KONRAD ZACHARZEWSKI
OMOWA
O POŚREDNICTWO
GIEŁDOWE
it>yi/(itfntt
© Copyright by
Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa ' Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „ D O M O R G A N I Z A T O R A "
87-100 Toruń, ul. Czerwona Droga 8 / Al. 500-lecia 31 tel. (+ <18 56) 6 2 - 2 3 - 8 0 7 , 6 2 - 2 2 - 8 9 8 , 6 2 - 2 3 - 3 4 2 ,
fax (+ 4 8 56) 62-23-123
http://www.tnoik.torun.pl/, e-tnail tnoik@tnoik.torun.pl
I S B N 9 7 8 - 8 3 - 7 2 8 5 - 3 6 2 - 2
Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych,
bez uprzedniego wyrażenia zgody przez wydawcę i autora.
Printed in Poland T o r u ń Wydanie I D r u k ukończono w 2008 r.
SPIS TREŚCI
Wykaz ważniejszych skrótów 17
Przedmowa 21
Rozdział I
POŚREDNIK
JAKO UCZESTNIK GIEŁDOWYCH STOSUNKÓW OBLIGACYJNYCH
1. Jurydyczne znaczenie pośrednictwa giełdowego 25 2. Koncepcja obligatoryjnego udziału pośrednika przy zawieraniu umów
sprzedaży na giełdzie 28 3. Podstawowe warunki ekspansji pośrednictwa giełdowego 31
A. Ingerencja władzy publicznej w początkowych fazach rozwoju rynków
zorganizowanych 31 B. Proces przenikania się tzw. pośrednictwa urzędowego i prywatnego 32
C. Pośrednictwo giełdowe na de ewolucji instytucji giełdowych 33 D. Wpływ kryzysów giełdowych na rozwój pośrednictwa giełdowego ... 37
E. Nowoczesne rozumienie pośrednika giełdowego 38
4. Główne etapy ewolucji giełd w Polsce 38 5. Regulacje prawne pośrednictwa giełdowego w Polsce 40
A. Stan prawa w XIX wieku 40 B. Okres międzywojenny 41 C. Konstrukcja prawna pośrednictwa giełdowego w okresie
międzywo-jennym 44 D. Pośrednik giełdowy jako firma inwestycyjna de lege lata 45
Rozdział II
STRONY UMOWY O POŚREDNICTWO GIEŁDOWE
1. Status prawny pośrednika giełdowego w prawie polskim 47
2. Problem denominacji pośrednika giełdowego 49 A. Określenia najczęściej spotykane w piśmiennictwie polskim 49
B. Terminologia w kontynentalnych systemach prawa 50
C. Nazewnictwo w systemie common law 52 3. Denominacja pośrednika giełdowego a treść umowy o pośrednictwo
gieł-dowe 53 4. Status prawny kontrahenta pośrednika giełdowego w prawie polskim ... 54
5. Wybrane formy „zbiorowej aktywności" klientów w obrocie giełdowym 55 6. Problem terminologicznego ujęcia partnera umownego pośrednika
gieł-dowego 58 A. Stanowisko prawa polskiego 58
B. Propozycje doktrynalne i praktyki obrotu prawnego 58 7. Główne płaszczyzny typologicznego usytuowania klienta 61 8. Ochrona strefy prawnej klienta jako ratio legis aktów prawa giełdowego 63
Rozdział III
ZAWARCIE UMOWY O POŚREDNICTWO GIEŁDOWE
1. Podstawowe sposoby zawarcia umowy o pośrednictwo giełdowe 67 2. Zakres konsensusu stron umowy o pośrednictwo giełdowe 68 3. Czynności towarzyszące zawarciu umowy o pośrednictwo giełdowe 70
4. Zawarcie umowy o pośrednictwo giełdowe przez przedstawiciela 72 5. Umowa o pośrednictwo giełdowe w postaci pactum in fmorem tertii.... 73
Rozdział IV
GŁÓWNE ŚWIADCZENIE POŚREDNIKA GIEŁDOWEGO
1. Ustawowe ujęcie głównego świadczenia pośrednika giełdowego w prawie
polskim 75 2. Czynienie (facere) jako sposób spełnienia głównego świadczenia przez
