Zbiór ustaw i najważniejszych rozporządzeń w sprawie szkolnictwa ludowego obejmujący ustawy szkolne z dnia 2. lutego 1885

ZBIÓR USTAW

I NAJWAŻNIEJSZYCH ROZPORZĄDZEŃ

w sprawie szkolnictwa Indowego

obejm ujący

ustawy szkolne z dnia 2. Lutego 1885.

Z e s t a w i ł i w y d a ł własnym nakładem

Dr. Paweł Skwarczyrisju.

Cena egz. lzlr. — z przesyłką

L W O W .

Główny skład w księgarni Seyfartha i Czajkowskiego,

Czcionkami D rukarni Ludowej

.

W czasie d ru k o w a n ia z b io ru z o s ta ły s a n k - c y o n o w a n e trz y u s ta w y szk o ln e w S ejm ie d n ia 18. P a ź d z ie rn ik a 1884, u ch w alo n e, k tó re p rz y k o ń c u zb io ru p o d lit. CrCr. p rz y to c z o n e s ą ja k o p ro je k ta .

N iniejszy zbiór jest przeto pierwszem i dotąd jedynein wyczerpującem zestaw ie­ niem przepisów tyczących się szkolnictw a ludow ego, olbejmującem także trzy ustawy szkolne z dnia 3. Lutego 1885 r.

Pogląd historyczny

na rozwój szkolnictwa lnlowep.

I. Pogląd ogólny.

Chrześciaństwo skruszyw szy p ęta niewolni­ ctwa, i uznawszy równość w szystkich ludzi w obec wzniosłych zadań społeczeństwa, położyło kam ień

w ęgielny powszechnej oświacie. W ynalezienie

sztuki drukarskiej, uczyniło możliwą powszechną oświatę, w takim duchu, w jakim ją obecnie poj­

mujemy. Uobywatelnienie szerokich m as ludu,

dokonane w ostatnich czasach w ykazało nam a­ calnie nieodzowną potrzebę powszechnej oświaty. Z tąd też jednem z najw ażniejszych, a może

najw ażniejszem zadaniem wieku naszego je st

szkoła ludowa. W szystkie głębsze um ysły zw ra­ cają się ku niej, zastanaw iają się nad jej zad a­ niami, jej urządzeniem. „Ja k ą je st szkoła, takim

będzie naród. “

To też przeważnie na polu szkoły, a w szcze­ gólności szkoły ludow ej, objawiło się wybitnie w ostatnich czasach ścieranie się pomiędzy dwoma najpotęźniejszemi organizm am i społeczności ludz - kiej, między kościołem a państwem.

W przeszłem stuleciu, gdy kraj nasz był jeszcze częścią składow ą rzeczypospolitej Pol­

skiej , nie było mowy o powszechnem, szkolni­ ctwie ludowem w takiej rozciągłości, jak obecnie. Szkoły Indowe istniały przy k laszto rach , lub utrzym yw ały je gminy, szczególnie miejskie w ła ­ snym kosztem , albo zakładali je panowie, lub wreszcie gminy wyznaniowe. Państw o jak o takie, ogół społeczeństwa nie troszczył się wcale o roz­

szerzanie ośw iaty pom iędzy ludem. Kościół po­

przestaw ał zaś na ustnem nauczaniu praw d reli-

gii. Dopiero za panow ania Stanisław a A ugusta

naród przystępując do gruntow nej reform y urzą­ dzeń swoich, pam iętał także o potrzebie oświaty.

Utworzono komisyę edukacyjną. Zanim jed n ak

jej cenne prace owoc przynieść zdołały, n astą­ piła katastrofa, a kraj nasz sta ł się częścią skła­ dową monarchii austryackiej.

W krajach podległych berłu Habsburgów obow iązyw ała podówczas T erezy ań sk a ordynacya szkolna z r. 1774. Pierwsze chwile przejścia, a n a ­ stępnie powszechny zamęt wywołany grożnemi w ypadkam i w E uropie, i zajęcie się głównie wojennemi zadaniam i, stały się powodem, że po­ stanow ienia tej ustaw y nie weszły u nas w życie, i T erezyańska ordynacya szkolna z r. 1*774, niepo- zostaw ila po sobie w kraju naszym żadnych śladów.

Dopiero za panow ania C esarza F ranciszka pojaw iła się na podstaw ie N ajw yższego postano­ w ienia z dnia 11. Sierpnia 1805 ustaw a dla n i e ­ m i e c k i c h szkół ludowych w c. k. atistryackich prow incyach z w yjątkiem W ęgier, Lombardyi,

Wenecyi i Dałm acyi, zaw ierająca zbiór postano­

wień co do szkolnictwa ludowego. T a ustaw a,

zw ana zazwyczaj „polityczną ustaw ą sz k o ln ą “, została u nas w żyaie wprowadzoną, była k ilk a­ krotnie na nowo ogł iszaną, licznemi dodatkow em i rozporządzeniam i uzupełnianą, i obow iązyw ała aż do w ejścia w życie konkordatu, a właściwie u staw szkolnych z r. 1873.

Konkordat zaw arty ze Stolicą A postolską, ogłoszony dn. 5. L istopada 1855. zaw ierał m ię­ dzy innemi także postanow ienia odnoszące się do szkolnictwa ludowego.

U staw y zasadnicze z dn. 21. Grudnia 1867., ustaw y wyznaniowe z dn. 25. Maja 1868., a m ia­ nowicie państwowa ustaw a o szkołach ludow ych z dnia 14. m aja 1869 Nr. 63. Dz. u. p. prze­ kształciły zasadniczo ustawodawstwo co do szkół ludowych. Z asady w tych ustaw ach wyrzeczone zastosowane zostały do szkół ludowych w kraju naszy m : ustaw ą z dnia 2. Maja 1873 Nr. 250. Dz. u. kr. o zakładaniu i utrzym ywaniu publi­ cznych szkół ludowych, i obowiązku posyłania do nich dzieci, ustaw ą z dnia 2. Maja 1873. Nr. 251, Dz. u. kr. o stosunkach prawnych stanu nauczy­ cielskiego w publicznych szkołach ludowych, i ustaw ą z dnia 25. Czerwca 1873. Nr. 255. Dz. u. kr. o władzach nadzorczych miejscowych i o k rę­ gowych dla szkół ludowych.

W stosunkach tym sposobem określonych w y ­

tworzy 11 ważne zmi my państwowa ustaw a o szko­

łach ludowych z dnia 2. Maja 1883 Nr. 55. Dz. u. p. Usilnem dążeniem Sejmu krajow ego jest korzystać z postanowień tej ustaw y , i przepro­

wadzić na tej podstawie w kraj owem szkolnictwie ludowem zm iany odpowiadające stosunkom n a ­ szym. Gdy p ro jekta w tym kierunku w r. 1883.

uchwalone nie uzyskały Najwyższej S ank cy i,

uchw alił w r. 1884, nowe projekta zastosow ane do uw ag poczynionych z powodu odmówienia Najw. Sankcyi projektom z r. 1883.

2. Po lityczna ustawa szkolna z r. 1805.

Polityczna ustaw a szkolna z r. 1805. tw o­ rzyła w naszym k raju aź do w ejścia w życie

ustaw szkolnych z r. 1873., więc przez la t 68

podstaw ę urządzeń szkolnych; gdyż konkordat zaw ierał w sobie po najw iększej części tylko za­ sadnicze postanow ienia, nie wchodził zaś w szcze­ gółowe zarządzenia, a z powodu potrzeby ustaw określających szczegółowe postanowienia, także i państwowa ustaw a o szkołach ludowych z dnia 14. m aja 1869. dopiero po wydaniu ustaw krajow ych przeprow adzających jej zasad y , mogła w całej pełni zostać zastosow aną.

Z powodu długiego trw ania mocy obow ią­ zującej tej ustawy z r. 1805, stósownem być się wydaje, obeznać się vv krótkości z zasadniczem i jej postanowieniami, przynajm niej w takim stanie, w jak im obowiązywała ostatecznie, z uw zględnie­ niem zaszłych zmian i dodatkowych rozporządzeń. Szkoły były lub tryw ialne, lub też tak zw ane główne. Pierwsze z nich znajdow ały się na wsi, w m iasteczekach i w m niejszych m iastach, dru­

gie zaś w większych miastach. P ierw sze sk ła ­

dały się z trzech rocznych k u rsó w : przygoto­ wawczego, z pierwszej i drugiej klasy.

D rugie m iały zaś prócz tego trzecią klasę, po której ukończeniu uczeń przeznaczony do w yż­ szego kształcenia się, w stępow ał do gymnazyum lub szkoły realnej, uczniowie zaś, których wy­ kształcenie kończyło się w szkole ludowej, uczę­ szczali jeszcze przez dw a la ta do klasy czwartej w dwu odrębnych rocznych oddziałach. W tych szkołach uczono religii, czytania, pisania i da­ wano praktyczne w skazów ki do w ygotow yw ania

łatw iejszych pisem nych zadań. Głównym celem

tej szkoły było jed n ak nauczenie języ k a niem ie­ ckiego, który bez względu na wiek uczni i mo­ żność zrozumienia go, od klasy drugiej, a naw et i w klasie pierw szej był językiem wykładow ym.

