Na pierwszym z nich prof. Ryszard Wroczyński wygłosił referat Polska myśl
pedagogiczna w drugiej polowie XIX wieku. Referent scharakteryzował przede wszystkim polskie koncepcje pozytywistyczne w zakresie celów i środków wycho-wania, ujął ije w ich genezie (pierwsza połowa X I X wieku) oraz na tle ogólnej sy-tuacji politycznej, s-połecznej i kulturalnej w kraju i za granicą.
Dyskusja, w której głos zabierali: prof. M. Serejski, dr J. Żur a wiek a, dr H. Dy-lągowa, prof. E. Geiblewicz, mgr W. Grębeeka, dr F. iBronow-ski, mgr Ш. Władyka i dr J. Skarbek, koncentrowała się głównie na następujących zagadnieniach: 1) idee 1 praktyka samokształcenia w Polsce w omawianym okresie, a szczególnie aspekty
tego zagadnienia aktualne obecnie; 2) miejsce nauki w uznawanych przez pozyty-wistów systemach wartości; 3) szkolnictwo zawodowe na tle prądów pozytywistycz-nych; 4) rola i znaczenie prac pedagogicznych i psychologicznych J. W. Dawida.
Na drugim z wyżej wymienionych posiedzeń dr Janina Ż-urawicka przedstawiła referat Twórczość naukowa Ignacego Radlińskiego. Referentka omówiła prawie cały, bardzo wszechstronny dorobek naukowy Radlińskiego, uwydatniając przede wszyst-kim jego zasługi w dziedzinie religioznawstwa.
W dyskusiji głos zabierali: mgr H. Hołda-Róziewicz (stanowisko Radlińskiego na tle ówczesnych polskich badań nad społeczeństwami pierwotnymi), dr J. Skarbek (problem braku wyjaśnienia w pracach Radlińskiego składników religii przez czyn-niki pozareligijne), dr H. Dy-lągowa i dr F. Bronow-ski {rola Radlińskiego jako pio-niera — w warunkach polskich — w zakresie ś w i e c k i e g o religioznawstwa), prof. M. Sereljiskii (Radliński a -Renan), -mgr W. Mincer (Radliński a idee oświecenia).
J. S.
REWOLUCJE PRZEMYSŁOWE I REWOLUCJE TECHNICZNE
W dniu 2 kwietnia 197-1 r. odbyło się wspólne posiedzenie Komisji -Koordynacji Badań nad Historią Przemysłu Komitetu Nauk Historycznych PAN -oraz Zespołu Badań -nad Zagadnieniami -Rewolucji Naukowo-Technicznej Zakładu Historii Na-uki i Techniki PAN.
Podstawą żywej dyskusiji były dwa referaty. Pierwszy — Problemy rewolucji
przemysłowej w historiografii powszechnej — wygłosił prof. W. Rusiński.
W badaniach nad rewolucją przemysłową należy odróżnić techniczny i ekono-miczny punkt widzenia. Po wcześniejszych, rozległych studiach nad rewolucją prze-mysłową prowadzonych przez historyków, -nowe elementy wnieśli ekonomiści, szcze-gólnie badacze wzrostu gospodarczego i koniunktur gospodarczych. W literaturze history-ozno-gospodarczeij pojęcie rewolucji przemysłowej nie przedstawia się jedno-licie. Trady-cyj-ny (ale i dzisiaj aktualny) punkt widzenia otoż-samia -rewolucję prze-mysłową z rewolucją techniczną. W szerszym -rozumie n-iu rewolucja przemysłowa pc>jmcwan.a jest jako przewrót przemysłowy, tan. -skum-ulowan-e działanie -sił wytwór-czych pr-ow-a-dzące do nagłego, ilościowego i jakościowego skoku w rozmiarach i charakterze produkcji przemysłowej. W każdym razie przewrót -techniczny w obu ujęciach -o-dgrywa rolę -decydującą,
W ocenie całokształtu zjawisk związanych z rewolucją przemysłową trzeba mieć na -uwadze po pierwsze, sytuację dkonomic-zną w przededniu rewolucji oraz istniejący już poziom kultury technicznej, po drugie warunki ekonomiczne samego procesu dokonywania odkryć technicznych oraz po t-rze-cie, proces „wdrażania" osiąg-nięć tec-hnicznych d-o produkctji na skalę -przemysłową. Na tym ostatnim zwłaszcza et-apie współdziałają w sposób mniej lub więcej istótny pozostałe czynnika produkcji: baza surowcowa, kapitał -i rynek siły roboczej (zarówno fizycznej, jak i organiza-cyjno-technicznej). W okresie kapitalizmu monopolistycznego wzrasta stopniowo
zna-czenie nauki na wszystkich szczeblach procesu produkcyjnego, krystalizuje się po-jęcie rewolucji naukowo-technicznej.
