Delegacja radziecka udała się po obradach na wycieczkę, obejmującą Dolny Śląsk, Kraków i Wieliczkę. Do Warszawy przybyła w późnych godzinach popołud-niowych 2 października 1978 r. Na spotkaniu w Muzeum Ziemi PAN nastąpiło zamknięcie Sympozjum. Z okazji goszczenia w Muzeum Ziemi polarników i histo-ryków urządzono niewielką wystawę materiałów archiwąlnych zachowanych po wybitnym badaczu Antarktydy i organizatorze pierwszych polskich wypraw po-larnych — Antonim Bolesławie Dobrowolskim. Rolę przewodnika po wystawie spełniała specjalna publikacja opracowana przez Zbigniewa Wójcika4.
Jerzy Róziewicz ( W a r s z a w a )
I V O G Ó L N O P O L S K A K O N F E R E N C J A H I S T O R Y K Ó W K A R T O G R A F I I
Konferencja zorganizowana przez Zespół Historii Kartografii odbyła się w To-runiu 13—14 października 1978 г., tym razem we współpracy z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych w Warszawie oraz Instytutem Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. W konferencji, którą tradycyjnie prowadził prze-wodniczący Zespołu doc. J. Janczak, wzięło udział ponad 120 osób (sporą ilość stanowili pracownicy archiwów państwowych, przeważnie kierownicy działów kar-tograficznych). Uczestniczyli w obradach również goście zagraniczni z Austrii i Czechosłowacji.
W odróżnieniu od trzech dotychczasowych konferencji1, prezentujących doro-bek poszczególnych ośrodków naukowych, obecna skoncentrowała się na w y b r a n e j
tematyce, mianowicie na mapie archiwalnej, której poświęcono 5 referatów: 1) Aktualne problemy gromadzenia kartografików przez archiwa a potrzeby historii kartografii — cz. I, dr A. Pawłowska-Wielgus (Lublin), cz. II, doc. S. Alexandro-wicz (Białystok); 2) Problem rozproszenia materiałów kartograficznych do dziejów miast (na przykładzie Zamościa i Lublina) — dr A. Pawłowska-Wielgus; 3) Naj-dawniejsze plany miasta Torunia — prof. A. Tomczak (Toruń); 4) Rękopiśmienne kartografika w Muzeum Ziemi PAN w Warszawie — doc. Z. Wójcik (Warszawa); 5) Szesnastowieczne mapy-plany majątkowe w Archiwum Diecezjalnym w Olszty-nie — mgr R. Marchwiński (Olsztyn). Ponadto mgr Marchwiński wygłosił referat: Gródecki a Kromer. Sprawa mapy Grodeckiego w «Polonii» Kromera.
Dr A. Pawłowska-Wielgus opracowała referat na podstawie ankiety państwo-w e j służby archipaństwo-walnej, przy państwo-współudziale Zakładu Naukopaństwo-wo-Badapaństwo-wczego NDAP, odzwierciedlając aktualny stan rzeczy. Działając w oparciu o obowiązujące akty prawne wojewódzkie archiwa państwowe prowadzą nadzór nad archiwami zakła-dowymi i biorą udział w kształtowaniu narastającego zasobu. W celu tworzenia odpowiedniego warsztatu pracy dla historyków kartografii w archiwach groma-dzone są również mapy i plany. Jednakowoż niektóre instytucje okazują niekiedy niechęć do przekazywania archiwom kartografików w stanie uporządkowanym. Bywa też, że materiały kartograficzne są do ostatniej chwili wykorzystywane w niektórych instytucjach i w rezultacie przekazywane w stanie częściowo zniszczonym. Przyczyniają się do tego m. in. pewne luki w istniejących przepisach r e -sortowych. Trudności te są jednak i będą pokonywane, aby materiały kartograficz-ne w archiwach mogły jeszcze służyć do badań historycznych i dla przyszłych potrzeb gospodarki narodowej.
4 Z. Wójcik: Problematyka polarną i glacjologiczna w materiałach archiwal-nych A. B. Dobrowolskiego zgromadzoarchiwal-nych w Muâeum Ziemi PAN w Warszawie.
Warszawa 1978, 45 s.
1 Zob. relacja Z. Rzepy z Ш Konferencji w „Kwartalniku Historii Nauki i Techniki" R. 23:1978 zesz. 1 s. 251 przyp. 1.
W koreferacie doc. S. Alexandrowicz wysunął następujące postulaty: stwier-dzenia pełnego stanu posiadania odnośnie kartografików zarówno w wojewódzkich archiwach państwowych, jak i innych; dokonania krytycznej analizy wartości tych map; ustalenia kryteriów podziału materiałów kartograficznych na stosowane
w archiwach kategorie „A" i „B", biorąc pod uwagę potrzeby różnych dziedzin nauki; sporządzania w archiwach niezbędnych reprodukcji, w tym także map topo-graficznych do 1945 г.; przygotowywania do publikacji najważniejszych map i pla-nów z XVI—XVIII w.; współdziałania wojewódzkich archiwów państwowych z siecią innych archiwów, np. kościelnych. Ponadto za istotny postulat uznał potrzebę większego zainteresowania kartografikami archiwalnymi w procesie d y -daktycznym wyższych uczelni (zwłaszcza dla studentów historii) oraz poprzez prace seminaryjne i magisterskie.
Rozproszenie materiałów kartograficznych — na przykładzie planów Zamościa i Lublina — jakkolwiek jest zjawiskiem normalnym, stwarza jednak t r u d -ności w dotarciu do wszystkich planów. Dr A. Pawłowska-Wielgus wystąpiła więc z postulatem, wysuwanym już przed laty przez profesorów B. Olszewicza i K. Bucz-ka, utworzenia centralnego zbioru kartografików w postaci mikrofilmów i fotokopii. Uznała także za wskazane opracowanie informatora, a następnie pełnego k a -talogu planów miast polskich, które z n a j d u j ą się w różnych zbiorach.
Prof. A. Tomczak przedstawił stan materiałów kartograficznych Torunia do r. 1660. Odszukano dotychczas 16 planów, w tym 14 rękopiśmiennych. Przedsta-wiają one plany miasta, perspektywiczne plany-widoki i fortyfikacje. Z n a j d u j ą się one w różnych zbiorach: Torunia, Gdańska, Leningradu, Berlina (NRD), Wied-nia, Kopenhagi i Sztokholmu. Niewątpliwie nie wszystkie zostały dotąd odkryte.
Doc. Z. Wójcik poinformował, że rękopiśmienne mapy geologiczne są groma-dzone w Muzeum Ziemi od 1933 r. Pozyskiwano je zwykle podczas przejmowania spuścizn wybitnych uczonych. Stanowią one wyodrębnioną część poszczególnych zespołów archiwalnych. Muzeum liczy około 1000 tych map, wśród których znaczną ilość stanowią mapy topograficzne z okresu międzywojennego z naniesioną ręcznie treścią geologiczną. Szczególną wartość m a j ą rękopiśmienne mapy Tatr W. Kuź-niara i F. Rabowskiego, będące wykładnią ewolucji poglądów na tę część K a r p a t od początków XX wieku.
" Cenny i poniekąd unikalny kartograficzny materiał źródłowy z końca XVI w. (z czasów biskupa Kromera) z n a j d u j e się — jak poinformował mgr R. Marchwiń-ski — w Archiwum Diecezji WarmińMarchwiń-skiej w Olsztynie. Z n a j d u j e się tam 14 pla-nów i map wśi, dworów, obiektów gospodarczych, lasów z pogranicznych terepla-nów południowej Warmii. Stanowią one równocześnie istotne źródło do poznania fizjo-grafii i zalesienia tych obszarów. Ponadto w archiwum z n a j d u j e się — w odpisie z początku XVII w. — rękopiśmienny podręcznik miernictwa z ok. 1580 г., pióra miejscowego proboszcza Wilhelma Baldensheima.
Wreszcie w ostatnim referacie mgr R. Marchwiński, na podstawie analizy tekstu Polonii Kromera i mapy Polski Grodeckiego, przedstawił K r o m e r a jako pierwszego w piśmiennictwie polskim autora, który w pełni docenił rolę mapy jako pomocy i źródła w naukowym warsztacie historyka. Mapa Grodeckiego, jak również mapy Wapowskiego pozwoliły Kromerowi określić położenie Korony i Li-twy, jak również współrzędne geograficzne szeregu miast. Dane t e wprowadził biskup warmiński do wydania Polonii z r. 1575.