Bezpośredni nadzór nad szkołam i w ykony­ wali miejscowi dusz p asterze, wyższy dziekani, ja k o okręgowi nadzorcy szkolni, — a dalszy nadzór służył konsystorzom i politycznej władzy.

Miejscowy dusz pasterz czuwał nad n au k ą religii i innych przedmiotów, nad metodą zasto- sowywaną przy nauczaniu, nad zachowywaniem się nauczyciela, pilnością i obyczajnością uczni, i n ad rodzicami pod względem przynag lania

dzieci do uczęszczania do szkoły. Obowiązkiem

jeg o było, stanowczo lecz łagodnie starać się o uchylenie spostrzeżonych usterek, a gdyby po­ praw a nie nastąpiła, donosić o tem okręgow em u dozorcy szkolnemu.

D ziekan, jako okręgow y nadzorca szkolny powołanym był, nadzorow ać miejscowego dusz p asterza pod względem nauki religii i innych przedm iotów szk o ln y ch . tudzież co do jego s ta ­ ranności o rozwój szkolnictwa, — nauczyciela

zaś pod względem pilności, zachowywania prze­ pisów nauczania i m oralności życia, — gminę w reszcie co do regularnego posyłania dzieci do szkoły i co do punktualnej w ypłaty nauczycie­ lowi wynagrodzenia, a równocześnie kontrolować stan budynków szkolnych.

N ajw yższy nadzór nad nauką rełigii i in­ nych przedmiotów, tudzież nad w drażaniem dzieci do nabożeństwa i pobożności, spraw ow ał konsy- storz, a nad utrzym yw aniem szkół i nauczycieli, tudzież nad stanem budynków szkolnych polity­ czna władza.

Posady nauczycielskie obsadzano po przed­ staw ieniu kandy data przez patrona szkoły.

P rzy sporządzaniu tabel co do wizytacyi szkół należało spraw dzać , komu służył p atronat szkolny, a przeto także prawo prezentow ania kandydatów na opróżnioną posadę nauczycielską. P atron prezentow ał k andydata dziekanowi, juko okręgowem u nadzorcy szkolnemu.

Prezentow any winien był przedstawić się dziekanowi, którego zadaniem było, zbadać, czy prezentacya była prawną, i przedłożyć a k ta kon- systorzowi z poparciem ze swej strony.

Konsystorz działał według własnego oce­ nienia, i zatw ierdzał prezentacyę lub odm awiał

zatw ierdzenia. W razie zatw ierdzenia udzielał

konsystorz kandydatow i dekret mianowania. Po trzyletniej zadaw alniąjącej służbie mogła w ładza szkolna krajow a w porozumieniu z kon- systorzem wydać ustanowionem u nauczycielowi

dekret zatw ierdzający go na posadzie. P okąd

konsystorz, jeżeli patron niezadowolonym byl z wy­ ników jego pracy nauczycielskiej, w porozumie­ niu z krajow ą w ładzą szkolną usunąć z zajm o­ wanej posady.

Z tego stanu rzeczy okazuje się, że ustaw a szkolna z r. 1805 oddaw ała ośw iatę ludową przew ażnie w ręce kościoła, a państwowe i w ogóle świeckie w pływ y nie oddziaływały na szkołę lu ­ dową tylko w bardzo podrzędnej mierze. Ta, p ra­ wie nieograniczona w ładza kościoła w spraw ach szkół ludowych jed n ak ubezwładnioną była stano­ wiskiem, jakie przed zawarciem konkordatu zajmo­ w ał kościół i duchowieństwo w obec państw a

3. Konkordat z dnia 18. Sierpnia 1855.

K onkordat zaw arty ze Stolicą Apostolską dnia 18. Sierpnia 1855, ogłoszony Ces. paten­ tem z dnia 5. Listopada 1855. Nr. 195. Dz. u. p. urządzał na nowo stosunki pom iędzy‘kościo­ łem i państwem, i przyw racał kościołowi nieza­

leżność od przew agi państw a. Chociażby zatem

konkordat nie zaw ierał był szczegółowych posta­ nowień odnoszących się do szkolnictwa ludowego ; to już s;tmo wyzwolenie kościoła od przewagi państw a, i wlanie przez to nowego, odmiennego ducha w stan duchowny, powołany ustaw ą szkolną z r. 1805. do praw ie wyłącznego kierow ania szkolnictwem ludowem, musiałoby także szkol­ nictwu nadać zupełnie nowy kierunek, odmienny od dotychczasowego , którym postępowało od pół wieku.

Szczegółowe pestanow ienia art. V. do IX. konkordatu, odnoszące się do szkolnictwa mu­ siały tę zmianę tern dobitniej uwydatnić.

Cała nauka katolickiej młodzieży we w szy st­ kich publicznych i pryw atnych zakładach nauko­ w ych powinna była stosować się do nauki ko­

ścioła. Zadaniem biskupów było z mocy swego

urzędu pasterskiego kierow ać religijnem wychowa­ niem młodzieży we w szystkich zakładach nauko­ wych publicznych i pryw atnych, a troskliw ie przestrzegać, ażeby w żadnym przedmiocie nauki nie uczono czegokolwiek, co by się sprzeciwiało katolickiej wierze lub czystości obyczajów.

W szyscy nauczyciele szkół ludowych, p rz e ­ znaczonych dla katolików , podlegali nadzorowi kościelnemu. W yższych nadzorców szkolnych m iał Cesarz mianować z pośród mężów przedstaw io­ nych przez biskupa.

Tylko ten mógł zostać nauczycielem, czyja

w iara i obyczaje były wolnemi od skazy. N au­

czyciel zbaczający z prawej d ro g i, bywał o d d a­ lanym.

Tym sposobem zapanow ał stanowczo w szkol­

nictwie ludowem pierw iastek kościelny. Szkoła

została kościołowi bezwzględnie p odporządko­

w aną i m iała stać się jednym z najwybitniejszych filarów społeczeństwa urządzonego po myśli ko­ ścioła. T en stosunek nie trw ał jedn ak długo.

4. U staw y szkolne z Maja 1869, i 1873. r.

Do krótkiego trw ania stosunków szkolnych opartych na konkordacie przyczyniły się powody

politycznej natury, a to zarówno w ew n ętrzn e, jakoteż i zewnętrzne.

Po klęskach doznanych w wojnie w ło sk iej, które następnie wzmogły się jeszcze w wojnie pruskiej, i dla zaradzenia trudnem u położeniu finansowemu, przypuszczonem i zostały ludy do udziału w ustaw odaw stw ie i do kontroli nad go­

spodarstwem państwowem . Od pierw szej chwili

zarysow ały się w Zgrom adzeniu przedstaw icieli ludu, dwa przew ażnie stronnictwa.

Jedno z nich szukało środków do w zm o­ cnienia państw a w zadowoleniu poszczególnych narodów i szczepów wchodzących w skład p ań ­ stw a. D rugie w ytknęło sobie za cel zlanie tych w szystkich narodów i szczepów ostatecznie w je ­ dnolitą całość, a ja k długo to nie n astąp i, pod­ danie ich pod zwierżchnictwo panującej narodo­ wości t. j. Niemców. Pierw sze z tych stronnictw szukało podstaw w historycznym rozwoju p o ­ szczególnych części składowych państw a, a d ą ż e ­ niem jego było utrzym anie w szystkich istn ieją­ cych właściwości i odrębnych stosunków. D rugie

natom iast szukało poparcia w przekształceniu

dotychczasowych stosunków i urządzeń, w niw e­

lowaniu i unifikacyi. Z tąd też pierw sze z nich

było więcej zachowawczem, i wchodziło chętnie w sojusz z w szelkiem i zachowawczemi żywio­ łami. Drugie zaś postępowe, w ytknęło sobie d ą­ żności bezwzględnie lib e ra ln e , i kojarzyło się chętnie z liberałam i całego świata.

Z przedstawionej n atu ry obu powyższych

stronnictw w ypływ a, że pierwszemu w ychodzą­ cemu z najrozm aitszych miejscowych stanow isk,

daleko trudniej było porozumieć się m iędzy sobą, a proces wyrobienia sobie przez to stronnictwo jednolitej idei p ań stw o w ej, uw zględniającej n aj­ różnorodniejsze miejscowe stosunki, jednak pod- porząkującej je powszechnemu dobru państw a, daleko dłużej trw ać m u siał, aniżeli u drugiego stronnictw a, które będąc już z natury swej jedno- litem, daleko łatw iej pom iędzy sobą porozumieć się mogło, a nadto nie troszcząc się o istniejące stosunki, a tem mniej o historyczne prawa, zna- chodziło w pierwszej lepszej d o k try n ie, gotowy szablon, według którego państw o uszczęśliwić zamierzyło.

Pierwsze z tych stronnictw uzyskało zasa­ dnicze równouprawnienie narodowości. Szkoły lu­ dowe przestały być w yłącznie n i e m i e c k i e m i , a mowa ojczysta odzyskiw ała stopniowo swe praw a w szkole, i stała się nareszcie językiem w ykładow ym .