Pierwsza rewolucja przemysłowa (przewrót techniczny drugiej połowy X V I I I i początków X I X w.) dokonała się przede (wszystkim w Anglii; proces industrializacji przebiegał tu w innych warunkach niż na kontynencie. Podczas gdy w Anglii od-krycia techniczne stanowiły brakujące (ale najważniejsze) ogniwo w istniejącym już układzie czynników produkcji, na kontynencie sytuacja przedstawiała się inaczej. Zdobycze techniczne nie były tu nie znane już w pierwszej połowie X I X w., stano-wiły rozstrzygający, ale potencjalny czynnik przewrotu przemysłowego. Mógł on „zadziałać" dopiero po wytworzeniu się pozostałych korzystnych warunków. Oczy-wiście możliwość wykorzystania szansy, ijaiką dawała rewolucja techniczna, przy-spieszała (ten piroees (.zwłaszcza akumulację kapitału).
W procesie przemian technicznych aktem rewolucyjnym było samo dokonanie odkrycia technicznego: w okresie, gdy i produkty myśli technicznej stały się towa-rem, sam fakt dokonania wynalazku przesądzał jego wprowadzenie do praktyki przemysłowej. Jakkolwiek więc z punktu widzenia technicznego możemy wyróżnić dwa etapy: odkrycie techniczne i jego realizację, ranga społeczno-gospodarcza obu tych stadiów (jest zupełnie niewspółmierna. Po to właśnie dokonywano w y n a l a z k ó w i udoskonaleń technicznych, aby (je zastosować w praktyce. To był środek do celu. Historia gospodarcza XVilli i X I X wieku nie zna przypadków wstrzymywania przez czas dłuższy ważnego odkrycia technicznego, oczywiście odkrycia o znaczeniu gospo-darczym '(a nie np. militarnym). Dopiero w okresie kapitalizmu monopolistycznego wielkie ugrupowania kapitałowe zaczęły wyraźniej stymulować proces „wdrażania". Bardziej autonomicznie przebiegają też oba etapy (same odkrycia i ich realizacja) w obecnym okresie rewolucji naukowo-technicznej.
Poglądy na temat tzw. cykliczności w dziejach postępu technicznego przedsta-wiają się niejednolicie. Wydaje się, że przyjęty przez niektórych autorów podział na pierwszą, drugą i ewentualnie trzecią rewolucję przemysłową jest przydatny dla potrzeb metodycznych i dobrze oddaje specyfikę kolejnych, długofalowych przemian technicznych.
Drugi referat — Rewolucje techniczne, a rewolucje przemysłowe — wygłosił prof. E. Olszewski.
Na historię techniki składa się historia koncepcji technicznych i historia rea-lizacji technicznych. Rozwój koncepcji technicznych jest od wielu wieków zjawis-kiem międzynarodowym; ponieważ od początków X I X w . przebiega on w coraz ściślejszym związku z rozwojem nauki, naileży — przynajmniej dla tego okresu — badać go we współpracy z historykami nauki. Rozwój realizacji technicznych nato-miast odbywa się w ścisłym uzależnieniu od warunków społecznych, a przede wszyst-kim gospodarczych, trzeba zatem go (badać odrębnie dla poszczególnych k r a j ó w we współpracy z historykami kultury materialnej i historykami gospodarczymi.
Należy także rozróżniać rewolucje w koncepcjach technicznych i rewolucje w realizacjach technicznych. Pierwsze polegają na zamianie jednego systemu koncep-cji technicznych przez inny, doskonalszy. Rewolucje takie odbywają .się z reguły nie w ramach jednego kraiju, są one zatem tylko częściowo uzależnione od warunków społeczno-gospodairczych. W ciągu ostatnich dwustu lat odbyły isię trzy talkie rewo-lucje ogarniające całą technikę: meohanizaicyjna polegała n a przekazywaniu maszy-nom roboczym, poruszanym silnikami cieplnymi, czynności wykonywanych przez posługującego się narzędziami człowieka; elektryfikacyjna — ma wprowadzeniu prądu elektrycznego jako źródła zasilania w energię różnych urządzeń produkcyjnych i nie-produkcyjnych; automatyzacyjna, wchodząca w skład współczesnej nam rewolucji
naukowo-technicznej — na przekazywaniu urządzeniom (technicznym niektórych
umysłowych czynności człowieka. Rewolucje w realizacjach 'technicznych są
bezpo-średnio uzależnione od rewolucji rw k-onicepojach .technicznych, a także od w a r u n k ó w
społeczno-gospodarczych poszczególnych k r a j ó w ; przebiegają one zatem w różnych
k r a j a c h w różnym czasie i w różny sposób. Rewolucje w realizacjach technicznych
są bezpośrednio uzależnione od rewolucji w koncepcjach technicznych, a także od
w a r u n k ó w społeczno-gospodarczych poszczególnych k r a j ó w ; przebiegają one zatem
w różnych k r a j a c h w różnym czasie i w różny sposób.
Rewolucje przemysłowe są bezpośrednio 'Uzależnione od rewolucji w
realiza-cjach technicznych, ich związek natomiast z rewolucjami w konceprealiza-cjach
technicz-nych, a tym bardziej z rewolucjami naukowymi, jest jedynie pośredni. Wobec tego
rewolucje przemysłowe przebiegają w poszczególnych k r a j a c h w różnym czasie
i w różny sposób.
Dyskusja, w k t ó r e j udział wzięli m.in.: prof. IS. Hoszowski,, doc. A. Jezierski,
doc. J. Łukasiewicz, dir H. Wudel, prof. E. Olszewski i prof. I. Pietrzak-Pawłowska,
potoczyła się w trzech kierunkach: i ) problemy metodologiczne (rozróżnienie
rewo-lucji technicznej i przemysłowej); 2) uniwersalne elementy reworewo-lucji technicznej
(odróżnienie historii koncepcji od historii gospodarki); 3) typologia rewolucji p r z e
-mysłowych w Europie (z uwzględnieniem czynnika startu, przebiegu, czynników
ekonomicznych itp.).
Prof. Hoszowski zwrócił uwagę, że pojęcie rewolucji winno się odnosić do p r z e
mian w zakresie całokształtu procesu dziejowego. Ujęcie takie rozszerza okres t r w a
-nia rewolucji (od odkrycia naukowego do pełnych przemian w życiu społecznym).
Dyskutant dodał, że tzw. drugą rewolucją przemysłową nazywa się raczej okres po
II wcijnie światowej, a nie n a przełomie X I X i X X w. Dopiero obecnie zaczyna się
dokonywać przeobrażenie w a r u n k ó w życia .społeczeństwa w w y n i k u t e j rewolucji.
Doc. Jezierski podkreślił, że istotą .rewolucji przemysłowej jest zmiana s t r u k
-tury społecznej, przekształcenie się społeczeństwa rolniczego w przemysłowe.