W żywej dyskusji uczestniczyły 22 osoby. Prof. A. Tomczak, w nawiązaniu do referatu dr A. Pawłowskiej-Wielgus i doc. S. Alexandrowicza, zaakcentował do-niosłość problemu bazy źródłowej dla przyszłych historyków kartografii. Doc. J. Szymański podkreślił praktyczne znaczenie konferencji, zmierzającej do zbliże-nia pomiędzy historykami i historykami kartografii a archiwistami, co przynieść
p o w i n n o obopólne korzyści; dotyczy to zwłaszcza w y k o r z y s t y w a n i a do prac nauko-wych wielkoskalonauko-wych m a p rękopiśmiennych. Prof. S. T r a w k o w s k i krytycznie usto-sunkował się do istniejącej p r a k t y k i w niektórych urzędach: na m a p a c h kata-stralnych pracuje się aktualnie, nanosząc n o w e treści. W ten sposób niszczy się oryginały, zamiast pracować na odbitkach kserograficznych. Doc. J . Gołaski m ó w i ł 0 zjawisku w p ł y w a n i a do a r c h i w ó w m a p zniszczonych i zdekompletowanych; wy-sunął przy t y m postulat, aby w o j e w ó d z k i e a r c h i w a p a ń s t w o w e uzyskały p r a w a do' egzemplarza obowiązkowego w y d a w a n y c h map. O zaniedbaniach i niekiedy wręcz opieszałości w przekazywaniu przez niektóre instytucje m a p do a r c h i w ó w poinfor-m o w a ł a dr J . Wasiak. O podjętej współpracy popoinfor-między G ł ó w n y poinfor-m Urzędepoinfor-m Geo-dezji i K a r t o g r a f i i a Naczelną Dyrekcją A r c h i w ó w Państwowych, zwłaszcza od-nośnie przekazywania m a p do archiwów, p o i n f o r m o w a ł a mgr A. M a d z i ń s k a . Prof. A. Tomczak u w y p u k l i ł konieczność ulepszania metod pracy, f o r m i n f o r m a c j i ze stfony archiwistów, w t y m także i n f o r m a c j i odnośnie poloników za granicą. Doc. S. L i t a k zwrócił u w a g ę na bogate archiwalia kartograficzne w archiwach diecezjalnych, w t y m także n a plany obiektów sakralnych, j a k również na karto-grafika polskie w zbiorach zagranicznych, p o d a j ą c j a k o przykład rosnący — d z i ę k i d a r o w i z n o m — zbiór p l a n ó w miast i fortyfikacji, m a p strategicznych tureckich 1 in. w Bibliotece Polskiej w Paryżu. Natomiast dr J . W a s i a k m ó w i ł a o licznych tematach prac n a u k o w y c h i magisterskich p o d e j m o w a n y c h na Uniwersytecie Łódz-kim, w oparciu o kartografika z W A P w Łodzi. Doc. J. Szymański, dr B. Treliń-ska i mgr H . R u t k o w s k i zwrócili u w a g ę na brak pomocy dla d y d a k t y k i i popula-ryzacji w zakresie historii kartografii. Postulowali w y d a w a n i e reprodukcji m a p , j a k również podjęcie prac n a d podręcznikami do dziejów kartografii powszechnej i polskiej, a zwłaszcza polskiej okresu rozbiorowego. D r Z. Rzepa wyraził pogląd, że pracownicy n a u k i z a j m u j ą c y się d z i e j a m i kartografii p o w i n n i posiadać własny,
specjalistyczny periodyk do p u b l i k o w a n i a swych prac.
H. Cytowski — jeden z nestorów kartografii polskiej — w swym utrzyma-n y m w serdeczutrzyma-nym toutrzyma-nie wystąpieutrzyma-niu, połączoutrzyma-nym z osobistymi w s p o m utrzyma-n i e utrzyma-n i a m i , zwrócił u w a g ę na pożytki w y n i k a j ą c e z organizowania niniejszych konferencji, które p r z y b l i ż a j ą d a w n e zabytki kultury, d a w n e m a p y i atlasy k u współczesności. Ściślejsze z w i ą z k i pomiędzy historią kartografii a współczesną kartografią sto-sowaną są potrzebne. Paradoksem jest, że i m większy m a m y postęp techniczny, graficzne możliwości i k w a l i f i k a c j e kartografów, t y m częściej spotyka się próby zubożania f o r m graficznych, obniżania w y m o w y obrazu kartograficznego Z i e m i , zjawisk, zdarzeń. P r z y k ł a d e m są tendencje do p o m i j a n i a ukształtowania piono-wego n a m a p a c h historycznych.