Równocześnie atoli drugie z tych stronnictw, naturalnym wynikiem charakteru obu, zapanowało

zaraz z początku w Radzie P aństw a Nie było

wprawdzie jeszcze dość siłnem do podjęcia w alki przeciw uprawnieniu narodowości w szkole ludo­ wej. Jednakow oż wytężyło w szystkie siły w tym celu, ażeby pod sztandarem haseł liberalizmu zła­ mać panow anie kościoła w szkolnictwie ludowem, i o ile tylko możliwem było. osłabić i usunąć

w szelki wpływ kościoła na szkolę ludową. Do

tych zapasów zachęcała to stronnictwo podów­ czas panujące, w alka ta k zw ana kulturna tuż po za granicami m onarchii z całą bezwzględnością podjęta przez państw o w nowo powstałem Ce­

sarstw ie niemieckiem przeciw Kościołowi. W alka przeciw konkordatow i na całej lin ii, a zatem także w ustaw odaw stw ie szkolnictwa ludowego, była celem, ku którem u to podówczas zw ycięskie stronnictwo w ytężało w szystkie siły swoje.

Istniejące sto s u n k i, i jak najpow ażniejsze w pływy nie pozwoliły w praw dzie zwycięzcom po­ sunąć się tak daleko na tej drodze, ja k w Ce­ sarstw ie niemieckiem, a naw et formalne uchylenie całej treści konkordatu nskutecznionem zostało dopiero art. 1. ustaw y z dnia 7 Maja 1874. Nr. 50.

Dz. u. p. Jednak już art. 17. ustaw y zasadni­

czej z dnia 251. Grudnia 1867, Nr. 142. Dz. u p. co do powszechnych praw obywatelskich, zastrze­ gał państw u naczelny kierunek i nadzór całego szkolnictw a, i wszelkich spraw z wychowaniem w związku będących, uznał wolność um iejętności i każdej nauki, przyznał każdemu obywatelowi wykazującem u swe uzdolnienie, prawo tworzenia zakładów naukowych i wychowawczych, i uczenia w nich, a włożył obowiązek starania się o naukę religii jedynie na właściw y kościół lub stow arzy­

szenie religijne

N astępnie w ydane zostały na dniu 25. Maja 1868 trzy tak zwane wyznaniowe ustaw y, z któ­ rych ustaw a z d. 25. Maja 1868. Nr. 48. Dz. u. p. określa stosunek szkoły do kościoła w taki sp osób, że wypowiada niezawisłość szkoły od kościoła. Prócz tego oddziaływ ują niektóre postanowienia ustaw y z dnia 25. m aja 1868. Nr. 49. Dz. u. p. o wyznaniowych praw ach obywateli na szkolni­

w dajem y się w tern m iejscu, ponieważ poniżej przytoczone są w całej rozciągłości.

U sunąw szy tym sposobem w pływ kościoła n a szkoły ludowe, przystąpiono w ustaw ie z dnia 14. Maja 1869. Nr. 62, Dz. u. p. do ustanow ienia zasad ustaw odaw stw a co do szkół ludowych po­ zostaw iając ustaw odaw stw u krajow em u w ydanie szczegółowych postanowień wprow adzających w ż y ­ cie te zasadnicze przepisy.

T a k ustaw a państw ow a z d. 14. Maja 1869. Nr. 69. Dz. u .p .,ja k o te ż ustaw y krajow e na jej pod­ staw ie wydane z dnia 2. Maja 1873. Nr. 250. i 251. Dz. u. kr., tudzież z dnia 25 Czerwca 1873. Nr. 255. Dz. u. kr. przytoczone są poniżej. D la ­ tego poprzestajem y w tem miejscu tylko na p o d ­

niesieniu najkardynalniejszych zasad. Tem i są :

1.) równouprawnienie wyznaniowe ta k daleko

posunięte że różnowierca a naw et niechrześcijanin mógł nauczać dzieci katolickie w szkole ludowej ;

2.) zaprow adzenie obowiązku uczęszczania

do szkoły przez la t ośm , jednak z dopuszczeniem w yjątk ó w , z których ustawodawstwo krajow e w ten sposób korzystało, że zaprowadziło obo­ w iązek sześcioletniego uczęszczania do szkoły, dopełniając go dwuletnim obowiązkiem uczęszcza­ n ia n a naukę niedzielną;

3.) nauczanie religii i nadzorowanie tej n a­ uki przekazano kościołowi i stowarzyszeniom w y­ znaniowym, naukę zaś w szystkieh innych przed­ miotów uchylono z pod wszelkiego nadzoru ze

strony kościoła i przekazano ją nauczycielom świeckim ;

4.) zaprowadzono szkoły wydziałowe, poda­ jące uczniom nieuczęszczającym do szkół średnich

możność nabycia pewnego stopnia wyższego w y­ kształcenia ;

5.) zaprowadzono sem inarya nauczycielskie dające sposobność i rękojm ię wyższego i grun- towniejszego w ykształcenia, aniżeli dotychczasowe szkoły przygotowawcze dla nauczycieli ludowych, ta k zwane prep arandy, prócz tego wym agano od kandydatów zawodu nauczycielskiego po ukoń­ czeniu sem inaryum zdania egzaminu dojrzałości, a następnie po dłuższej praktyce w zawodzie na­ uczycielskim ścisłego egzam inu uzdolnienia, po którym dopiero stanowcze objęcie stały ch posad jest m ożliw em ;

6.) ustanowiono stałe zasady co do p o k ry ­ wania w ydatków połączonych ze szkolnictw em ludowem , m ianowicie tak że z opłacaniem nau ­ czycieli, tudzież ze staw ianiem i utrzym yw aniem budynków szkolnych ;

7.) wreszcie nasze ustaw odaw stw o krajow e wyrzekło i przeprowadziło stanowczo zasadę bez­ względnej bezpłatności nauki w szkole ludowej. Z tego przedstaw ienia okazuje się, że usta­ wodawstwo szkolne z lat 1868., 1869. i 1878. obok wielu bardzo cennych zdobyczy na polu szk o l­ nictw a ludowego, wprowadziło w stosunku szkoły do kościoła, jako antytezę przeciw tezie k o n k o r­ datu przez zw ycięskie podówczas stronnictwo z całą zaciętością zw alczanego, bezwzględne w y­ swobodzenie szkoły z pod wpływu kościoła, zu­ pełny rozdział szkoły od kościoła.

S Now ela szkolna z r. 1883.

To też, gdy po wejściu do R ady państwa Czechów dotychczas od niej stroniących i po dokonaniu nowych wyborów, stronnictwo, sko ja­

rz o n e: narodow e, zachowawcze i decentraliza­

cyjne znalazło się w w iększości, a z krajów , w których zasady ustaw y szkolnej z r. 1869. z całą bezwzględnością przeprowadzone zostały, pomimo niewątpliwej wyższości tego ustaw odaw ­ stw a pod wielu względami nad dawniejszem, i po ­ mimo krótkiego trw ania mocy obowiąznjącej tego ustaw odaw stw a, daw ały się słyszyć utyskiwania, n a podupadnięcie religijności i zniżenie poziomu u obyczajn ienia; czyniono usiłow ania do w pro­ w adzenia w ustaw odaw stw o o szkolnictwie ludo- mern pewnych zmian , któreby uchylały lub przy­ najm niej znacznie osłabiały piętno bezwyznanio­ wości w yciśnięte na tem ustaw odaw stw ie, a równo- nocześnie pozw alały bardziej, aniżeli dotychczas uwzględnić miejscowe właściw ości, potrzeby i sto­ sunki.

Tym sposobem przyszło po wielu bezowo­ cnych usiłow aniach, po usunięciu mnogich tru ­ dności, po stoczeniu zaciętej walki parlam en­ tarn e j, do w ydania nowej ustaw y szkolnej z dn.

2. Maja 188-3. Nr. 5-3. Uz. u. p., która we formie noweli do ustaw y szkolnej z r. 1869., zmienia jej postanow ienia zaw arte w wielu paragrafach.

Najbardziej zasadniczemi zmianami są:

1. postanow ienia §. 2 1., według którego roz­

szerzoną została możność przyznania w y jątk o ­ wych ulg w dopełnianiu ośmioletniego obowiązku szkolnego, przez zaprow adzenie sześcioletniego

uczęszczania do szkoły z następującą dopełnia­ ją c ą nauką, lub też zastąpienia całodziennej n a ­

uki, pólizienną.

Pierwsza z tych zmian nie miała jed n ak d la nas żadnej doniosłości w obec postanow ienia ustaw y szkolnej krajowej z r. 1873 zap ro w ad za­ jącej sześcioletni obowiązek szkolny, z dwule- tuiem dopełnianiem w ykształcenia przez uczę- Bzczanie na naukę niedzielną.

2. Otrzymanie posady kierow nika szkoły uczyniono zawisłem od uzdolnienia do udzielania nauki religii w iększości uczniów. P rzez to stało gię zawisłem od władz kościelnych dostąpienie posady kierow nika szkoły. Lecz to postanowienie nie ma mocy obowiązującej dla Galicyi.

3. Obostrzono czuwanie nad postępowaniem nauczycieli po za szkołą, i przywrócono praw o nadzoru organów kościelnych nad kierow nikam i

szkoły dopuszczonymi do nauczania rt-ligii. 4. Uchwalono w yjątkow e postanowienia dla

rozm aitych krajów. Najważniejszem i w yjątkam i

dla Galicyi ustanowionemi s ą :

а) uwolnienie od postanow ienia, że tylko ta k i

nauczyciel może zostać kierow nikiem szkoły, który je st uzdolnionym do daw ania w ięk ­ szości uczniów nauki r e lig ii; a nadto б) ustaw odaw stw o krajow e może postanaw iać

przepisy odmienne od ogólnych co do rozm a­ itych przedmiotów, mianowicie m iędzy inne- mi co do ułatw ień w dopełnieniu obowiązku szkolnego, co do półdziennej nauki co do p rzyj­ mowania uczniów do szkoły w ciągu roku szkolnego, co do nauki w sem inaryach n au ­

czycielskich, co do w arunków prowizory­ cznego i stałego m ianow ania młodszych nau­ czycieli, wreszcie eo do urządzenia szkół w ydziałow ych w całej rozciągłości tego przed­ miotu.