Rewo-lucja przemysłowa, ito nasilenie zjawisk w czasie. Nie każde uprzemysłowienie m a
takie cechy. Czynnikiem decydującym w kapitalistycznym (a może i socjalistycznym)
uprzemysłowieniu jest rynek (środków k o n s u m p c j i oraz produkcji). Konsumpcja
oddziaływuje w socjalizmie pośrednio na rozwój gospodarczy, a w kapitalizmie
bezpośrednio (następuje żywiołowe 'dostosowanie s t r u k t u r y produkcji do struktury k o n
-sumpcji). Cechą rewolucji przemysłowych był przewrót techniczny w przemyśle
wydobywczym i przetwórczym. Przemiany techniczne imoże opóźnić państwowa
ochrona przemysłu i b r a k k o n k u r e n c j i (np. Iimperium Brytyjskie).
Doc. Łukasiewicz wyraził pogląd, iż lepsze od pojęcia rewolucji jest pojęcie
prze-wrotu. Przewrót przemysłowy, Obejmujący zmiany społeczne, to pojęcie szersze niż
przewrót techniczny. Jeśli przemysł podzielić na przedfabryczny i fabryczny, to
okres przejścia można uważać za wielki przewrót techniczny. Gdy dodać zmiany
społeczne (powstanie nowej klasy), to otrzymamy przewrót przemysłowy. Jeżeli p r z e
-w r ó t naulko-wo-tećhnicziny Obejimde strefę społeczną, -wtedy imożraa będzie mó-wić
o drugim przewrocie przemysłowym.
Dr Wudel podkreślił, że tzw. druga rewolucja przemysłowa była tylko „drugim
pchnięciem" pierwszej rewolucji (przykład — elektryczność).
Prof. Olszewski wskazał, iż druga rewolucja techniczna (elektryfikacyjna) była
związana nie tyle z przemysłem,, ile z innymi dziedzinami życia gospodarczego.
Zmie-niała ona w a r u n k i życia, oświaty itp. '(np. leninowskie hasło elektryfikacji w ZSRR).
Okres międzywojenny w Po'lsce jest (przykładem, j a k rewolucja w realizacjach t e c h
-nicznych może się .rozciągać w czasie l u b nawet przerwać.
P o d s u m o w a n i a dyskusji dokonała prof. P i e t r z a k - P a w ł o w s k a , p o d k r e ś l a j ą c n o w e e l e m e n t y dyskusji, np. ujęcie r e w o l u c j i p r z e m y s ł o w e j j a k o całokształtu procesu dzie-jowego. Wskazała także na u n i w e r s a l n o ś ć cech u p r z e m y s ł o w i e n i a w całeij Europie (oddziaływanie rewolucji angielskiej na wszystkie k r a j e ) . Typologią p r z e w r o t u p r z e -mysłowego można r o z p a t r y w a ć zarówno w k r a j a c h będących, j a k i nie b ę d ą c y c h inicjatorami p o s t ę p u technicznego. U schyłku X I X w. uprzemysłowione zostały c e n -t r a l n e ziemie polskie. P r o f . P i e -t r z a k - P a w ł o w s k a w s k a z a ł a również na znaczenie społecznych s k u t k ó w p r z e w r o t u przemysłowego (zmiany w s t r u k t u r a c h i stosunkach p r o d u k c j i , zmiany w s t r u k t u r z e zawodowej i społecznej ludności, z m i a n y społeczne w sferze p o z a p r o d u k c y j n e j , u r b a n i z a c j a itp.).
Lech Zacher
ZEBRANIA ZESPOŁU BADAŃ NAD Z A G A D N I E N I A M I R E W O L U C J I N A U K O W O - T E C H N I C Z N E J
N a zebraniu Zespołu, w d n i u il4 m a j a H97I1 г., d r K . Kłosiński ( I n s t y t u t N a u k Ekonomicznych U n i w e r s y t e t u Warszawskiego) wygłosił r e f e r a t Poziomy postępu
technicznego. A u t o r omówił n a j p i e r w k l a s y f i k a c j ę poziomów mechanizacji w e d ł u g
koncepcji J. R. Brighta) p r z e d s t a w i o n e j w p r a c y Automation and Management, Boston 1958), n a s t ę p n i e zaprezentował w ł a s n ą m a t e m a t y c z n ą m i a r ę poziomów m e -chanizacji (par., tablicę p r z e d s t a w i a j ą c ą k l a s y f i k a c j ę Brighta s. 852).
R e f e r e n t omówił poszczególne poziomy mechanizacji, p o d a j ą c k o n k r e t n e p r z y -k ł a d y ; stwierdził, że 'dla -k a ż d e j gospodar-ki {lub przedsiębiorstwa) m o ż n a o-kreślić p r o f i l mechanizacji. Następnie przedstawił m a t e m a t y c z n ą k o n c e p c j ę m i a r y tych p o ziomów (do tego celu użył macierzy, której wiersze p r z e d s t a w i a ł y poziom m e c h a nizacji według skali Brighta, a k o l u m n y czynności p r o d u k c y j n e ; pozioim m e c h a nizacji każdego procesu można przedstawić p r z y pomocy ś r e d n i e j ważonej). Z a p r e -zentowana m i a r a ma c h a r a k t e r u n i w e r s a l n y , tzn. m o ż n a ją stosować do d o w o l n e j skali mechanicznej (zmieniać się ibędzie n a j w y ż e j liczba wierszy w macierzy).
W ożywionej dyskusji, j a k a wywiązała się p o r e f e r a c i e udział wzięli: m g r J. ChodkowsiM, imgr K. Wróblewska, m g r W. Kozłowski, imgr Z. Podgórski, m g r L. Zacher, m g r J . Dymecka oraz prof. E. Olszewski.
Zastrzeżenia d y s k u t a n t ó w wywołała głównie k l a s y f i k a c j a J. R. Brighta. Z w r ó -cono uwagę, że B r i g h t wyróżnia poszczególne poziomy mechanizacji w e d ł u g różnych k r y t e r i ó w i że poziomów może b y ć jeszcze więcej, p o n a d t o k l a s y f i k a c j a t a o b e j m u j e tylko część postępu technicznego, a mianowicie technologię (nie o b e j m u j ą c p o s t ę p u jakości i nowości). Mgr D y m e c k a zwróciła uwagę, że s k a l a Brighta odnosi się nie do postępu technicznego, ale do poziomu technicznego. Nie m o ż n a t e j skali t r a k t o -w a ć jako u n i -w e r s a l n e j (podobne zastrzeżenia zgłosił mgr Kozło-wski). Empiryczne b a d a n i a p r o w a d z o n e przez K o m i t e t N a u k i i Techniki pokazały, że skala ta nie d a j e się łatwo stosować d o wszystkich gałęzi przemysłu. M g r Wróblewska wskazała, że k l a s y f i k a c j a B r i g h t a m a na celu przede w s z y s t k i m możliwość lepszego d o s t o s o w a -nia klasyfikacji siły roboczej w związku z p o s t ę p e m m e c h a n i z a c j i i a u t o m a t y z a c j ą . Natomiast dla określenia poziomu technicznego z n a n e są jeszcze i n n e metody, np. wskaźnikowe czy p u n k t o w e .
W związku z k r y t e r i a m i d y s k u t o w a n e j k l a s y f i k a c j i m g r Z a c h e r zwrócił u w a g ę , że jedne z nich dotyczą zasad działania (maszyn, urządzeń), i n n e — technicznego sposobu ich realizacji (poziomu technicznego, nowoczesności, skomplikowania itp.). Jest to istotna w a d a (niektóre zasady działania z n a n o w starożytności, a techniczny