W r a m a c h dyskusji uczestnicy konferencji mieli r ó w n i e ż możność wysłuchania i n f o r m a c j i na inne tematy. Mgr J . Ostrowski m ó w i ł o przedsięwzięciach dotyczą-cych Pomników kartografii Polski2. Do pracy n a d pierwszym zeszytem przystąpili
j u ż profesorowie K . Buczek i S. Pietkiewicz. Całości długofalowego przedsię-wzięcia p o w i n n a — i jest nadzieja, że będzie — p a t r o n o w a ć Polska A k a d e m i a N a u k , w y d a j ą c d r u k i e m poszczególne tomy w r a z z k o m e n t a r z a m i n a u k o w y m i . Dr B. Krassowski p o i n f o r m o w a ł o przedsięwzięciu przez Bibliotekę N a r o d o w ą reedycji najciekawszych zabytków kartografii polskiej (tzw. m a p ę kwatermistrzo-stwa w y d a n o , niestety, w n a k ł a d z i e zaledwie 100 egzemplarzy). Podjęto j u ż prace nad w y d a n i e m m a p K a n t e r a i Czaykowskiego. Całość p l a n u j e się na 30 zeszytów m a p i 10 p l a n ó w miast. W dyskusji uznano, że oba w y d a w n i c t w a : Monumenta
Poloniae Cartographica i reedycje podjęte przez BN, j a k o m a j ą c e inny charakter,
p o w i n n y być realizowane równolegle. Mgr H. R u t k o w s k i podał do wiadomości, że
2 Zob. relację Z. Rzepy w niniejszym numerze „ K w a r t a l n i k a Historii N a u k i
w związku ze zmianami nazw miejscowości w południowo-wschodnich rejonach Polski 3 i wypowiedziami na ten temat powstała przy Ministrze Administracji, Go-spodarki Terenowej i Ochrony Środowiska specjalna komisja złożona z pracowni-ków kilku dyscyplin naukowych. Doc. J. Gołaski podzielił się informacją, że w Po-znaniu — z okazji 250-lecia geodezji miejskiej — otwarto wystawę planów miasta, w tym też nowo odkrytych.
Godną oprawą konferencji były wystawy kartografików. W reprezentacyjnych •salach ratusza toruńskiego otwarto wystawę zorganizowaną przez Wojewódzkie Archiwum Państwowe, Książnicę Miejską im. Mikołaja Kopernika i Muzeum Okrę-gowe w Toruniu. Twórcami wystawy były: dr K. Ciesielska (dyrektor WAP) i mgr A. Lewandowska (kustosz Książnicy Miejskiej), które po tzw. słowie wstęp-nym udzielały informacji nie tylko o eksponatach, lecz również o całości zbiorów. Ekspozycja podzielona została na 4 działy; 1) Zbiory Książnicy Miejskiej (drukowane), 2) Toruń, 3) Dobra miejskie, 4) Wisła (2—4 ze zbiorów WAP). Zbiór k a r -tograficzny WAP należy do cenniejszych i najpełniej zachowanych zbiorów pro-weniencji miejskiej w Polsce. Zawiera interesujące mapy i plany miasta, twierdzy i dóbr miejskich, sięgające początków XVII w. Książnica natomiast posiada sporą
ilość atlasów i map drukowanych począwszy od połowy XVI w.
Równie interesująca wystawa kartograficzna otwarta została w Bibliotece Głównej UMK. Pokazano wiele eksponatów spośród polskiej i światowej twórczości kartograficznej od XV w. J e j twórcą i autorem komentarza była mgr L.
Po-pławska.
Miłym akcentem dla uczestników konferencji było otrzymanie Bibliografii pol-skie i historii geografii i kartografii 1970—1975 (Wrocław 1978) opracowanej przez W. Wernerową z Instytutu Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN. Jest to kon-tynuacja Dorobku polskiej historii geografii i kartografii w latach 1945—1969, B. Olszewicza (Warszawa 1971).
Konferencji towarzyszyła- oficjalna uroczystość. W salach ratusza wręczone zostały odznaczenia toruńskim instytucjom i pracownikom zasłużonym dla archi-wistyki. Wiceprezydent miasta — mgr R. Czyżniewski — wręczył Brązowy Krzyż Zasługi,' natomiast Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych — prof. T. Wa-lichnowski — 9 honorowych odznak Za Zasługi dla Archiwistyki (w tym Urzę-dowi Miejskiemu w Toruniu, Instytutowi Historii i Archiwistyki UMK, Muzeum
Okręgowemu w Toruniu oraz Książnicy Miejskiej im. Mikołaja Kopernika) i 2 od-znaki Zasłużonego dla Archiwum.
Na oddzielnym posiedzeniu Zespołu Historii Kartografii ustalono termin i te-matykę V Konferencji. Odbędzie się ona w Wieliczce w dniach 12—13 października 1979 r. i poświęcona będzie kartografii górnictwa solnego w Polsce.
Zbigniew Rzepa
( W r o c ł a w )
Z E B R A N I E P O Ś W I Ę C O N E P O M N I K O M K A R T O G R A F I I P O L S K I E J
Znaczenie wydania reprodukcji dawnych map Polski wraz z naukowym ko-mentarzem jest bezsporne. Przede wszystkim przemawia za tym kryterium badaw-czo-warsztat owe: ilustracja stadiów rozwoju obrazu kartograficznego ziem wcho-dzących w skład Rzeczypospolitej. Dalej — mapy późniejsze, a więc z II połowy XVIII w. i I połowy XIX w., zawierające coraz bogatszą treść, stanowią
równo-3 Zob. relacje J. Ostrowskiego w „Polskim Przeglądzie Kartograficznym" T. 10:1978 nr 1 s. 56.