Z tego przedstaw ienia w ypływa, że najnow­ sze ustaw odaw stw o szkolne, nie odjęło ustawie szkolnej z roku 1869. i ustawom krajow ym na jej podstaw ie w ydanym , licznych zalet, jak ie niew ątpliw ie posiadają, lecz ograniczyło się jed y ­ nie do usunięcia postanowień pozbaw iających k o ­

ściół praw ie zupełnie wszelkiego wpływu na

szkołę ludową, i ubezw ładniających go w dzia­ łalności przyczyniania się swym potężnym w pły­ wem do religijnego i m oralnego kształcenia p rzy ­ szłych pokoleń,— a przytem uwzględniło w większój m ierze, aniżeli dotychczas miejscowe w ym agania

i stosunki, i dało ustaw odaw stw u krajow em u

możność czynienia w razie p o trzeb y , dalszych w yjątków w tej mierze. D ążeniem tego najnow ­

szego ustaw odaw stw a je s t zatem zastąpienie

an titezy przeciw tezie konkordatu w ustawie

z r. 1869. zbyt wybitnie postanowionej, syntezą, przyznającą kościołowi poważny, aczkolwiek nie w yłączny wpływ na szkolnictwo ludowe, a za ra­ zem uw zględniającą do pew nego stopnia miejscowe właściwości.

Najnowsze p ro jek ta przez Sejm uchwalone dążą do wprow adzenia w życie nowych zasad wypowiedzianych w noweli szkolnej z r. 1883.

Obznajomiwszy się w krótkości z historycznym rozwojem ustaw odaw stw a n a polu szkolnictwa ludowego w kraju naszym, i z duchem

postano-wień w tej mierze obecnie obowiązujących, p rz e ­ chodzimy do podania dosłownej treści ustaw i ro z­ porządzeń obecnie w tej mierze obowiązujących, przytaczając ustaw y w ich chronologicznym po­ rządku, z dodaniem przy, lub po każdej z nich postanowień w yjętych z innych ustaw w niej po­ w ołanych, najnow szych projektów przez Sejm uchwalonych, a następnie, bardzo szczupłej liczby najw ażniejszych rozporządzeń, obaw iając się roz­ szerzyć zbytecznie ram y niniejszego zbioru, gdyby zawierał w sobie w iększą liczbę rozporządzeń.

Obwieszczenie c. k. Nam iestnictw a z d. 6. Lipca 1867. r. 1. 5306. Nr. 12. dz. u. p.

tyczące się ustanowienia R a d y szkolnej krajowej dla Królestwa Galicgi i Lodomeryi z W ielkiem

Księstwem Krakowskicm.

R ada ta ma być ustanowiony i rozwijać czyn­ ność swoją na podstaw ie załączonego S ta tu tu organizacyjnego.

Statut organizacyjny,

tyczący się ustanowienia R a d y szkolnej krajow ej w Królestwie Galicy i i Lodomeryi z W ielkiem

K sięstw em Krakowskiem.

Art. I. U stanaw ia się dla K rólestw a Gali- cyi i Lodomeryi z W ielkiem Księstwem K ra k o ­ w skiem pod przewodnictwem N am iestnika R ada szkolna krajow a.

A rt II. R ada szkolna krajow a je s t w sp ra­ wach szkół ludowych i średnich najw yższą w ładzą nadzorczą i w ykonaw czą w kraju.

Art. III. Do jej czynności n a le ż ą :

1. Z arząd adm inistracyjny i um iejętny szkół

i zakładów naukowych w za k resie, przyznanym dotychczas naczelnym władzom politycznym kraju , i w obrębie ustaw obowiązujących.

2. Przedstaw ienie do nom inacyi przez N aj­

jaśniejszego P an a inspektorów szkoluych.

3. Mianowanie i w szelkie stosunki służbowe

dyrektorów i nauczycieli szkół średnich i ludo- 1

wych, z zastrzeżeniem szczegółowych praw, gm i­ n o m , korporacyom i osobom pryw atnym służą­ cych *),

W pływ Biskupów na nom inacyę nauczycieli religii pozostaje i nadal.

4. W ygotowanie ogólnych projektów nau­ kow ych (systemów), tudzież częściowych p ro je­ któw we względzie szkół ludowych i średnich, drogą uchw ały sejmowej w w ykonanie w ejść m a­ jących.

Co do nauki re lig ii, obowiązują istniejące ustawy.

5. W skazyw anie wzorowych textów n auko­ wych dla szkół ludow ych, i zatw ierdzanie dla szkół średnich książek w ykładow ych.

*) Minister wyznań i oświecenia oznajmił rozporzą­ dzeniem z dnia 25. Października 1875. Nr. 81 Dz. u. kr., że Jego Cesarska i Królewska Mość raczył Naj- wyższem postanowieniem z dnia 25. Października 1875 rozporządzić, że na przyszłość mianowanie dyrektorów państwowych szkół średnich w Galicyi podlegać ma Najwyższej decyzyi C esarskiej, a mianowanie nauczy­ cieli przy tychże szkołach należyć ma do ministra wy­ znań i oświecenia; dalej, że w obu wypadkaoh gali­ cyjska krajowa Eada szkolna przedkładać ma wnioski swoje ministrowi oświecenia, do którego należy także załatwianie w toku instancyi służbowych spraw całego personalu nauczycielskiego.

Udział Biskupów w zatw ierdzaniu k siąże k do nauki religii będzie tak i sam, jak i dotąd z a ­

strzegały ustawy.

6. Układanie rocznego budżetu na rzecz

szkół ludowych i średnich, ze skarbu pulicznego zasilanych lub utrzym yw anych.

7. Ogłaszanie corocznego spraw ozdania

w przedmioeie publicznego wychowania w kraju. Art. IV. R ada szkolna krajow a składa się : 1. z N am iestnika lub Z astęp cy , z jego ra ­ m ienia wyznaczonego;

2. z każdoczasowego referendarza N am iest­ nictw a do spraw szk o ln y ch ;

3. z dwóch inspektorów, do posiedzeń R ady szkolnej przyw oływ anych przez Namiestnika;

4. z dwóch duchownych, przez N ajjaśniej­ szego P ana pow ołanych;

5. z członka W ydziału krajow ego, przez W ydział w ydelegow anego;

6. z dwóch delegow anych, wybranych przez

R ady m iejskie głównych m iast Lwowa i K rakow a; 7. z dwóch osób zaszczytnie znanych w z a ­ wodzie naukowym przez W ydział krajow y p rz ed ­ stawionych, a przez N ajjaśniejszego P an a m ia­ nowanych.

Członek W ydziału krajow ego urzęduje przez czas trw ania m andatu od W ydziału otrzym anego ; delegaci miejscy i dwaj członkowie z zawodu n a ­ ukowego urzędują przez la t trz y , po których upływ ie mogą znowu być powołani.

z dnia 25. M a ja 1868. N r. 48. D z. u. p . zawie­ rająca zasadnicze postanowienia co do stosunku

szkoły do kościoła.

O bo w iązująca w królestw ach i krajach w Radzie pań­ stw a zastąpionych.

Z a zgodą obu Izb R ady państw a p ostana­ wiam wydać następującą ustaw ę:

§. 1. Najw yższe kierow nictwo i nadzór nad ca łą spraw ą nauczania i wychow yw ania służy pań­ stwu, i byw a wykonywanym przez władze do tego ustaw ą powołane.

§. 2. N ienaruszając tego praw a nadzoru pozostaw ia się właściw ym kościołom łub stow a­ rzyszeniom religijnym staranie o nauczanie re­ ligii i w ykonyw anie ćwiczeń religijnych, w szko­

U S T A W A .

B .

Art. V. Uchwały zapadają większością gło- ' sów ; w razie równości rozstrzyga przew odni­ czący.

Do ważności uchw ał potrzebna jest obecność przynajm niej sześciu członków.

Art. VI. Przewodniczącem u służy prawo w strzym ania w ykonania uchwał, gdyby zapadła uchw ała sprzeciw iała się według jeg o zdania u sta ­ wom obowiązującym.

Art. VII. U stanow iona R ada szkolna p rze­ dłoży pro jek t swego w ew nętrznego urządzenia etatu do zatw ierdzenia na właściwej drodze.

łach ludowych i średnich, kierownictwo tego n au ­ czania i ćwiczeń, i bezpośredni nadzór nad niemi.

Nauczanie innnych przedm iotów w tych

szkołach je s t niezawisłem od wpływu każdego kościoła lub stow arzyszenia religijnego.

§. 3. Szkoły zakładane albo utrzym yw ane wyłącznie lub częściowo przez państwo, kraj albo gminy są przystępnem i dla w szystkich obyw ateli państw a bez różnicy wyznania.