pośrednika giełdowego 77 3. Przyjęcie dyspozycji od klienta 78 4. Kwestia interpretacji oświadczenia woli klienta 79
5. Złożenie dyspozycji na giełdę 81 6. Nieczynienie (non facere) jako sposób spełnienia głównego świadczenia
przez pośrednika giełdowego 83 7. Termin spełnienia głównego świadczenia 84
Rozdział V
OBOWIĄZEK PROWADZENIA RACHUNKU ROZLICZENIOWEGO KLIENTA
1. Uwagi wstępne 87 2. Pojęcie giełdowych rachunków rozliczeniowych 88
3. Giełdowy rachunek rozliczeniowy a bankowy rachunek rozliczeniowy ... 91 4. Obowiązek prowadzenia rachunku rozliczeniowego jako skutek zawarcia
umowy o pośrednictwo giełdowe 92 5. Regulacja prawna rachunku walorów giełdowych oraz rachunku
pienięż-nego klienta 94 6. Rachunek walorów giełdowych klienta 97
A. Swoboda dysponowania saldem rachunku i jej dopuszczalne
ograni-czenia 97 B. Obowiązek dokonywania wpisów na rachunek rozliczeniowy klienta 99
C. Regulacja prawna skutków wpisu na rachunek walorów giełdowych
klienta 99 D. Informacja o saldzie rachunku oraz potwierdzenie salda 100
7. Próba określenia charakteru prawnego rachunku walorów giełdowych
prowadzonego przez pośrednika dla klienta 102 8. Rachunek pieniężny prowadzony dla klienta 103 9. Powiązania prawne pomiędzy rachunkiem pieniężnym klienta a
rachun-kiem walorów giełdowych klienta 105 10. Podstawowe funkcje jurydyczne dziennika maklerskiego 107
Rozdział VI
DRUGOPLANOWE POWINNOŚCI POŚREDNIKA GIEŁDOWEGO
1. Uwagi wstępne 109 2. Podstawowe kryteria interpretacji zobowiązania z udziałem klienta 110
3. Główne założenia organizacji i prowadzenia przedsiębiorstwa pośrednika
giełdowego in favorem contrahendi 114 4. Obowiązek troskliwego prowadzenia spraw ldienta 115
5. Granice lojalności usługodawcy giełdowego 117 6. Pozytywne oraz negatywne obowiązki informacyjne 122
7. Problem świadczenia usług wiedzy 125
Rozdział VII
WYNAGRODZENIE POŚREDNIKA GIEŁDOWEGO
1. Charakter prawny wynagrodzenia pośrednika giełdowego 129
3 4 5 6 1 2 3 4 5. 6 . 7. 8 . 9. 10. 11. 12, 13. 1. 2. 3. 4. 5. 6 . 7. 8 . 9. 10. 11.
Wymagalność roszczenia o zapłatę prowizji Wysokość wynagrodzenia pośrednika giełdowego
Zaspokojenie roszczenia o zapłatę prowizji przez potrącenie Kwestia dopuszczalności wynagrodzenia del credere
Rozdział VIII
WŁAŚCIWOŚCI PRAWNE UMOWY O POŚREDNICTWO GIEŁDOWE
Uwagi wstępne
Granice samodzielności prawnej pośrednika giełdowego
Kwestia odpłatnego charakteru umowy o pośrednictwo giełdowe Zobowiązujący charakter umowy o pośrednictwo giełdowe Umowa o pośrednictwo giełdowe jako umowa niewzajemna Rezultat spełnienia świadczenia przez pośrednika giełdowego Aspekt losowy umowy o pośrednictwo giełdowe
Umowa o pośrednictwo giełdowe jako umowa nazwana Zagadnienie mieszanej natury umowy o pośrednictwo giełdowe Umowa o pośrednictwo giełdowe w grupie umów o świadczenie usług Elementy zastępstwa w umowie o pośrednictwo giełdowe
Umowa o pośrednictwo giełdowe jako umowa o stałe świadczenie usług Umowa o pośrednictwo giełdowe na de koncepcji umów ramowych
Rozdział IX
KWALIFIKACJA PRAWNA UMOWY O POŚREDNICTWO GIEŁDOWE
Uwagi wstępne
Umowa zlecenia jako podstawa konstrukcji prawnej umowy o pośrednic-two giełdowe
Zakres zastosowania przepisów o umowie komisu do umowy o pośred-nictwo giełdowe
Umowa agencyjna a umowa o pośrednictwo giełdowe
Umowa o doraźne pośrednictwo ogólne a umowa o pośrednictwo giełdowe Umowa o pośrednictwo giełdowe jako tzw. umowa rachunku inwesty-cyjnego
Elementy umowy o dzieło w treści umowy o pośrednictwo giełdowe.... Umowa o pośrednictwo giełdowe a stosunki powiernicze
Pośrednik giełdowy jako agent w systemie common law
Perspektywa uregulowania umowy o pośrednictwo giełdowe w prawie polskim
Propozycja denominacji zobowiązania między pośrednikiem giełdowym i jego klientem
1 2 3 4 5. 6 . 7. 8 , 9. 10. 11. 1. 2. 3. Rozdział X
DYSPOZYCJA ZAWARCIA UMOWY SPRZEDAŻY NA GIEŁDZIE
Uwagi wstępne 169 Elementy treści dyspozycji zawarcia umowy sprzedaży na giełdzie 171
Typowe rodzaje dyspozycji giełdowych 172 Dyspozycja zwykła a dyspozycja dyskrecjonalna 174
Podstawowe funkcje jurydyczne dyspozycji zawarcia umowy sprzedaży
na giełdzie 175 A. Dyspozycja klienta jako wezwanie do spełnienia świadczenia 175
B. Dyspozycja jako źródło upoważnienia udzielonego pośrednikowi przez
klienta 176 C. Dyspozycja jako ograniczenie dokonywania oznaczonych rozporządzeń 177
Sposób udzielenia dyspozycji przez klienta 179 Potwierdzenie czynności dokonanej przez pośrednika bez dyspozycji
klienta 180 Skutki prawne udzielenia dyspozycji w stosunku wewnętrznym 182
A. Zakres stanu związania pośrednika 182 B. Zakres stanu związania klienta 182 C. Skutki prawne udzielenia dyspozycji dyskrecjonalnej 183
D. Czasowe ramy stanu związania 184 Skutki udzielenia dyspozycji w sferze prawnej osób trzecich 184
Charakter prawny dyspozycji zawarcia umowy sprzedaży na giełdzie .... 185
A. Dyspozycja a oferta zawarcia umowy sprzedaży na giełdzie 185
B. Dyspozycja a przekaz spełnienia świadczenia 186
C. Dyspozycja a pełnomocnictwo 186 D. Dyspozycja a polecenie rozliczeniowe na rachunku bankowym 187
E. Dyspozycja j a k o w s k a z ó w k a z l e c e n i o d a w c y w e d ł u g p r z e p i s u
art. 737 k.c 188 Zmiana i odwołanie dyspozycji przez klienta 188
A. Reguła odwołalności dyspozycji klienta 188 B. Nieodwołalność dyspozycji po złożeniu przez pośrednika oferty
zawarcia umowy na giełdzie 190 C. Podstawowe skutki odwołania dyspozycji 190
Rozdział XI
UMOWA SPRZEDAŻY ZAWARTA NA GIEŁDZIE
Uwagi wstępne 193 Umowa sprzedaży giełdowej w ujęciu definicji ustawowej 194
Problem stosowania przepisów o umowie komisu do umowy sprzedaży
4. 5. 6 . 1. 2 . 3. 4. 5. 6. 7. 8 . 1. 2 . 3. 4.
Zakres zastosowania przepisów o umowie sprzedaży do umowy sprzeda-ży zawartej na giełdzie
Podstawowe cechy prawne sprzedaży giełdowej
Problem określenia stron umowy sprzedaży zawartej na giełdzie
Rozdział XII
WALOR GIEŁDOWY
Uwagi wstępne
Ustawowe ujęcie instrumentu finansowego w prawie polskim Ustawowe ujęcie towaru giełdowego w prawie polskim
Przedmiot umowy sprzedaży giełdowej w świetle głównych wątków dys-kusji doktrynalnej
Pojęcie waloru giełdowego
Podstawowe elementy konstrukcji prawnej waloru giełdowego A. Związek prawa podmiotowego z nośnikiem określonego rodzaju B. