koniecznos´c´ odnie-sienia polityki do czowieka i suzby dla niego. W tej czes´ci Kulicki przywouje podzia faszywych koncepcji pan´stwa, omawia tez rozumienie terminu „imperium prawa” w nauczaniu hiszpan´skiego Redemptorysty. Dziaalnos´c´ polityczna winna opierac´ sie na uznaniu i wypenianiu zasad zycia spoecznego. Niezbedne jest takze wspieranie pozytywnej funkcji rodziny jako wspólnoty pracy i mios´ci. Vidal pod-kres´la koniecznos´c´ uwzglednienia moralnos´ci w polityce, omawiaj ac jednoczes´nie rózne perspektywy i koncepcje relacji pomiedzy polityk a a etyk a.
Ostatni paragraf drugiego rozdziau ksi azki dotyczy kultury, zarówno jako feno-menu spoecznego, jak i miejsca w którym realizuje sie moralnos´c´ ludzka. Przywoa-ne jest zagadnienie teologii kultury oraz kryteria etyczPrzywoa-ne kultury. Vidal przypomina, iz zjawisko kulturowe, rozpatrywane jako dobro spoeczne, nie jest jak as´ luksusow a nadbudow a dla wybranych, czy zamoznych czonków spoeczen´stwa. Kulicki przyta-cza rozwazania dotycz ace relacji chrzes´cijan´stwa i kultur (akulturacja, inkulturacja) oraz wymienia kwestie, które zdaniem Vidala potrzebuj a gebszego studium. S a
to: rozeznanie autentycznych wartos´ci, jakie rodz a sie w kulturach i subkulturach; obnazenie antywartos´ci towarzysz acych kulturom; proklamacja praw czowieka w obszarze kultury; wsparcie kultury krytycznej wobec tendencji manipulacyjnej i ideologicznej. Nastepnym tematem, podjetym w tym paragrafie, jest zagadnienie edukacji. W pluralizmie projektów edukacyjnych winno znalez´c´ sie miejsce na chrzes´cijan´sk a wizje wychowania. Omówiona zostaa opcja na rzecz edukacji wyzwa-laj acej w ujeciu Vidala – oparta na autentycznej wizji osoby i spoeczen´stwa. Edu-kacja wyzwalaj aca dostrzega czowieka jako podmiot w przeciwien´stwie do edukacji oswajania, która ujmuje czowieka przedmiotowo. Podkres´lono takze niezbednos´c´ edukacji moralnej i edukacji seksualnej w szkole. Kulicki przywouje etyke infor-macji i jej znieksztacenia oraz omawia moralny wymiar kultury, ekologie ludzk a czy kulture wolnego czasu.
Trzeci rozdzia ksi azki Kulickiego dotyczy moralnos´ci spoecznej jako elementu odnowy caego zycia spoecznego. W pierwszym paragrafie podjete zostay zagroze-nia zycia spoecznego widziane z perspektywy etycznej. Wazne s a tutaj dwie kwestie: akceptacja lub odrzucenie przemian spoecznych oraz wybór was´ciwej formy tych przemian rewolucji lub ewolucji. Vidal podkres´la koniecznos´c´ przejs´cia od etyki adu do etyki przemian. Widzi pozytywn a role przemian, poniewaz w nich kryje sie dynamika sprzyjaj aca ewolucji spoecznej. Szerzej omówiona zostaa walka klas oraz konfliktowos´c´ w s´wiecie pracy, w tym strajk. Kulicki przytacza równiez dociekania i postulaty hiszpan´skiego Moralisty dotycz ace przemocy spoecznej. Kolejnymi opisa-nymi zagrozeniami dla spoecznos´ci s a fanatyzm i terroryzm. Vidal postuluje metode harmonijnego, ale i pluralistycznego adu w spoeczen´stwie poprzez d azenie do s´wia-domego i odpowiedzialnego uczestnictwa wszystkich obywateli i wszystkich grup w zyciu spoecznym.
Drugi paragraf skupia sie na pozytywnym omówieniu etycznego projektu pokoju. Zdaniem Vidala pokój jest ustaniem wszelkich konfliktów i met a, do której nalezy d azyc´. Jednak we wspóczesnym s´wiecie wci az toczone s a wojny, i to od ich omó-wienia Kulicki rozpoczyna te czes´c´. Profesor Redemptorysta twierdzi, iz wojna nuklearna nie moze byc´ uwazana w zadnej sytuacji za mniejsze zo, a przemoc towa-rzysz aca wspóczesnej wojnie jest tak ogromna pod wzgledem jakos´ciowym i ilos´cio-wym, ze nie mozna jej usprawiedliwic´ etycznie. Vidal uwaza, ze istniej a mniej kosz-towne i bez w atpienia bardziej ludzkie metody, przez które prawo do obrony moze byc´ realizowane i podkres´la, iz niezbedne staje sie stworzenie organu wadzy ponad-pan´stwowej chroni acej pokoju na s´wiecie. W punkcie pos´wieconym etyce pokoju Kulicki przypomina, iz pokój posiada znaczenie pozytywne: opiera sie na zasadzie dobra i budowany jest na wartos´ciach wolnos´ci spoecznej i sprawiedliwos´ci spoecz-no-gospodarczej, a takze obejmuje kwestie praw czowieka. Zdaniem Vidala, wazne jest uwrazliwienie opinii publicznej na dobro, jakim jest pokój oraz „rozbrojenie serca” czowieka, a przyjecie serca „pokojowego” – solidarnego, zaangazowanego i miosiernego. Szeroko zostaje omówiona kwestia pacyfizmu i ruchów aktywnej non-violance, które mog a stanowic´ globaln a alternatywe wobec bednego kregu przemocy spoecznej i wojennej. Powouj ac sie na dokument Papieskiej Komisji Iustitia et Pax „Stolica Apostolska a rozbrojenie”, Kulicki rozwija Vidala ocene wys´cigu zbrojen´, który zosta przez Komisje nazwany: niebezpieczen´stwem, niesprawiedliwos´ci a,
bedem, szalen´stwem i win a. Poruszona jest takze problematyka sprzeciwu sumienia i nieposuszen´stwa obywatelskiego wobec suzby wojskowej.
W ostatnim paragrafie trzeciego rozdziau Kulicki omawia rozwazania Vidala dotycz ace profetycznego wymiaru moralnos´ci zycia spoecznego. Jest to wezwanie do nawrócenia ku sprawiedliwos´ci spoecznej i budowaniu Królestwa Bozego. Eklez-jalna funkcja rozeznawania znaków czasu powinna obj ac´ historyczne zjawisko, jakim jest globalizacja. Wedug Vidala nalezy poszukiwac´ s´wiatowej etyki cywilnej oraz na nowo przemys´lec´ moralny wymiar wiary chrzes´cijan´skiej na skale globaln a. Hisz-pan´ski Profesor zdaje sie postulowac´ to, czego realizacji domaga sie obecnie w swych przemówieniach papiez Franciszek: uczynienia ze sprawy ubogich perspektywy dyskursu teologicznego i praktycznej solidarnos´ci, która jest solidarnos´ci a pomiedzy nierównymi. Vidal argumentuje, iz na miano teologii wyzwolenia zasuguje jedynie ta teologia, która wprowadza gebok a innowacje teologiczn a polegaj ac a na przyjeciu praktyki wyzwolen´czej za z´ródo, cel i kryterium weryfikacji teorii teologicznej. Wysuwa takze projekt emancypacji ludzkiej. Nowy model spoeczen´stwa winien byc´ ksztatowany na fundamencie sprawiedliwos´ci i wolnos´ci, które realizuj a sie przez zasady równos´ci i uczestnictwa.
W zakon´czeniu Kulicki dokonuje podsumowania caego studium przypominaj ac, jak wielkie znaczenie dla posoborowej odnowy teologii moralnej ma postac´ Marciano Vidala. Stworzy on wasn a koncepcje moralnos´ci spoecznej, w ramach której podej-muje wazne zagadnienia, takie jak: ekonomia, polityka (etyka cywilna i polityczna), kultura, preferencyjna opcja na rzecz ubogich, zasada solidarnos´ci, uczestnictwo oraz równos´c´, prawa czowieka, czy etyczny projekt pokoju. Moralista hiszpan´ski podkres´-la, ze choc´ was´ciwa misja Kos´cioa ma charakter istotowo religijny (nadprzyrodzo-ny), to jednak nie jest oddzielona od historii i rzeczy doczesnych. Co wiecej, Kos´ció realizuje swoje ponadczasowe cele was´nie w konkretnych spoecznos´ciach, w wy-miarach czasowych i na tle okres´lonej rzeczywistos´ci kulturowej. Dlatego tez proble-matyka spoeczna musi przenikac´ caos´c´ moralnego nauczania chrzes´cijan´skiego. Kulicki przekonuje, iz uwazna lektura dzie Vidala jest owocna takze dla polskich teologów moralistów, gdyz moze ubogacic´ ich rozwazania o spojrzenie z innej per-spektywy kulturowej i historycznej.
