Ł u k a s z B a k a
Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie
PRZEKONANIA NA TEMAT LUDZI I ŚWIATA
A LĘK W GRUPACH MŁODZIEŻY DOSTOSOWANEJ
I NIEDOSTOSOWANEJ SPOŁECZNIE
Ze światem łączą nas myśli i uczucia. Ułatwiają nam one lepiej zrozumieć samego siebie, swoje miejsce w świecie oraz żyjących w nim ludzi. Na własny użytek two-rzymy prywatne koncepcje rzeczywistości, które są poznawczymi reprezentacjami obiektów świata zewnętrznego. Koncepcje te różnią się poziomem ogólności, jak też stopniem ich poznawalności1. Do stosunkowo dobrze zbadanych należą kon-cepcje na temat sprawiedliwości świata oraz natury człowieka. Badania pokazują, że ludzie różnią się pod względem siły przekonań o sprawiedliwości świata, jak również o moralności i uczciwości żyjących w nim ludzi2. Okazuje się, że prywat-ne koncepcje świata i natury ludzkiej pozostają w związku z tym, w jaki sposób ludzie interpretują wydarzenia wokół siebie, jakich emocji doświadczają, a także jak postępują3. Przykładowo w jednym z badań M. Zuckerman4 wykazał, że ucznio-wie silnie ucznio-wierzący w spraucznio-wiedliwość świata przejawiali większą skłonność do za-chowań prospołecznych, przejawiających się pomocą niewidomemu koledze w od-rabianiu lekcji. Z drugiej strony badacze australijscy wykazali, że uczniowie cechujący się wysoką wiarą w świat sprawiedliwy ujawniają bardziej akceptujące postawy wobec rówieśników stosujących przemoc w szkole oraz jednocześnie
bar-1 K. Lachowicz-Tabaczek, Potoczne koncepcje świata i natury ludzkiej, Gdańsk 2004. 2 K. Skrzypińska, Pogląd na świat a poczucie sensu i zadowolenia z życia, Kraków 2002. 3 M. Lerner, Th e Belief in a Just World. A Fundamental Delusion, New York 1980.
4 M. Zuckerman, Belief in a Just World and Altruistic Behavior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, No. 31, s. 972–976.
dziej odrzucające postawy wobec ofi ar tej przemocy5. Postawy uczniów wobec ofi ar interpretowane były przez autorów jako potrzeba podtrzymania wiary w świat sprawiedliwy, w którym dobre rzeczy przydarzają się ludziom dobrym, zaś złe – ludziom złym.
Przekonania o świecie i ludziach wydają się interesujące w kontekście problema-tyki niedostosowania społecznego i resocjalizacji. Przez niedostosowanie społeczne rozumiem zespół zachowań (objawów) świadczących o nieprzestrzeganiu przez jednostkę podstawowych zasad postępowania i obowiązujących norm społecznych, przy założeniu, że zachowania te powtarzają się, a więc są względnie trwałe6. Wcze-śniejsze badania pokazały, że jednostki niedostosowane (np. wychowankowie za-kładów poprawczych) tworzą bardziej negatywny obraz świata oraz żyjących w nim ludzi niż jednostki dostosowane (np. uczniowie szkół średnich)7. Nasuwa się pyta-nie, w jaki sposób młodzież dostosowana i niedostosowana społecznie różni się pod względem wiary w świat sprawiedliwy oraz wiary w człowieka, jak też, z jakimi emocjami wiara ta koresponduje. Jeśli przyjmie się założenie, że przekonania doty-czące otaczającego świata i ludzi oraz doświadczane w związku z tym emocje wpły-wają na zachowania człowieka względem innych, pytanie to wydaje się dość istotne z perspektywy wychowania i resocjalizacji młodzieży. Celem niniejszych badań jest ustalenie różnic pod względem wiary w świat sprawiedliwy, wiary w człowieka, a także lęku pomiędzy młodzieżą dostosowaną i niedostosowaną społecznie. Po-nadto interesuje mnie też związek pomiędzy przekonaniami dotyczących świata i ludzi a doświadczanym lękiem w analizowanych grupach. Egzemplifi kację dzieży niedostosowanej stanowią wychowankowie zakładów poprawczych, zaś mło-dzieży dostosowanej – uczniowie szkół średnich.
1. Wiodące kategorie
Wiarę w świat sprawiedliwy rozumiem za Melvinem Lernerem jako zgeneralizowa-ne przekonanie o tym, że ludzie zazwyczaj otrzymują w życiu to, na co zasługują oraz zasługują na to, co ich spotyka8. Autor powstałej w latach 60. teorii wiary 5 K. Rigby, P.T. Slee, Bulying among Australian School Children. Reported Behavior and Attitudes towards Victim, „Journal of Social Psychology” 1991, No. 131, s. 615–627.
6 Z. Ostrihańska, Problem nieprzystosowania społecznego młodzieży [w:] Zagadnienia nieprzy-stosowania społecznego i przestępczości w Polsce, J. Jasiński (red.), Warszawa 1978.
7 J. Szałański, Przeobrażenia w spostrzeganiu ludzi u wychowanków zakładów poprawczych i wy-chowawczych, Warszawa 1993.
w świat sprawiedliwy (just world theory) uważa tę wiarę za niezwykle funkcjonalną, ponieważ dzięki niej rzeczywistość jawi się człowiekowi jako przewidywalna, moż-liwa do kontrolowania, a przez to bezpieczna. W takim świecie snucie planów ży-ciowych, wytyczanie celów, podejmowanie jakichkolwiek inicjatyw jest łatwiejsze i bardziej sensowne. Tak więc w sprawiedliwym świecie ludziom żyje się lżej, bo-wiem dobro spotyka ludzi dobrych, zaś zło ludzi złych. Ludzie bronią tej wizji świa-ta nawet wówczas, gdy docierają do nich informacje o niesprawiedliwości otoczenia. Dokonywać tego mogą różnymi sposobami, na przykład poprzez (a) podejmowanie działań przywracających sprawiedliwość, np. udzielenie pomocy ofi erze, (b) opusz-czenie pola będącego obszarem niesprawiedliwości, np. odwrócenie wzroku od widoku cierpienia, (c) reinterpretację poznawcze, np. zaprzeczanie dochodzącym informacjom o niesprawiedliwości lub traktowanie ich jako „wyjątku od reguły”, a kiedy te sposoby zawiodą także (d) deprecjonowanie osób będących ofi arami przykrych zdarzeń, np. przypisywanie im winy za swój los9.