§. 4. Każdemu kościołowi lub stow arzysze­ niu religijnem u wolno zakładać i utrzym yw ać szkoły z własnych funduszów dla nauczania mło­ dzieży pewnych wyznań.

Te szkoły podlegają jed n ak ustawom szkol­ nym , i tylko wówczas m ogą w ym agać przyzna- znania praw publicznego zakładu wychowawczego,

jeżeli uczyniono zadość wszelkim warunkom

ustaw y dla uzyskania tych praw.

§. 5. Korzystanie ze szkół i zakładów wy­ chowawczych dla pewnych w yznań przeznaczonych nie je s t ustaw ą zakazane członkom innych stowa­ rzyszeń religijnych.

§ 6. Posady naucycielskie w szkołach i z a ­ kładach wychowawczych w §. 3. wymienionych są przystępnem i dla w szystkich obywateli p a ń ­ stw a, w ykazujących swe uzdolnienie sposobem ustaw am i przepisanym .

Nauczycielami religii można tylko tych u sta ­ naw iać, któ rzy uznanym i zostaną za uzdolnio­ nych do tego przez w łaściw ą w yższą władzę w y­ znaniową.

W innych szkołach i zakładach wychowaw­ czych (§. 4.) rozstrzyga w tej mierze statut za­ łożenia.

Wybór wychowawców i nauczycieli do n a ­ uki pryw atnej nie je st ograniczonym jakiem ikol- w iek w zględam i na w yznanie religijne.

K siążki do nauki dla użytku w szkołach ludowych i średnich, niemniej w sem inaryach nau­

czycielskich , w ym agają jedynie zatw ierdzenia

przez władze tą ustaw ą powołane do kierow ni­ ctw a i nadzoru nauczania.

K siążki do nauczania religii mogą jed n ak dopiero wówczas otrzym ać to zatw ierdzenie, jeżeli zostaną uznane za dopuszczalne przez w łaściw ą w yższą w ładzę wyznaniową.

§. 8. Dochodu funduszów szkół norm alnych, funduszu naukow ego i innych fundacyi dla celów nauczania używ ać należy bez względu na w yzna­ nie, o ile nie da się udowodnić ich przeznaczenie dla wyznawców pewnej wiary.

§. 9. Państw o wykonuje najw yższe k iero ­ wnictwo i nadzór nad całem nauczaniem i wy chowywaniem przez Ministerstwo oświaty.

§. 10. Do kierow nictw a i nadzoru w ycho­ w yw ania, tudzież szkół ludowych i sem inaryów nauczycielskich ustanaw ia się w każdem k ró le­ stwie i kraju:

a) R adę szkolną krajow ą, jak o najw yższą w ła­

dzę szkolną krajow ą,

b) Radę szkolną okręgow ą w każdym okręgu

c) Radę szkolną m iejscową w każdej gminie

szkolnej.

Kraj dzieli na okręgi szkolne ustaw odaw ­ stwo krajow e.

§. 11. D otychczasow y zakres działania du­ chownych i świeckich władz szkolnych, a to :

a) w ładzy politycznej krajow ej, w yższych w ładz

kościelnych, i w yższych nadzorców szkol­ nych;

b) politycznych w ładz powiatowych, i okręgo­

wych nadzorców zkolnych;

c) miejscowych dusz pasterzy, i miejscowych

nadzorów szk o ln y ch ,

przechodzi na władze w §. 10. wymienione, bez

naruszenia postanow ienia §. 4.

§. 12. Do Rady szkolnej krajowej należy powołać pod przewodnictwem N am iestnika (szefa kraju ) lub jego zastępcy, członków politycznej w ładzy krajow ej, delegatów W ydziału krajow ego, ducho­ wnych w yznań w k raju istniejących i mężów za­ w odu nauczycielskiego.

U stawodawstwo krajow e ustanaw ia skład Rad szkolnych okręgowych i m iejscow ych, w y­ mienionych w §. 10. lit. I) i c).

§. 13. W drodze ustaw odaw stw a krajow ego należy w ydać bliższe postanow ienia co do składu i urządzenia R ady szkolnej krajow ej, okręgowej i miejscowej, następnie co do rozgraniczenia ich zakresu działania, niemniej bliższe postanowienia co do przejścia zakresu działania dotychczaso­ w ych duchownych i świeckich władz szkolnych na Radę szkolną krajow ą, okręgow ą i miejscową.

Również określi ustaw odaw stw o krajow e, czyli i w jak iej mierze delegaci znaczniejszych gmin m ają wejść w skład Rady szkolnej krajow ej.

§. 14. §§. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8. i 9. wcho­ dzą w życie w dniu ogłoszenia tej ustaw y, i zno­ szą się wszelkie ustaw y i rozporządzenia sprzeczne z tem i paragrafam i. R egulatyw co do ustanow ie­ nia Rady szkolnej krajow ej dla królestw a Gali- cyi i Lodom eryi z W ielkiem Księstw em Krakow- skiem , zatw ierdzony Najw yższem postanowieniem z dnia 25. Czerwca 1867. zostaje nienaruszony.

§. 15. Mój m inister ośw iaty ma tę ustawę wykonać.

We W iedniu dnia 25. M aja 1868.

C .

U S T A W A

z dnia 26. M arca 1869. N r. 40. D z. u. p. co do sys ty m i z o w a n i a posad służbowych p r z y Radach szkolnych krajowych i okręgowych na koszt p a ń ­

stwa obsadzonemi być mających.

Za zgodą obu izb Rady państw a rozporzą­ dzam ja k następuje:

§. 1. Członkowie politycznych władz k ra jo ­ wych m ający być powołanymi w skład Rady szkolnej krajow ej (referenci dla adm instracyjnych i gospodarczych spraw szkolnych) powinni być w zasadzie radcam i tych władz.

Ci referenci pozostają członkami właściwych politycznych władz krajow ych, k o rzystają z praw

i poborów im w tym charakterze służbowym służących z mocy ustaw y z dnia 19. Maja 1868. Nr. 44. Dz. u. p. z w yjątkiem dodatków fu n k ­ cyjnych; można ich atoli za przyzwoleniem M ini­ sterstw a w yznań i ośw iaty używ ać do załatw iania innych spraw politycznych w ładzy krajow ej, ani­ żeli odnoszących się do zakresu nauczania.

§. 2. W miejsce dotychczasowych c. k. R ad­ ców szkolnych w stępują inspektorow ie szkolni krajow i, których m ianuje Cesarz na wniosek Mi­ nisterstw a w yznań i oświaty.

Takim i należy m ianować mężów, doświad­ czonych w publicznym zawodzie nauczania, bądźto w dziedzinie umiejętności, bądź na polu d ydak­ tyczno pedagogicznem.

P rzy ustanaw ianiu ich należy mieć należyty

w zgląd na dwojakie ugrupowanie wiadomości

w szkołach średnich (hum anitarne i realisty­ czne) równie ja k na zastępstw o rozmaitych ję z y ­ ków wykładowych, w szkołach ludowych i śre ­ dnich.

§. 3. ( W brzmieniu postanowionem ustawą

z dnia 6. K w ietnia 1872. N r. 67. D z. u. p.).

Liczba inspektorów szkolnych krajow ych ustanaw ia się co najm niej n a (36) trzydziestu sześciu. Siedzibę, jakoteż zakres działania każdego z nich oznacza M inister oświaty.

Inspektorow ie szkolni krajow i tworzą status konkretalny, w którym pobiera połowa przy sto- pniowem posuwaniu się płacę 2.700 zł., a druga połowa płacę 2.100 zł. W razie system izowania nieparzystej liczby, należy w iększą ilość zaliczyć do niższej płacy.

Inspektorow ie szkolni krajow i zaliczają się do VI. klasy dyet.

Inspektorowie szkolni krajow i we Wiedniu i Tryescie pobierają kw aterow e w kwocie 450 zł. inni dodatek miejscowy po 300 zł.

K oszta podróży bądą pokryw ane dotych­ czasowym sposobem przez ryczałty.

D la wdów po inspektorach szkolnych k ra ­ jow ych ustanaw ia się pensyę w kwocie 500 zł., §. 4. Jeżeli ustaw odaw stw o krajow e nie postanaw ia odmiennie, może M inister w yznań i ośw iaty poruczyć w porozumieniu z Ministrem spraw w ew nętrznych inspektorow i szkolnemu k r a ­ jowem u także referat adm inistracyjnych i g o sp o ­

darczych spraw szkolnych.

Pod tem samem przypuszczeniem m a Mi­ nister w yznań i ośw iaty prawo, poruczyć w razie potrzeby tymczasowo członkom R ady szkolnej krajow ej lub też innym praktycznym nauczycie­ lom pełny zakres działania inspektorów szkolnych krajow ych.

§. 5. W ym iar w ynagrodzenia członków Rady

szkolnej krajow ej z zawodu nauczycieiskiego,

równie ja k dyety i ryczałty na koszta podróży dla inspektorów szkolnych powiatowych oznacza

Minister w yznań i ośw iaty z uwzględnieniem

obszerności działania tych funkcyonaryuszów. Nie powinno atoli prócz kosztów podwód przekraczać dla pierw szych rocznej sum y 600 zł., a dla drugich rocznej sum y 400 zł. w. a.

§. 6. W ykonanie tej ustaw y poruczam Mi­ nistrowi wyznań i oświaty, a to, o ile odnosi się

z dnia 14. M a ja 1809. N r. 62- I)z. u. p. ustanawia- wiająca przepisy o nauczaniu w szkołach ludowych.