Kulickiemu udao sie nie tylko przetumaczyc´ wykad naukowy Vidala na jezyk polski, co jest juz wielkim walorem ksi azki, lecz takze wiernie oddac´ pogl ady Hisz-pana w syntetycznej formie. Bior ac pod uwage bibliografie, zwaszcza z´róda – ksi azki Vidala, samo ich przeczytanie zajeo z pewnos´ci a Autorowi wiele miesiecy. Czytelnik ma uatwione zadanie, moze bowiem znalez´c´ najwazniejsze tematy nie siegaj ac do oryginau. Dobrym tem i komentarzem dla teologii Vidala stao sie nauczanie spoeczne Kos´cioa, rozwazane zwaszcza w encyklikach papiezy ostatnie-go wieku. Kulicki nawi azuje tez do nauczania polskich teologów moralistów: F. Gre-niuka, J. Nagórnego czy J. Gocki, wymienia takze w zakon´czeniu szereg autorów prac, z których korzysta.
Choc´ wielos´c´ przypisów w kazdym z rozdziaów moze budzic´ zarówno podziw, jak tez pewien przesyt, to zdarzaj a sie momenty, w których brakuje adekwatnej adnotacji. Inn a powazn a w atpliwos´c´ nasuwa fakt, iz Marciano Vidal nigdy nie jest cytowany wprost, jego mys´li zawsze czytelnik otrzymuje w formie parafrazy. Z
pew-nos´ci a przyczyni sie do tego brak polskich tumaczen´ podreczników Vidala, jednak w pewnych miejscach az prosi sie o posuchanie wprost Teologa – Vidala a nie jego komentatora – Kulickiego. Jednak konsekwencja Autora omawianej tu pozycji wska-zuje na przemys´lenie tej kwestii. Równiez przy pogebianiu niektórych waznych pogl adów Vidala, takich jak etyka cywilna, zabrako miejsca na omówienie recepcji tego pogl adu. Oczywis´cie mogoby to skutkowac´ przekroczeniem celu ksi azki, szkoda jednak, ze taka wzmianka, choc´by w przypisie, nie zostaa poczyniona. W niektórych momentach zabrako komentarza, czy tez krytyki samego Kulickiego. Nie przedstawia równiez oceny pogl adów hiszpan´skiego Teologa ze strony jego oponentów.
Studiuj ac zagadnienia nauki spoecznej Kos´cioa, czy tez teologii moralnej spo-ecznej, mozna odnies´c´ czasem wrazenie, iz skadaj a sie na nie jedynie fragmenty encyklik spoecznych i nauczania papiezy. Jednak nieodzown a jest tu rola kontynua-torów nauczania Magisterium wyrazona w pracy teologów. W to posannictwo dosko-nale wpisuje sie Marciano Vidal, który czerpi ac z nauczania Kos´cioa, poddaj ac sie takze Jego krytycznym uwagom, wypracowa swoj a wizje teologii moralnej spoecz-nej. Trzeba tez uznac´ cenny wkad Pawa Kulickiego w przyblizenie polskiemu czytelnikowi hiszpan´skiej teologii moralnej spoecznej, podejmuj acej z odwag a wyz-wania aktualnych nieatwych uwarunkowan´ ludzkich. Nalezy miec´ nadzieje, ze lektu-ra tej pozycji przyczyni sie zarówno do upowszechnienia nauczania Profesolektu-ra Re-demptorysty w Polsce, jak tez kolejnych studiów nad nauczaniem teologów zagra-nicznych oraz promocj a polskiej teologii w s´wiecie.
Magdalena M. Kosche Doktorantka w Instytucie Teologii Moralnej KUL
Marian G r a b o w s k i. Mios´c´ seksualna. Koncepcja Karola Wojtyy. Torun´: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikoaja Kopernika 2012, ss. 331+V (ilustracje).
Mios´c´ stanowi temat dyskusji chyba w kazdej epoce i porusza mys´li kazdego czowieka. Opase tomy i krótkie wiersze próbuj a uchwycic´ rózne jej wymiary – opisac´ emocje, uporz adkowac´ rozumienie i definicje, wywazyc´ udzia w niej duszy i ciaa czowieka. Temat ciaa i mios´ci seksualnej wydaje sie miec´ szczególne zna-czenie dzisiaj, kiedy ludzkie ciao, ciao mezczyzny i kobiety stanowi przedmiot dyskusji w ogóle i nabiera charakteru „wasnos´ci na uzytek”.
Mios´ci seksualnej pos´wieci swoj a ksi azke prof. dr hab. Marian Grabowski. Jest on doktorem habilitowanym fizyki teoretycznej i profesorem zwyczajnym nauk humanistycz-nych. Obecnie jest kierownikiem Zakadu Filozofii Chrzes´cijan´skiej Wydziau