Zdaniem Czapińskiego wizja dobrego, sprawiedliwego świata jest czymś w ro-dzaju hipotezy, z jaką człowiek przychodzi na świat i którą koryguje w miarę naby-wania doświadczeń. Niesprawiedliwość, zło, które dostrzega, są traktowane jako odstępstwo od normy. Taki obraz świata – zdaniem autora – zapewnia człowiekowi poczucie sensu życia, stabilności i kontroli. Autor sugeruje, że trudne do wyobraże-nia jest, aby naturalną była negatywna wizja świata, zaś dobro traktowane było jako „wyizolowana w przestrzeni życia wyspa”, ponieważ w takim przypadku życie utra-ciłoby swój sens10. Należy jednak uwzględnić, że niektóre badania pokazują istnienie w społeczeństwie polskim normy negatywnego myślenia o świecie11. Przejawia się ona w tendencji do narzekania, ale także w przekonaniu, że otaczająca rzeczywistość jest niesprawiedliwa. Wiara w świat niesprawiedliwy jest szczególne użyteczna w sy-tuacjach, gdy ludzie stają w obliczu własnych niepowodzeń. Wyjaśnienie własnej porażki niesprawiedliwością świata zwalnia ich od odpowiedzialności za nią oraz ochrania przed związanym z tym poczuciem winy. Doliński konkluduje, aby tezę mówiącą, iż człowiek odczuwa potrzebę wiary w świat sprawiedliwy, zastąpić twier-dzeniem, że człowiek jedynie czasami miewa taką potrzebę12.
9 D. Doliński, What Is the Source of the Belief in an Unjust Polish World?, „Polish Psychological Bulletin” 1991, No. 22, s. 43–51.
10 J. Czapiński, Psychologia szczęścia, Warszawa 1994, s. 146.
11 B. Wojciszke, R. Pieńkowski, G. Krzykowski, Polska norma negatywnego myślenia o świecie społecznym: Niezadowolenie z życia, kraju i prezydenta, „Kolokwia Psychologiczne” 1995, nr 4, s. 23–41.
O ile Lerner zakładał, że wiara w świat sprawiedliwy jest uniwersalną skłonno-ścią człowieka kształtującą się w toku uczenia się i nabywania doświadczeń13, o ty-le inni badacze twierdzą, że wiara w świat sprawiedliwy jest względnie stabilną cechą różnicującą ludzi14. Posługując się opracowanym przez Rubin i Peplau kwe-stionariuszem, badacze wykazali związek wiary w świat sprawiedliwy z szeregiem różnych cech osobowości oraz zachowań – m.in.: wewnętrznym umiejscowieniem kontroli15, autorytaryzmem i religijnością16, słabszą aktywnością polityczną, kon-serwatyzmem politycznym i respektem dla tradycyjnych wartości społecznych17, negatywną postawą wobec osób ubogich18 oraz ofi ar różnych wypadków19, jak również skłonnością do zachowań altruistycznych20.
Wiarę w człowieka defi niuję jako zgeneralizowane przekonanie, że ludzie w swoich zachowaniach i intencjach są bezinteresowni, pomocni, jeśli zaistnieje potrzeba, wspierający, nieegoistyczni, moralni, uczciwi i racjonalni21. Autor wyróż-nia sześć wymiarów, którymi posługują się ludzie, tworząc koncepcję natury ludz-kiej człowieka. Są to wiarygodność vs niewiarygodność, altruizm vs egoizm, niezależność vs konformizm, racjonalizm i wewnętrzne poczucie kontroli vs irra-cjonalizm i zewnętrzne poczucie kontroli, złożoność vs prostota ludzkiej natury, stałość vs zmienność natury ludzkiej. Na ich podstawie Wrightsman stworzył kwe-stionariusz do badania przekonań na temat natury ludzkiej. Przy jego użyciu stwierdził m.in., że kobiety mają bardziej pozytywny obraz natury ludzkiej niż mężczyźni, zaś osoby niezadowolone z siebie bardziej negatywny jej wizerunek niż zadowoleni. Rosenberg badał z kolei, jak poglądy na temat natury ludzkiej korelu-ją z poglądami społeczno-politycznymi22. Stwierdził, iż brak wiary w człowieka jest
13 M.J. Lerner, Th e Belief in a Just World…, op.cit.
14 Z. Rubin, L.A. Peplau, Who Believes in a Just World?, „Journal of Social Issues” 1975, No. 31, s. 5–89.
15 Ibidem
16 L.A. Witt, Urban – Nonurban Diff erences in Social Cognition: Locus of Control and Perception of a Just World, „Journal of Social Psychology” 1991, No. 131, s. 715–717.
17 M. Zuckerman, K.C. Gerbasi, Belief in Internal Control or Belief in a Just World: Th e Use and Misuse of I-E Scale in Prediction of Attitudes and Behavior, „Journal of Personality” 1979, No. 45, s. 356–378.
18 A. Furnham, B. Gunter, Just Word Belief and Attitudes towards the Poor, „British Journal of Social Psychology” 1984, No. 23, s. 265–269.
19 M.J. Lerner, Th e Justice Motive: Some Hypotheses as to Its Origins and Forms, „Journal of Per-sonality” 1977, No. 45, s. 1–53.
20 M. Zuckerman, Belief in a Just World…, op.cit.
21 L.S. Wrightsman, Assumption about Human Nature, Ann Abor 1992.
22 M. Rosenberg, Wiara w człowieka i ideologia polityczna [w:] Zagadnienia psychologii społecz-nej, A. Malewski (red.), Warszawa 1962.
związany z ogólną nieufnością wobec społeczeństwa, brakiem zaufania do władzy, przekonaniem o niskim rygoryzmie moralnym społeczeństwa, sceptycyzmem wo-bec wolności słowa i gotowością do ograniczania swobód politycznych i religij-nych. M. Jarymowicz stwierdziła natomiast związek między małą wiarą w człowie-ka i tendencją do wykorzystywania innych ludzi23. Wydaje się również, że wiara w człowieka zależy od wieku jednostki oraz okresu, w jakim ona żyje. Przykładowo młodzi ludzie, pełni ideałów, mocniej ufają innym niż starsi, jak również czas po-koju bardziej niż czas wojny sprzyja zaufaniu24.