Za zgodą obu Izb R ady Państw a postano­ wiłem wydać n astępującą ustaw ę :

A. 0 publicznych szkołach ludowych.

I. Cel i urządzenie szkół.

§. 1. Zadaniem szkoły je s t, wychowywać dzieci obyczajowo religijnie, rozwijać ich działal­ ność um ysłow ą, wyposażyć je wiadomościami i zdolnościami potrzebnemi celem dalszego k sz ta ł­ cenia się dla życia, i tw orzyć podstaw ę do w y­ kształcenia dzielnych ludzi i członków społeczeń­ stwa.

§. 2. K ażda szkoła, której koszta zało­ żenia lub utrzym ania ponosi w cało ści, lub czę­ ściowo, państw o, k ra j, lub też m iejscowa gmina, je st zakładem publicznym, i jak o tak a przystępną

dla młodzieży bez różnicy w yznania.

Szkoły ludowe innym sposobem zakładane, i utrzym yw ane są zakładam i pryw atnem i.

I. S z k o ł a l u d o w a p o s p o l i t a . § . 3 . { W brzmieniu ustanowionem ustawą

z dnia 2. M aja 1883. N r. 53. D z. u. p.).

do referentów R ad szkolnych krajow ych dla adm i­ nistracyjnych i gospodarskich spraw w porozu­ mieniu z M inistrem spraw w ew nętrznych,

we Wiedniu dnia 26. Marca 1869. 13

.

W ludowej szkole pospolitej będą udzielane następujące przedm ioty •

’ re lig ia ;

czytanie i p isan ie;

ję z y k w y k ład o w y ; i

rachu nki w związku z n au k ą o formach geom etrycznych;

wiadomości dla uczniów najdostępniejsze i najpożądańsze z historyi n atu ra ln ej, fizyki, geo­ grafii i historyi z szczególnem uwzględnieniem k ra ju rodzinnego i jego urządzenia ko nstytu­ cyjnego;

ry s u n e k ; śpiew ; jako też

ręczne roboty kobiece dla d ziew czą t; gim n asty k a, obowiązkowa dła chłopców, a nadobow iązkowa dla dziewcząt.

W jak iej objętości przedm ioty szkolne udzie­ lane być m a ją , zawisłem je st od stopnia, na j a ­ kim szkoła stoi stosownie do ilości sił nauczy­

cielskich, którem i rozporządza. Od tego zależy

także nauczanie innych, prócz wyżej wymienio­ nych przedmiotów, a mianowicie drugiego języka krajow ego (§. 6).

§. 4. Ram y naukow e dla szkół ludowych, i w ogóle w szystko co się odnosi do wewnętrznego porządku szkół ludowych, ustanaw ia Minister w y­ znań i ośw iaty po wysłuchaniu, lub na podstawie wniosków władz szkolnych krajow ych.

§. 5. W łaściwe władze kościelne (przełożeni • ^ m a ą lic k ic h gmin wyznaniowych) sta ra ją się o Ttraźifetptie nauki religii, i w ykonują nad nią bez- ,pośr^dfH;V.nadzór.

Plan naukow y oznacza liczbę godzin prze- przeznaczonych n a naukę religii.

W ładze kościelne stanow ią o rozdzieleniu przedmiotu nauki pomiędzy poszczególne ku rsa roczne.

Nauczyciele relig ii, władze kościelne i spo­ łeczeństwa wyznaniowe m ają w ypełniać u staw y szkolne, i rozporządzenia władz szkolnych w o brę­ bie onychże wydane.

Zarządzenia władz kościelnych co do nauki religii i ćwiczeń religijnych ogłasza okręgow y

nadzór szkolny kierow nikow i szkoły. Z arządze­

niom niedającym się pogodzić z ogólnym porząd­ kiem szkolnym, należy odm awiać ogłoszenia.

W miejscowościach nie m ających ducho­ wnego, któryby był w stanie regularnie udzielać nauki religii, można z przyzwoleniem w ładzy ko ­ ścielnej włożyć na nauczyciela obowiązek w spół­ działania stosownie do rozporządzeń w ydanych przez władze szkolne przy tej nauce dla dzieci należących do jego wyznania.

W ładza szkolna krajow a w yda po w ysłu­ chaniu stron interesow anych potrzebne zarządzenie* jeżeliby pewien kościół lub społeczeństwo re li­

gijne zaniedbały postarać się o nauczanie religii.

§. 6. O języku w ykładow ym , i o nauce

w drugim języku szkolnym rozstrzyga w grani­ cach w ytkniętych ustawam i, w ładza szkolna k r a ­ jow a po w ysłuchaniu interesow anych.

§ . 7 . ( W brzmieniu ustanowionem ustawą

8 dnia 2. M a ja 1883. N r. 53. D z. u. p.)

M ateryał naukow y szkoły ludowej należy rozłożyć na lata, w których k ażde dziecko w inne

uczęszczać do szkoły, ile możności tym sposobem, aby każdem u z tych lat odpow iadał pewien ozna­ czony stopień nauki.

S zkolną młodzież dzieli się na oddziały lub klasy, stosownie do ilości uczniów i rozporzą- dzalnych sił nauczycielskich; zw łaszcza na pro- wincyi można j ą podzielić według system u pół- dniowej nauki.

§. 8. ( W brzemieniu ustanowionem ustawą

z dnia 2. M a ja 1883. N r. 63. D z. u. p .).

M inister w yznań i ośw iaty orzeka po w y­ słuchaniu R ady szkolnej krajow ej o przyjęciu k sią ż e k do nauki i do czytania.

W ładza szkolna krajow a czyni po w y słu ­ chaniu konferencyi nauczycieli pow iatu, w ybór pom iędzy książkam i do nauki i do czytania, za przyjęte uznanemi.

§. 9. P lan naukow y oznacza ilość godzin nauki w tygodniu w rozm aitych kursach rocznych publicznych szkół ludowych.

W szkołach fabrycznych (§. 60.) winno trw a ­ nie nauki wynosić przynajm niej tygodniowo dw a­ naście godzin, które według możności równo rozdzielać należy pom iędzy poszczególne dnie

tygodnia. Godziny nauki oznaczać należy tylko

pom iędzy godziną siódmą rano a szóstą wieczo­ rem, z wyjątkiem południa.

§ .1 0 . ( W brzmieniu ustanoioionem ustawą z d.

2. M a ja 1883. N r. 53. D z. u. p.).

Z szczególniejszem uwzględnieniem potrzeb miejscowych można łączyć ze szkołam i zakłady pielęgnujące, wychowujące i nauczające dzieci jeszcze nie obowiązane do uczęszczania do szkoły,

tudzież osobne k u rsa dła młodzieży, k tóra już wyszła z lat obowiązujących do szkolnej nauki (§. 59. ustęp 2).

D la dziew cząt, które już w yszły z obo­ wiązku uczęszczania do szkoły, mogą być także zaprowadzone kursa, dążące do dalszego ogól­ nego w ykształcenia (§. 59. ustęp 2.).

§. 11. ( W brzmieniu ustalonem ustawą z d.

2. M aja 1883. N r. 53. D z. u. p .).

Ilość sił nauczycielskich w każdej szkole zależy do ilości uczniów.

Gdy średnia ilość uczniów pobierających całodzienną n a u k ę , w zięta z trzech lat po sobie następujących, dójdzie do 80, trzeba koniecznie postarać się o drugiego nauczyciela, a gdy ta ilość wzrośnie do 160, o trzeciego, i w tym sto ­ sunku ilość nauczycieli ciągle pomnażać.

Gdzie zaprow adzona je s t nauka półdniowa, ma być na 100 uczniów jeden nauczyciel.

Do oznaczenia ilości sił nauczycielskich dla szkół ludowych pospolitych, które dla dzieci osta­ tnich dwóch la t nauki otrzym ają urządzenie od­ mienne od prawidłowego (§. 21. ustęp 4.), nie bierze się tych dzieci w rachubę.

Posady nauczycielskie już zaprowadzone, zw inięte być m ogą tylko za zezwoleniem władzy szkolnej krajow ej.

U staw odaw stw u krajow em u zastrzega się prawo zniżania najw iększej ilości uczniów w yzna­ czonej n a jednego nauczyciela.

§. 12. Nauczyciel, a gdzie kilku sił nauczy­ cielskich jest ustanowionych, do tego wyznaczony

starszy nauczyciel je s t kierownikiem szkoły lu. dowej.

§. 13. Szkoły z jedną posadą nauczycielską obsadzać należy nauczycielami; jeżeli istnieją dwie lub trzy posady nauczycielskie, można jednę z nich n adać młodszemu nauczycielowi.

Jeżeli przy szkole istnieją cztery lub pięć posad nauczycielskich, można użyć dwu młod­ szych nauczycieli.

P rzy większej liczbie posad nauczycielskich można trzecią część obsadzić m łodszym i nau czy ­ cielami.

§. 14. Postanow ienia §§. 3— 13. odnoszą się tak że do samodzielnych szkół żeńskich, do w y ­ boru i rozkładu m ateryału naukowego, do ilości sił nauczycielskich, tudzież do ustanaw iania przy nich nauczycielek i m łodszych nauczycielek.

Jeżeli przy szkole żeńskiej jest nstanowio- nych kilka sił nauczycielskich, nosi kierująca nauczycielka tytuł starszej nauczycielki.

§. 15. { W brzmieniu ustanowionem ustaw ą

z dnia 2. M aja 1883. N r. 53. D z. u. p.)

Nauczycielki i młodsze nauczycielki szkół żeńskich m ają zwyczajnie udzielać także nauki kobiecych robót ręcznych, dla której należy u rzą­ dzić osobny oddział szkolny.

Tam , gdzie szkoła żeńska poruczoną jest męskim siłom nauczycielskim , należy ustanow ić osobną nauczycielkę do uczenia kobiecych robót ręcznych.

Tam , gdzie nie m a sam oistnych szkół żeń­ skich, należy założyć dla dziew cząt obow iąza­ nych do uczęszczania do szkoły, właściwe szkoły

robót, bądź oddzielne, bądź też połączone ze szkołą ludową.

§. 16. Ustawodawstwo krajow e postanaw ia, czy w niższych klasach szkoły ludowej , takżo nauczanie chłopców powierzanem być może żeń­ skim siłom nauczycielskim.

2. S z k o ł a w y d z i a ł o w a .

§. 17. (patrz §. 75 ) ( W brzm ieniu ustano-

wionem ustawą, z dnia 2. M a ja 1883. N r. 53. Dz. u. p.).

Szkoła w ydziałow a ma daw ać w ykształ­ cenie przechodzące zakres naukow y szkoły ludo­ wej pospolitej, mianowicie z uwzględnieniem p o ­

trzeb przem ysłowców i rolników. Ona p rz y ­

gotowuje nadto do sem inaryów nauczycielskich i do takich szkół fachow ych, które nie w ym a­ gają przygotow ania nabytego w szkołach śre ­ dnich.

W szkole wydziałowej udzielane będą na­

stępujące przedm ioty: re lig ia ;

język w ykładow y w związku ze sty listy k ą w in ­ teresach ;

geografia i historya z szczególnem uw zględnie­ niem k raju rodzinnego i jego ustaw y ko nsty­ tucyjnej ;

historya n a tu ra ln a ; fizyka;

rachunki w zw iązku z buchalteryą pojedyńczą; geom etrya i rysunek geom etryczny;

k alig ra fia;

śpiew ; jak o też ,

kobiece roboty ręczne dla d w iew cząt;

g ym nastyka obowiązkowa dla chłopców, nadobo- w iązkow a dla dziewcząt.

W nieniem ieckich szkołach wydziałowych

m a być podaną sposobność nauczenia się niemiec­ kiego język a.

Za zezwoleniem W ładzy szkolnej krajowej może być nieobowiązkowo udzielaną także nauka innych języków ży ją c y c h , tudzież gry na forte­ pianie i na skrzypcach.

§. 18. (patrz §. 75.) ( W brzmieniu ustano•

wionem ustawą z dnia 2. M a ja 1883, N r. 53. Da. u. p.).

S zkoła W ydziałowa składa się z trzech klas, które są dalszym ciągiem piątego kursu rocznego szkoły ludowej pospolitej.

Tym , którzy ustrzym ują s z k o łę , zostawia się do woli połączenie szkoły w ydziałow ej z lu ­ dową szkołą pospolitą pod współnem kierow ni­ ctwem. W takim w ypadku służy jej n a z w a : L u ­ dowa szkoła pospolita i wydziałowa.

§. 19. (patrz §. 75). ( W brzm ieniu ustano<

wionem ustawą z dnia 2. M a ja 1883. N r. 53. D z. u. p.)

Postanow ienia §§. 4. do 8. 10, 14. stosują się do szkoły wydziałowej z następującem i od­ m ianam i :

1) przy ułożeniu program u nauki trzeba mieć na względzie szczegółowe potrzeby zarówno miejscowości, w której je st szkoła, jak oteż p o w iatu ;

z a s a d y n a u c z a n i a. 37

2) w szkole wydziałow ej m uszą być płcie w szę­

dzie rozłąezonem i;

3) konferencya nauczycieli czyni W ładzy szkol­

nej krajow ej wnioski co do wyboru książek do nauki i do czytania pom iędzy uznanem i za przyjęte, a nadto może czynić wnioski Co do zaprow adzenia nowych k siążek do nauki i do c z y ta n ia ;

4) odpowiedzialny kierow nik szkoły używ a ty ­

tu łu : „dy rektor1*;

5) nie licząc dyrektora i nauczyciela religii,

powinny być do nauczania przynajm niej trzy osoby.

II. U częszczan ie do szkoły.

§. 20 Rodzice lub ich zastępcy nie powinni zostawiać dzieci swoich albo też swej opiece pole­ conych bez nauki przepisanej dla publicznych szkół ludowych.

§. 21. (patrz §. 75). ( W brzmieniu ustalo-

nem ustawą z dnia 2. M a ja 1883. N r. 53. D z. u. p.)

Obowiązek uczęszczania do szkoły poczyna się od skończenia szóstego i trw a aż do skończe­ nia czternastego roku życia.

W ystąpić jed n ak ze szkoły wolno dopiero w tedy, gdy uczeń um ie najpotrzebniejsze nauki dla szkoły ludowej przepisane, jako to : religię, czytać, pisać i rachować.

W szkołach ludowych pospolitych czynione będą z przyczyn na w zględy zasługujących, po sześcioletniem uczęszczaniu do szkoły, ulgi co do m iary prawidłow ego uczęszczania do szkoły,

a to dzieciom na prowincyi, tudzież dzieciom nie­ zamożnych klas ludu w m iastach i miasteczkach, na prośbę rodziców lub zastępców tychże. Ulgi te polegać będą na ograniczeniu nauki do części roku, lub do półdniowej nauki, albo też do pe­ w nych dni w tygodniu.

Rzeczone ulgi będą tak że czynione dla

dzieci całych gm in szkolnych na prowincyi, gdy o to proszą reprezentacye w szystkich gmin, do szkoły należących, na podstawie uchwał Rad gm innych. W tym przypadku program nauki tak ułożonym być może, aby skrócona nauka udzie­ laną była dzieciom aż do skończenia przynaj­ mniej czternastego roku życia w osobnych oddzia­ łach, odłączonych od innych uczniów.

We w szystkich w ypadkach, które są prze­ w idziane w powyższych dwu ustępach, należyi

udzielać naukę w ta k i sposób, aby obowiązann do uczę szczania do szkoły, mogli osiągnąć te- stopień w nauce, k tó ry dla w szystkich je s t prze pisanym .

Uczniów, którzy nie skończyli jeszcze w praw ­ dzie czternastego roku życia, lecz ukończą go w najbliższem półroczu, i któ rzy całkiem dobrze um ieją przedm ioty szkoły ludowej, może nadzór szkolny powiatowy uwolnić dla ważnych p rzy­ czyn z końcem roku szkolnego.

§. 22. (patrz §. 75). Przyjm ow anie ma miej­ sce tylko z początkiem roku szkolnego, w yjąw szy w ypadki przesiedlenia rodziców.

Nadzór szkolny pow iatow y, a w razach nagłych nadzór szkolny m iejscowy może

wyjąt-kowo zezwolić na przyjm ow anie dzieci w ciągu roku szkolnego.

§. 23. ( W brzmieniu ustanoicionem ustawą

z dnia 2. M aja 1883. N r. 53. Dz. u. p .)

Od ohowiązku uczęszczania do szkoły pu­ blicznej uwolnione są czasowo lub ztale:

Dzieci, uczęszczające do wyższej szkoły albo do szkół przem ysłowych lub rolniczych lub też na szczegółowe kursa, które ta k są urządzone, że zastępują naukę udzielaną w szkołach ludo­ wych ; nadto dzieci obarczone umysłową lub ciężką cielesną ułom nością, udarem niającą cel nauki lub niepozw alającą uczęszczać do szkoły; nakoniec ta k ie , które pobierają naukę w domu lub w zakładzie pryw atnym .

W tym ostatnim w ypadku są rodzice lub ich zastępcy za to odpowiedzialnymi, aby dzieci dostatecznie przynajm niej to um iały, co je s t prze­ pisane dla szkoły ludowej.

Gdyby w tym w zględzie zachodziła w ątpli­ wość, nadzór szkolny powiatowy je s t obowiąza­ nym przekonać się o tem stosownym sposobem, czy ta wątplipość je s t uzasadnioną, czy nie. R o­ dzice lub ich zastępcy winni poddać się środ­ kom, jak ie w tym celu będą zarządzone.

§. 24. Rodzice lub ich zustępcy , niemniej posiadacze fabryk i przem ysłowości są odpow ie­ dzialnym i za uczęszczanie do szkoły dzieci do tego obowiązanych, i mogą być przynaglanym i środkam i przymusowemi do spełnienia tego obo­ w iązku. Bliższe postanow ienia w tej m ierze okre­ śla ustawodawstwo krajow e.

§. 25. Rodzice i ich zastępcy są obowią-

zanymi dostarczać dzieciom książki do nauki i

i inne środki naukowe.

III. W y k szta łca n ie nauczycieli i uzdolnienie do nauczania.

§. 26. Siły nauczycielskie w ykształcają się w sem inaryach nauczycielskich, rozdzielonych w e­ dług płci wychowańców.

§. 27. P rzy sem inaryach nauczycielskich istnieją dla praktycznego w ykształcenia wycho­ wańców, szkoły ludowe, jako szkoły ćwiczeń i w zo­ rowe, a oprócz tego przy sem in ary ath dla n au ­ czycielek ogródki dziecięce.

Nadto przydzielanym będzie seminaryom nauczycielskim odpowiednio położony kaw ał gruntu stosownej rozległości celem przysposobiania i ćwi­ czenia w robotach rolniczych.

§. 28. (patrz §. 75). Czas nauki w sem ina­ ryach trw a cztery lata.

§. 29. ( W brzmieniu ustanowionem ustawą

z dnia 2. M aja. 1883. N r. 53. D z. u. p.).

W męskich sem inaryach nauczycielskich będą udzielane następujące przedm ioty:

r e lig ia ;

pedagogika z ćwiczeniami p ra k ty c zn em i; języ k w ykładow y;

g eografia;

historya, i nauka o konstytucyjnej ustaw ie ro­ dzinnego k ra ju :

m atem atyka i rysunek geom etryczny; historya n a tu ra ln a ;

gospodarstwo w iejskie z szczególnem uw zglę­ dnieniem ziemi k r a ju ;

kaligrafia;

rysunek arty sty czny;

muzyka z szczególnem uwzględnieniem m uzyki kościelnej;

gymnastyka.

Oprócz tego obznajam iać należy uczniów, gdzie będzie sposobność do tego, z m etodą nau­ czania głuchoniemych i ślepych, jakoteż z orga- nizacyą ogródków dziecięcych i zakładów wycho­ wawczych dla zaniedbanych dzieci.

Z a zezwoleniem M inisterstw a w yznań i

oświaty udzielane być m ogą inne żyjące ję z y k i, jako przedm ioty nadobowiązkowe.

§. 30. ( W brzmieniu usłanowionem ustawą

z dnia 2. M aja 1883. N r . 53. D z. u. p.).

W żeńskich sem inaryach nauczycielskich

będą udzielane następujące przedm ioty: religia;

pedagogika z ćwiczeniami p ra k ty czn em i; język w y k ła d o w y ;

geografia; historya;

arytm etyka i nau ka o form ach geom etrycznych; historya n a tu ra ln a ;

fizyka; k alig ra fia;

rysunek artysty czn y , m uzyka;

kobiece roboty ręczne; gym nastyka.

Oprócz tego obznajamiać należy uczennic^ gdzie będzie sposobność do tego, z orgauizacj. ogródków dziecięcych.

Z a zezwoleniem M inistra w yznań i oświe. cenią m ogą być udzielane inne żyjące języki jak o przedm ioty nadobowiązkowe.

Nauczycielki robót będą w ykształcane, bądj to w sem inaryach nauczycielskich, bądź też w oso. bnych kursach.

§. 31. Języ k w ykładow y ustanaw ia Mini- ster ośw iaty na wniosek w ładzy szkolnej krajo­ wej, jeżeli ustaw a krajow a nie postanaw ia od­ miennie.

Gdzie potrzeba tego w ym aga, należy uczniom podać sposobność w ykształcenia się w drugim ję z y k u krajow ym , ażeby nabyli uzdolnienie, także i w nim uczenia.

§. 32. ( W brzm ieniu usianowionem ustawą

z dnia 2. M aja 1883. N r. 53. D z. u. p.).

W arunkiem przyjęcia na pierw szy rok bę­ dzie prócz zdolności fizycznej, nieposzlakow a­ nych obyczajów i odpowiedniego przygotow ania, skończenie piętnastu lat przez kandydata. Mini­ ster może pozwolić z powodów zasługujących na szczgólne uw zględnienie, aby nie zważano na wiek, jeżeli różnica nie wynosi więcej ja k sześć miesięcy.

Odpowiednie przygotow anie udowadnia się zdaniem ścisłego egzam inu w stępnego.

Egzam inuje się z tych przedmiotów w ogóle, które udzielane są w szkole wydziałowej jako obowiązkowe, Pierw szeństw o do przyjęcia winni mieć kandydaci, posiadający początki m uzyki.

Sem inarya nauczycielskie publiczne są p rzy ­ stępne dla kandydatów , którzy to w szystko udo­ wodnią, bez różnicy wyznania.

§. 33. Liczba uczniów w jednym kursie rocznym nie może przekraczać 40.

§. 34. Po skończeniu kursu nauki poddaw ać należy wychowańców zawodu nauczycielskiego ścisłemu egzaminowi ze w szystkich w seminaryum nauczycielskiem uczonych przedmiotów pod prze­ wodnictwem delegata W ładzy szkolnej krajow ej; jeżeli czynią zadość przepisanym wymaganiom,

otrzymują świadectwo dojrzałości.

§. 35. Ciało nauczycielskie seminaryum nau­ czycielskiego składa się z d y rektora, któ ry rów no­ cześnie kieruje szkołą ćwiczeń, z dwu do czterech nauczycieli starszych, z nauczycieli religii i z po­ trzebnej liczby nauczycieli pomocniczych, a Mi­ nister wyznań i ośw iaty m ianuje ich po w ysłu­ chaniu władzy szkolnej krajow ej.

Nauczyciele szkoły ćwiczeń są obow iąza­ nymi do w spółdziałania jak o nauczyciele pomo­ cniczy wychowańców zawodu nauczycielskiego.

§. 36. ( W brzmieniu ustanowionem ustaw ą

z dnia 2. M aja 1883. N r. 53. D z. u. p .).

Osobne przepisy urządzą stosunki prawne

nauczających. N auczyciele religii stale miano­

wani, stoją pod względem praw i obowiązków na równi z nauczycielam i głównymi.

§. 37. N auka w sem inaryach dla nauczy­ cieli i nauczycielek je s t bezpłatną.

Niemajętni, um ysłowo uzdolnieniem ucznio­ wie mogą otrzym ać sty p en d y a, jeżeli się

obo-w iążą oddaobo-wać się przynajmniej przez sześć 1^ zawodowi nauczycielskiemu.

§. 38. (patrz §. 75). { W brzmieniu ustano,

wionem ustawą z dnia 2. M aja 1883. N r. 53. u. p .) t

Świadectwo dojrzałości (§. 34.) uzdolnią do przyjęcia tym czasowego za nauczyciela młodszego lub za nauczyciela.

Do stałego m ianowania nauczycielem młod­ szym lub nauczycielem szkół ludowych pospoli­ tych potrzebne je st świadectwo uzdolnienia na nauczyciela szkół ludowych pospolitych, uzyskane n a podstaw ie złożenia egzam inu nauczycielskiego po najmniej dwuletniem zadaw alniającem zajęciu w praktycznej służbie szkolnej przy szkole ludo­ wej publicznej, łub pryw atnej, m ającej prawa publicznego zakładu.

Do stałego m ianowania nauczycielem młod­ szym lub nauczycielem przy szkole wydziałowej potrzebnem je st świadectwo uzdolnienia na nauczy­ ciela szkół wydziałowych, uzyskane na p odsta­ wie złożenia odrębnego egzam inu, po najmniej trzyletniem , całkiem zadaw alniającem działaniu p rz y szkołach lu d o w y ch , lub innych zakładach naukow ych. Nauczycieli technicznych w zawodzie

nauczycielskim doświadczonych, do osobnych

kursów (§. 10.), z niektórem i szkołam i połączo­ nych, może Minister oświecenia uwolnić od tego egzaminu.

Do słuchania egzaminów uzdolniających na nauczyciela ustanowi Minister w yznań i ośw iaty osobne kom isye, trzym ając się zasady, że człon­ kam i kom isyi winni być przedew szystkiem

dyre-letorowie i nauczyciele seminaryów nauczyciel­

skich, inspektorow ie szkół, tudzież zdolni n a u ­

czyciele szkół ludowych.

Do egzam inowania kandydatów pod względem uzdolnienia do nauczania religii, powołani są re ­ prezentanci społeczności kościelnych i religijnych (§. 5. ustęp 6.).

§. 39. P ow tarzanie egzaminu jest w zasa­ dzie tylko raz dopuszczalne.

Na w yjątek zezwolić może tylko M inister wyznań i oświaty n a w niosek kom isyi egzam i­ nującej.

§. 40. K andydaci stanu nauczycielskiego, którzy od więcej ja k trzech lat po zdaniu egza­ minu uzdolniającego nie pełnili służby szkolnej w szkole wyposażonej praw am i zakłada publi­ cznego , m uszą poddać się powtórnem u egzam i­ nowi przed stałem mianowaniem na posadę przy szkole publicznej.

Minister w yznań i ośw iaty może jed n ak od tego uwolnić w w ypadkach zasługujących na szcze­ gólne uwzględnienie.

§. 41. ( W brzmieniu ustanowionem ustawą

z dnia 2. M a ja 1883. N r. 53. D z. u. p.).

Ci, którzy nie odbyli knrsu nauk w semi- naryum nauczycielskiem , posiadającem p raw a z a ­ kładu publicznego, m ogą po skończeniu dziewie tnastego roku życia i zadość uczynieniu innym warunkom ustaw y (§. 32. ustęp 2.), otrzym ać świadectwo dojrzałości przez złożenie egzaminu w sem inaryum nauczycielskiem rządowem.

Warunki, pod którem i kandydaci, posiada­ jący uzdolnienie na nauczycieli szkół średnich,