Procesy spostrzegania przedmiotów świata zewnętrznego, a także innych ludzi są zwykle poprzedzone przez sposób percepcji samego siebie. Obraz samego siebie stanowi pewien rodzaj fi ltra, poprzez który jednostka spostrzega otaczający ją świat oraz żyjących w nim ludzi25. Dlatego warto przyjrzeć się wynikom badań dotyczą-cych różnic w autopercepcji osób dostosowanych i niedostosowanych społecznie. I tak, część badań pokazuje, że samoopis przestępców jest uboższy i mniej rozbu-dowany niż samoopis nieprzestępców26. Inne wskazują, że obraz własny przestęp-ców jest nieadekwatny i zniekształcony, zawiera bowiem dwa, z logicznego punktu widzenia, wykluczające się grupy sądów. Z jednej strony przypisują sobie oni dużo cech wysoko cenionych w społeczeństwie, z drugiej widzą siebie jako osoby, które przegrały życie, są niezaradne, gorsze od innych27. Ponadto cechują ich słabsza znajomość obowiązujących norm moralnych28 oraz niższy poziom przekonań o powszechności tychże norm w społeczeństwie29. Poznaniak wykazał, że pomię-dzy wychowankami placówek resocjalizacyjnych i uczniami szkół zawodowych występują różnice w zakresie przekonań odnośne do pięciu norm społecznych, tj. „należy ludziom pomagać”, „nie należy namawiać innych do złego”, „nie należy być mściwym”, „należy szanować czyjąś własność”, „należy przyznawać się do winy”. Również Szałański otrzymał dane, że przestępcy przejawiają silnie negatywne
po-23 M. Jarymowicz, Modyfi kowanie wyobrażeń dotyczących „ja” dla zwiększenia gotowości do za-chowań prospołecznych, Wrocław 1979.
24 K. Skrzypińska, Pogląd na świat…, op.cit.
25 J. Szałański, Przeobrażenia w spostrzeganiu…, op.cit.
26 J.Szałański, Samoocena młodzieży niedostosowanej społecznie oraz jej niektóre uwarunkowania i korelaty osobowościowe, Łódź 1989.
27 K. Ostrowska, Psychologiczne determinanty przestępczości młodocianych, Warszawa 1981. 28 A. Szemińska, A. Gołąb, Norma „nie kradnij” w świadomości moralnej młodzieży przestępczej, „Psychologia
Wychowawcza” 1969, nr 4, s. 463–471.
stawy wobec obowiązujących norm moralnych, jak również są przekonani o węż-szym zakresie ich stosowalności30.
Zdaniem Reykowskiego warunkiem pozytywnego spostrzegania innych ludzi jest ich podobieństwo do podmiotu spostrzegającego. Owo podobieństwo warun-kuje to, że jednostka zaliczy spostrzeganego człowieka do „swoich”, a przez to będzie reagowała na jego stany i sytuacje podobnie, jak reaguje na analogiczne stany i sytuacje własne31. Kategoryzacja ludzi na „swoich” i „obcych” odbywa się na podstawie wyrazistych, często błahych cech. Zazwyczaj jednak do „my” zali-czane są cechy pozytywne, do „oni” zaś cechy negatywne. Negatywnym aspektem podziału „my”–„oni” jest ograniczenie zakresu stosowalności zachowań moral-nych wyłącznie do reprezentantów kategorii „my”. Reykowski32 podkreśla, że lu-dzie różnią się pojemnością kategorii „my”. U niektórych ludzi kategoria ta jest bardzo pojemna i obejmować może zarówno członków rodziny, przyjaciół, kole-gów z pracy, znajomych czy sąsiadów. Inni z kolei zawężają ją tylko do najbliższej rodziny czy ważnej społecznie grupy, do której przynależą, np. partii politycznej. Badania wykazały, że u przestępców określenie „my” jest znacznie węższe niż u nieprzestępców. Nie mieszczą się w nim nawet koledzy z więzienia czy inni przestępcy33. Przestępcy rzadziej też niż ich rówieśnicy spostrzegają innych ludzi jako podobnych do siebie, tworzą często negatywny i nierealistyczny obraz ota-czającej rzeczywistości i żyjących w niej ludzi, w porównaniu z osobami dostoso-wanymi społecznie. Wizja wrogiego świata, własna bezsilność i nieporadność wobec niego mogą z czasem rodzić trwałe subiektywne poczucie zagrożenia. Skutkować ono może nieufną postawą wobec innych ludzi. W relacjach interper-sonalnych osoby niedostosowane cechuje nadmierna emocjonalność, wysoki po-ziom koncentracji na własnych przeżyciach i dążeniach, silne postawy roszcze-niowe, a także niski poziom empatii, słaba samokontrola, nieumiejętność przewidywania skutków swego działania i brak umiejętności antycypacji kary34. Z jednej strony mają oni poczucie krzywdy doznanej od inny, niesprawiedliwości losu, z drugiej jednak strony wykazują nieadekwatność w zakresie oceny własne-go postępowania. Makowski pisze, że u młodzieży niedostosowanej dominują pierwotne emocje, takie jak: gniew, strach, dążenie do zaspokajania potrzeb
bio-30 J. Szałański, Samoocena młodzieży…, op.cit.
31 J. Reykowski, Nastawienie egocentryczne i nastawienie prospołeczne [w:] Osobowość a społecz-ne zachowanie się ludzi, J. Reykowski (red.), Warszawa 1976.
32 Ibidem.
33 W. Poznaniak, Zaburzenia w uspołecznieniu…, op.cit.
logicznych, zaś uczucia wyższe są bardzo słabo wykształcone. Jednostki takie nie są więc zdolne do przeżywania pozytywnych uczuć społecznych, do przywiązania do innych, nawet bliskich im ludzi35. Ponadto cechą znamienną osób niedostoso-wanych jest tzw. defi cyt czasu, czyli wyuczona „bliska” orientacja czasowa. Powo-duje ona konieczność zaspokajania potrzeb natychmiast, bez umiejętności odra-czania przyjemności w czasie, oraz brak podatności na kary i nagrody stosowane w dłuższej perspektywie czasowej36.
Zagadnienie lęku było dosyć szeroko eksplorowane w kontekście niedostoso-wania, w badaniach polskich. Ich wyniki nie są jednak jednoznaczne. Przykładowo Marcinkowska, posługując się skonstruowaną przez siebie skalą lęku społecznego oraz kwestionariuszem do pomiaru agresji Bussa i Durkee, stwierdziła, że najwięk-szą agresją cechowali się respondenci ze średnim poziomem lęku społecznego37. K. Pospiszyl z kolei, posługując się skalą jawnego niepokoju Janet Taylor, porów-nywał poziom lęku w trzech grupach – wśród jednostek psychopatycznych, prze-stępców bez syndromów psychopatii oraz studentów. Najsłabszy lęk zanotował u psychopatów, natomiast „normalni” przestępcy cechowali się wyższym pozio-mem lęku niż studenci38. W tych samych badaniach autor stwierdził dodatni zwią-zek pomiędzy wynikami w skali jawnego niepokoju i skali agresji, co pozwala na wysunięcie przypuszczenia, iż lęk może być czynnikiem nasilającym agresje. Tak-że Lipiński stwierdził wyższy poziom lęku wśród chłopców niedostosowanych niż dostosowanych39.
Nie spotkałem się natomiast z badaniami, w których podjęto problem zależno-ści między przekonaniami na temat świata i ludzi a doświadczanym lękiem. Doty-czy to zarówno jednostek dostosowanych, jak i niedostosowanych społecznie. Przypuszczać można jednak, że osoby przekonane o tym, że żyją w miejscu nie-sprawiedliwym oraz że są otaczani przez nieprzyjaznych i nieżyczliwych ludzi cechować się będą wyższym poziomem lęku – zarówno jako stanu, jak i cechy.
35 A. Makowski, Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszawa, 1994. 36 M. Szczutowska, Psychospołeczne problemy niedostosowania społecznego, Bydgoszcz 1993. 37 B. Marcinkowska, Lęk społeczny a agresja u młodych ludzi, „Psychologia Wychowawcza” 1994, nr 1, s. 39–44.
38 K. Pospiszyl, Psychopatia, Warszawa 1992.
39 S. Lipiński, Wpływ lęku na poczucie norm moralnych w grupach chłopców dostosowanych i niedostosowanych społecznie, „Roczniki Pedagogiki Specjalnej” 1996, nr 7, 288–294.
2. Warsztat badań własnych
Dotychczasowe badania wykazały różnice w przejawianych wartościach, a także w postrzeganiu otaczającego świata oraz norm społecznych w nim obowiązujących pomiędzy młodzieżą dostosowaną i niedostosowaną społecznie. Ostrowska zaob-serwowała, że wśród młodzież niedostosowanej dominują wartości hedonistyczne skierowane na możliwie szybkie zaspokajanie własnych pragnień40. Do podobnych wniosków doszedł E. Bielicki41. Inni badacze wykazali, że niedostosowani w mniej-szym niż dostosowani stopniu przestrzegają norm obowiązujących w społeczeń-stwie42, mniej są ich świadomi43, mają wobec nich bardziej negatywne postawy, jak również niżej oceniają poziom rygoryzmu moralnego społeczeństwa44. Ponadto jednostki niedostosowane tworzą zwykle negatywny i nierealistyczny obraz rze-czywistości. Z ich perspektywy świat, w którym żyją, jest wrogi, niesprawiedliwy, a oni wobec niego są bezsilni i nieporadni45. Dlatego w hipotezie 1 (H1), przewi-duję, że wychowanków zakładów poprawczych cechować będzie niższy poziom wiary w świat sprawiedliwy niż uczniów szkół średnich. Za hipotezą tą przema-wiają także sugestie Dolińskiego, który pisze, że ludzie doznający porażek mają szczególną skłonność do spostrzegania otaczającego świata jako miejsca niespra-wiedliwego46. Z pewnym prawdopodobieństwem przypuszczać można, że przeby-wanie w zakładzie poprawczym jest oceniane przez przynajmniej część wychowan-ków jako doznane niepowodzenie życiowe.
Studia nad postrzeganiem innych ludzi przez osoby niedostosowane pokazały, że młodociani przestępcy posiadają mniejszą pojemność kategorii „my” niż nieprzestępcy47, rzadziej postrzegają innych ludzi jako sobie podobnych48 oraz ce chują się bardziej nieufnym stosunkiem do innych49. Dlatego w hipotezie 2 (H2) prognozuję słabszą wiarę w człowieka w grupie młodzieży niedostosowanej w po-równaniu z młodzieżą dostosowaną.
40 K. Ostrowska, op.cit.
41 E. Bielicki, Wpływ wartości na zachowania przestępcze jako przedmiot badań kryminologii, Bydgoszcz 1996.
42 J. Szałański, Samoocena młodzieży niedostosowanej…, op.cit. 43 A. Szemińska, A. Gołąb, op.cit.
44 W. Poznaniak, op.cit. 45 J. Mudrecka, op.cit. 46 D. Doliński, op.cit. 47 W. Poznaniak, op.cit.
48 J. Szałański, Przeobrażenia w spostrzeganiu…, op.cit. 49 J. Mudrecka, op.cit.
We wcześniejszych studiach badacze wykazali, że wychowankowie zakładów poprawczych cechują się wyższym poziomem lęku w porównaniu z młodzieżą nieprzestępczą. W jednym z nich mierzono lęk za pomocą Skali Jawnego Niepo-koju J. Taylor (MAS), a nie Inwentarzem Stanu i Cechy Lęku, wykorzystanym w moich badaniach50. Z kolei w innych studiach ograniczono się jedynie do po-równywania dostosowanych i niedostosowanych chłopców, pomijając dziewczę-ta51. Warto więc sprawdzić, czy pomiar lęku innym narzędziem oraz obejmujący obydwie płcie przyniesie takie same wyniki. Ponieważ z moich badań wyłączeni zostali wychowankowie ze zdiagnozowaną socjopatią, cechujący się defi cytem lęku, stąd w hipotezie 3 (H3) oczekuję podobnych wyników. Przewiduję też, że wiara w świat sprawiedliwy i wiara człowieka będą ujemnie korelować z lękiem jako cechą i stanem (H4), zarówno w grupie wychowanków zakładów poprawczych, jak też w grupie uczniów szkół średnich. Poniżej prezentuję postawione w toku badań hipotezy.
H1: Młodzież niedostosowana społecznie cechuje się niższą wiarą w świat spra-wiedliwy niż młodzież dostosowana społecznie
H2: Młodzież niedostosowana społecznie cechuje się niższą wiarą w człowieka niż młodzież dostosowana społecznie
H3: Młodzież niedostosowana społecznie cechuje się wyższym poziomem lęku jako cechy i stanu, w porównaniu z młodzieżą dostosowaną społecznie
H4: Wiara w świat sprawiedliwy oraz wiara w człowieka ujemnie wiążą się z lę-kiem jako cechą i stanem w grupach młodzieży dostosowanej i niedostosowanej społecznie.
W badaniach wzięło udział 443 osoby. Byli to wychowankowie zakładów po-prawczych w Konstantynowie Łódzkim, Pszczynie, Raciborzu, Studzieńcu i Za-wierciu (N=233, 199 chłopców i 34 dziewczęta), w wieku 17–21 lat (M=18,67) oraz uczniowie szkół średnich z Częstochowy i Skierniewic (N=210, 146 chłopców i 64 dziewczęta), w wieku 16–20 lat (M=18,43). Obydwie grupy wypełniały kwestiona-riusze do badania wiary w świat sprawiedliwy, wiary w człowieka oraz lęku jako stanu i cechy w przygotowanych do tego celu pomieszczeniach. Badania były do-browolne i anonimowe
50 S. Lipiński, Wpływ lęku na poczucie norm moralnych w grupach chłopców dostosowanych i niedostosowanych społecznie, „Roczniki Pedagogiki Specjalnej” 1996, nr 7.
Wiara w świat sprawiedliwy mierzona była kwestionariuszem „Jaki jest świat?” w opracowaniu Skrzypińskiej52. Zawiera on dziesięć twierdzeń, siedmiostopniową skalą odpowiedzi, np. „Na świecie cierpi wielu ludzi, choć nie zawinili”. Ponieważ twierdzenia sformułowane są „odwrotnie”, tj. wysokie wyniki na skalach oznacza-ją niski poziom wiary w świat sprawiedliwy, dlatego pozycje kwestionariusza zo-stały zrekodowane na potrzeby niniejszych badań. Przy tworzeniu pozycji kwestio-nariuszowych autorka opierała się na teorii wiary w świat sprawiedliwy Lernera. Wskaźnik rzetelności omawianego narzędzia w badaniach autorki wyniósł α=0,66, w niniejszych badaniach był nieco wyższy – α=0,74.
Wiarę w człowieka mierzyłem za pomocą kwestionariusza „Jaki jest człowiek?”, również autorstwa Skrzypińskiej53. Składa się on z dwudziestu twierdzeń, z sied-miostopniową skalą odpowiedzi, np. „Ludziom można ufać, gdyż potrafi ą być bez-interesowni”. Część pytań wymaga rekodowania. Współczynnik rzetelności dla tego narzędzia wyniósł, w badaniach autorki α=0,9, zaś w niniejszych badaniach α=0,88.
Pomiar lęku jako cechy i stanu dokonywany był Inwentarzem Stanu i Cechy Lęku (ISCL) Spielbergera i in., w adaptacji Wrześniewskiego i Sosnowskiego54. Narzędzie to składa się z dwóch oddzielnych kwestionariuszy – do pomiaru lęku jako stanu oraz lęku jako cechy – zawierających po dwadzieścia pytań, z czego dziesięć sformułowanych jest „wprost” i dziesięć „niewprost”. Inwentarz cechuje się wysokimi parametrami psychometrycznymi (α=0,9 dla lęku jako stanu oraz α=0,88 dla lęku jako cechy), co potwierdzone zostało w niniejszych badaniach (odpowied-nio dla lęku jako stanu i cechy – α=0,87 i α=0,86).
3. Wyniki badań własnych
Analizy dotyczące różnic pomiędzy grupami (H1, H2 i H3) przeprowadzane były testem t-Studenta. W H1 przewidywano, że uczniowie szkół średnich cechują się silniejszą wiarę w świat sprawiedliwy niż wychowankowie zakładów poprawczych. Uzyskane wyniki nie potwierdziły H1. Uczniowie szkół średnich (M=2,48) oraz wychowankowie zakładów poprawczych (M=2,41) nie różnili się pod względem
52 K. Skrzypińska, Pogląd na świat…, op.cit. 53 Ibidem.
54 K. Wrześniewski, T. Sosnowski, Inwentarz Stanu i Cechy Lęku. Polska adaptacja STAI , War-szawa 1987.
przekonań o sprawiedliwości świata t(443)= – 1,29; ni. Obrazuje to wykres 1, na którym przedstawione są średnie dla obydwu porównywanych grup.
Wykres 1 Przekonania o świecie i ludziach w badanych grupach
Otrzymane dane są częściowo niezgodne z badaniami innych autorów55. Na przykład Mudrecka pisze, że jednostki niedostosowane społecznie mają bar-dziej negatywny i nierealistyczny obraz otaczającej rzeczywistości w porównaniu z osobami dostosowanymi. Przypisują jej też większą wrogość i brutalność, zaś same czują się wobec niej bardziej bezradne56. Taka ocena świata może znacząco wpływać na wiarę w to, że świat jest niesprawiedliwy. Z drugiej strony istnieją ba-dania, które pokazują, że poziom wiary w sprawiedliwość świata w społeczeństwie polskim jest ogólnie niski57. Autorzy tych badań sugerują istnienie „ogólnopolskiej” – niezależnej od poziomu niedostosowania – normy negatywnego myślenia o świecie. Do kwestii tej wrócę jeszcze w dyskusji.
Zgodnie z H2 spodziewano się wyższego poziomu wiary w człowieka wśród uczniów szkół średnich w porównaniu z wychowankami zakładów. Jak widać na wykresie 1, uczniowie szkół średnich (M=3,77) są bardziej przekonani o tym, że
55 E. Bielicki, Wpływ wartości na zachowania przestępcze jako przedmiot badań kryminologii, Bydgoszcz 1996. 56 J. Mudrecka, op.cit. 57 D. Doliński, op.cit. 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4
Uczniowie szkół średnich Wychowankowie zakładów
2,48 2,41
3,77
2,74
otaczający ich ludzie są „dobrzy” – uczciwi, moralni, nieegoistyczni, pomocni w porównaniu z wychowankami zakładów poprawczych (M=2,74). Różnica ta okazała się istotna statystycznie t(443)=7,86; p < 0,001. Jeśli chodzi o zróżnico-wanie pomiędzy płcią, to wyniki były podobne jak dla całości próby. Dostoso-wane dziewczęta charakteryzowały się wyższym poziomem wiary w człowieka (M=3,8) niż dziewczęta niedostosowane (M=2,78). Podobnie dostosowani chłopcy (M=3,74) cechowali się silniejszą wiarą w sprawiedliwość świata niż niedostosowani (M=2,72). Zaobserwowane różnice są istotne statystycznie za-równo dla dziewcząt t(98)=5,92; p<0,001, jak i chłopców t(345)=6,75; p<0,001. Uzyskane dane zdają się potwierdzać H2. Otrzymane dane są zgodne z dotych-czasowymi wynikami badań poświęconych omawianemu problemowi. Autorzy wykazali w nich, że młodocianych przestępców cechują negatywne postawy wo-bec innych ludzi oraz, że posiadają również węższą niż nieprzestępcy kategorię „my”58.
Wykres 2 Lęk jako cecha i stan w badanych grupach
58 J. Szałański, Przeobrażenia w spostrzeganiu…, op.cit.
Uczniowie szkół średnich Wychowankowie zakładów
Lęk jako cecha Lęk jako stan
1,85 1,9 1,95 2 2,05 2,1 2,15 2,2 2,25 2,3 2,35 2,4 2,15 2,34 2,32 2,03
W H3 przewiduję, że poziom lęku jako cechy oraz stanu będzie wyższy w gru-pie wychowanków zakładów w porównaniu z grupą uczniów szkół średnich. Wy-kres 2 pokazuje, że młodzież niedostosowana cechuje się wyższym poziomem lęku jako cechy (M=2,34 > M=2,15) oraz lęku jako stanu (M=2,32 > M=2,03) niż mło-dzież dostosowana. Analiza pokazała, że różnice te są istotne statystycznie zarów-no w odniesieniu do stałego lęku t(443)=5,14; p < 0,001, jak również lęku jako stanu t(443)=6,43; p < 0,001. Prawidłowości te dały się zaobserwować także po wprowadzeniu podziału na płeć. Niedostosowani chłopcy w porównaniu z chłop-cami dostosowanymi cechowali się wyższym poziomem lęku, zarówno cechy (M=2,3 > M=2,01), jak i stanu (M=2,32 > M=2,01). Różnice okazały się istotne statystycznie, zarówno w odniesieniu do lęku jako cechy t(345)=4,86; p < 0,001, jak i lęku jako stanu, t(345)=6,02; p < 0,001. Także wśród niedostosowanych dziew-cząt lęk jako cecha (M=2,55 > M=2,25) i stan (M=2,41 > M=2,07) był wyższy niż wśród dziewcząt dostosowanych, na poziomie istotnym statystycznie, t(98)=3,3; p < 0,01 i stanu t(98)=2,86; p < 0,01. Uzyskane wyniki zdają się potwierdzać H3. Są one dosyć interesujące, ponieważ można je odnieść do wcześniejszych wyników badań Pospiszyla, który wykazał, że młodzież niedostosowana cechuje się wyższym poziomem stałego lęku niż młodzież dostosowana. Niniejsze badania przyniosły spójne dane.
W H4 przewidywałem negatywny związek lęku jako cechy i stanu z wiarą w świat sprawiedliwy i wiarą w człowieka w obydwu analizowanych grupach. Do weryfi kacji tych hipotez posłużyłem się analizą korelacji. Jej wyniki zamieszczo-ne są w tabeli 1 dla grupy młodzieży dostosowazamieszczo-nej oraz w tabeli 2 dla grupy młodzieży niedostosowanej. Analiza pokazała, że w grupie uczniów szkół śred-nich lęk jako cecha jest ujemnie związany z wiarą w świat sprawiedliwy (r=-0,16; p < 0,05) oraz z wiarą w człowieka (r=-0,32; p < 0,001). Lęk jako stan wiązał się jedynie z wiarą w człowieka (r=-0,21; p < 0,01). Jeśli chodzi o wychowanków zakładów poprawczych, również zaobserwowano ujemny związek lęku jako ce-chy z wiarą w świat sprawiedliwy (r=0,18; p < 0,01) oraz wiarą w człowieka (r=0,34, p< 0,001). Lęk jako stan nie korelował natomiast z przekonaniami o świecie i ludziach w grupie młodzieży niedostosowanej społecznie. Powyższe wyniki częściowo potwierdzają H4. Niejako na marginesie zaobserwowano cie-kawą prawidłowość. O ile wśród uczniów szkół średnich wiara w świat sprawie-dliwy wiązała się z wiarą w człowieka (r=0,22; p < 0,001), o tyle w grupie wycho-wanków zakładów poprawczych zależność ta była odwrotna. Osoby silnie wierzące w uczciwość i prawość ludzi przejawiały jednocześnie małą wiarę w świat sprawiedliwy.
Tabela 1. Korelacje badanych zmiennych w grupie młodzieży dostosowanej społecznie
1. Wiek 2. Płeć 3. Wiara w świat sprawiedliwy 4. Wiara w człowieka 5. Lęk jako cecha 1. Wiek – 2. Płeć 0,02 –
3. Wiara w świat sprawiedliwy 0,08 0,06 –
4. Wiara w człowieka 0,08 0,05 0,22** – 5. Lęk jako cecha -0,1 -0,18** -0,16* -0,32***
6. Lęk jako stan -0,09 -0,06 -0,07 -0,21** 0,61*** *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001
Tabela 2. Korelacje badanych zmiennych w grupie młodzieży niedostosowanej społecznie
1. Wiek 2. Płeć 3. Wiara w świat sprawiedliwy 4. Wiara w człowieka 5. Lęk jako cecha 1. Wiek – 2. Płeć 0,01 –
3. Wiara w świat sprawiedliwy -0,04 -0,11 –
4. Wiara w człowieka -0,08 0,09 -0,33** –
5. Lęk jako cecha -0,13 -0,23** 0,09 -0,18** – 6. Lęk jako stan -0,07 -0,07 0,12 -0,34*** 0,63*** *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001
4. Wnioski i dyskusja
Niniejsze badania zmierzały do ukazania różnic pomiędzy młodzieżą dostosowa-ną i niedostosowadostosowa-ną społecznie w zakresie wiary w świat sprawiedliwy, wiary w człowieka oraz lęku jako stanu i cechy. Ponadto badano także zależności pomię-dzy przekonaniami o świecie i ludziach a lękiem jako cechą i stanem. Uzyskane dane wykazały, że uczniowie szkół średnich cechują się większą wiarą w człowieka oraz niższym poziomem lęku jako cechy i stanu w porównaniu z wychowankami zakładów poprawczych. Nie wystąpiły natomiast różnice w zakresie wiary w świat sprawiedliwy w porównywanych grupach. Ta ostatnia prawidłowość wydaje się niespójna z wcześniejszymi wynikami badań innych. Wykazano w nich bowiem, że młodzież niedostosowana społecznie ma bardziej negatywny i wrogi obraz
świa-ta niż młodzież dostosowana59, jak również jest słabiej przekonana o powszechno-ści i zakresie stosowalnoo powszechno-ści uznanych w społeczeństwie norm moralnych60.
Warto zastanowić się nad potencjalnymi przyczynami tej niezgodności. Pewien trop nasuwa koncepcja „raju utraconego”, zaproponowana przez Wojciszke i Grze-laka61. Dotyczy ona upowszechnienia normy negatywności w spostrzeganiu świa-ta, przejawiającej się w przekonaniach, iż przeszłość była lepsza niż teraźniejszość oraz w poczuciu bycia oszukanym. Z badań autorów wynika, że około 42% Pola-ków czuje się pokrzywdzonych przez los. Jako główne źródła poczucia krzywdy wskazują oni system socjalistyczny oraz transformację ustrojową. Symptomami poczucia krzywdy są m.in. mała satysfakcja z życia, wzrost depresji, osłabienie optymizmu, a także negatywne wyobrażenia o świecie. Ze świadomością bycia skrzywdzonym może łączyć się mała wiara w świat sprawiedliwy. Człowiek czują-cy się oszukany, uciśniony, wykorzystany, przypisywać będzie winę za taki stan rzeczy raczej otaczającemu światu niż sobie samemu. Żywi więc przekonanie, że rzeczywistość jest podła i los niesprawiedliwy. Badania porównawcze pokazały, że poziom wiary w świat sprawiedliwy w Polsce jest niższy niż w Stanach Zjednoczo-nych, Anglii oraz Tajwanie62. Zaobserwowane różnice autor tłumaczy uwarunko-waniami historycznymi oraz religijnymi. Większość badań nad sprawiedliwym skonstruowaniem świata prowadzonych było w krajach kapitalistycznych, gdzie dominuje „kanon amerykańskich wartości”, hołdujący indywidualizmowi, spraw-stwu oraz osobistej odpowiedzialności za własny los. Elementy te idą w parze z sil-nym przeświadczeniem sprawiedliwości otaczającej rzeczywistości. Nieco inaczej jest w kulturze polskiej. Wiele lat socjalizmu, o którym trudno powiedzieć, że był systemem sprawiedliwym, mogło w dużym stopniu przyczynić się do ukształto-wania niesprawiedliwej wizji świata, w której ludzie wcale nie otrzymują tego, na co zasłużyli. Również religia katolicka, która w przeciwieństwie do religii prote-stanckiej każe sprawiedliwości oczekiwać dopiero po śmierci, może utrwalać ten pesymistyczny punkt widzenia. Można więc przypuszczać, że brak różnic w zakre-sie przekonań o sprawiedliwości świata w grupach młodzieży dostosowanej i nie-dostosowanej wynika z faktu istnienia społecznej normy myślenia o świecie jako o miejscu niesprawiedliwym, niezależnie od poziomu niedostosowania. Co cieka-we, polskie badania prowadzone w różnym czasie wykazują, że przekonanie
o spra-59 J. Mudrecka, op.cit. 60 W. Poznaniak, op.cit.
61 B. Wojciszke, J. Grzelak, Poczucie krzywdy Polaków: wzorce przeżywania, determinanty i kon-sekwencje [w:] Społeczne, eksperymentalne i ekologiczne aspekty decyzji, A. Biela, J. Brzeziński, T. Ma-rek (red.), Warszawa 1995.
wiedliwości świata wśród badanych studentów nie zmienia się wraz z ewolucją systemu społeczno-politycznego63. Skrzypińska pisze, że przyczyną tego może być mocne zakorzenienie wiary w świat niesprawiedliwy w społeczeństwie polskim, przekazywane z pokolenia na pokolenie64.
Jeśli chodzi o związek przekonań o świecie i ludziach z lękiem jako cechą i sta-nem, to analiza pokazała różne prawidłowości, w zależności od badanej grupy młodzieży. Okazuje się, że w grupie uczniów szkół średnich lęk jako cecha i stan ujemnie korelują z wiarą w świat sprawiedliwy i wiarą w człowieka. Z kolei wśród wychowanków zakładów poprawczych lęk jako cecha i stan negatywnie wiążą się z wiarą w człowieka, ale nie wykazują związku z wiarą w świat sprawiedliwy. Uzy-skane wyniki mogą wskazywać, że przekonania o tym, że ludzie są uczciwi i moż-na im ufać, są elementem silniej redukującym lęk niż przekoi moż-nania o tym, że świat jest sprawiedliwy. Prawidłowość ta dotyczy zarówno młodzieży przebywającej na wolności, jak i młodzieży osadzonej w zakładach poprawczych.
Na koniec chciałbym wspomnieć o pewnych ograniczeniach niniejszych badań, które osłabiają ich trafność zewnętrzną oraz nakazują ostrożność w interpretacji wyników. Jednym z nich jest nierównomierny rozkład próby badawczej ze wzglę-du na płeć. Zdecydowaną większość osób badanych stanowili mężczyźni, dlatego generalizowanie wyników na populację kobiet wymaga ostrożności, gdyż może być nadinterpretacją. Należy też wspomnieć, że część zastosowanych do pomiaru zmiennych narzędzi – choć wykazują dobre parametry psychometryczne – jest wciąż w fazie walidacji. Inne ograniczenie wynika z faktu, że poziom niedostoso-wania społecznego nie był mierzony, a wskaźnikiem niedostosoniedostoso-wania był sam fakt przebywania w zakładzie poprawczym. Przypuszczać można, że poziom niedosto-sowania wewnątrz obydwu badanych grup młodzieży był zróżnicowany. Także nielosowy dobór osób do próby badawczej wskazuje, aby z pewną ostrożnością traktować uzyskane wyniki.
LITERATURA:
Bielicki E., Wpływ wartości na zachowania przestępcze jako przedmiot badań kryminologii, Bydgoszcz 1996.
Czapiński J., Psychologia szczęścia, Warszawa 1994.
63 Ibidem
Doliński D., What Is the Source of the Belief in an Unjust Polish World?, „Polish Psycholo-gical Bulletin” 1991, No. 22.
Furnham A., Gunter B., Just Word Belief and Attitudes towards Poor, „British Journal of So-cial Psychology” 1984, No. 23.
Jarymowicz M., Modyfi kowanie wyobrażeń dotyczących „ja” dla zwiększenia gotowości do zachowań prospołecznych, Wrocław 1979.
Lachowicz-Tabaczek K., Potoczne koncepcje świata i natury ludzkiej, Gdańsk 2004. Lerner M.J., Th e Belief in a Just World. A Fundamental Delusion, New York 1980.
Lerner M.J., Th e Justice Motive: Some Hypotheses as to Its Origins and Forms, „Journal of Personality” 1977, No. 45.
Lipiński S., Wpływ lęku na poczucie norm moralnych w grupach chłopców dostosowanych i niedostosowanych społecznie, „Roczniki Pedagogiki Specjalnej” 1996, nr 7.
Makowski A., Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszawa 1994. Marcinkowska B., Lęk społeczny a agresja u młodych ludzi, „Psychologia Wychowawcza”
1994, nr 1.
Mudrecka J., Z zagadnień pedagogiki resocjalizacyjnej, Opole 2004.
Ostrihańska Z., Problem nieprzystosowania społecznego młodzieży [w:] Zagadnienia nie-przystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, J. Jasiński (red.), Warszawa, 1978. Ostrowska K., Psychologiczne determinanty przestępczości młodocianych, Warszawa 1981. Pospiszyl K., Psychopatia, Warszawa 1992.
Poznaniak W., Zaburzenia w uspołecznieniu u przestępców, Poznań 1982.
Reykowski J., Nastawienie egocentryczne i nastawienie prospołeczne [w:] Osobowość a spo-łeczne zachowanie się ludzi, J. Reykowski (red.), Warszawa 1976.
Rigby K., Slee P.T., Bulying among Australian School Children. Reported Behavior and Atti-tudes towards Victims, „Journal of Social Psychology” 1991, No. 131.
Rosenberg M., Wiara w człowieka i ideologia polityczna [w:] Zagadnienia psychologii spo-łecznej, A. Malewski (red.)., Warszawa 1962.
Skrzypińska K., Dlaczego młodzi Polacy nie wierzą w świat sprawiedliwy, ale wierzą w czło-wieka? [w:] Osobowość a procesy psychiczne i zachowanie, B. Wojciszke, M. Plopa (red.), Kraków 2003.
Skrzypińska K., Pogląd na świat a poczucie sensu i zadowolenia z życia, Kraków 2002. Szałański J., Przeobrażenia w spostrzeganiu ludzi u wychowanków zakładów poprawczych
i wychowawczych, Warszawa 1993.
Szałański J., Samoocena młodzieży niedostosowanej społecznie oraz jej niektóre uwarunko-wania i korelaty osobowościowe, Łódź 1989.
Szczutowska K., Psychospołeczne problemy niedostosowania społecznego, Bydgoszcz 1993. Szemińska A., Gołąb A., Norma „nie kradnij” w świadomości moralnej młodzieży
Witt L.A., Urban – Nonurban Diff erences in Social Cognition: Lotus of Control and Percep-tion of a Just World, „Journal of Social Psychology” 1991, No. 131.
Wojciszke B., Grzelak J., Poczucie krzywdy Polaków: wzorce przeżywania, determinanty i konsekwencje [w:] Społeczne, eksperymentalne i ekologiczne aspekty decyzji, A. Biela, J. Brzeziński, T. Marek (red.), Warszawa 1995.
Wojciszke B., Pieńkowski R., Krzykowski G., Polska norma negatywnego myślenia o świecie społecznym: niezadowolenie z życia, kraju i prezydenta, „Kolokwia Psychologiczne” 1995, nr 4.
Wrightsman L.S., Assumption about Human Nature, Ann Abor 1992.
Wrześniewski K., Sosnowski T., Inwentarz Stanu i Cechy Lęku. Polska adaptacja STAI, War-szawa 1987.
Zuckerman M., Belief in a Just World and Altruistic Behavior, „Journal of Personality and Social Psychology” 1975, No. 31.
Zuckerman M., Gerbasi K.C., Belief in Internal Control or Belief in a Just World: Th e Use and Misuse of I-E Scale in Prediction of Attitudes and Behavior, „Journal of Personality” 1977, No. 45.
SUMMARY
Th e study was aimed at investigation of diff erences in just world and human nature beliefs, between socially adjusted and maladjusted young people. In the study was also analyzed correlation between these beliefs and anxiety as trait and state in these two groups. Th e results show that pupils of secondary school are characterized by higher beliefs in human nature and lower anxiety as trait and state than juvenile delinquents. In relation to just world belief, there were not any diff erences between these two groups. As predicted, high just world and human nature beliefs correlated with low trait anxiety and state anxiety in group of pupils. But, in group of juvenile delinquents, high state and trait anxiety corre-lated only with low human nature belief, not with just world belief. In the fi nal part of the paper, the author takes discussion of research results.
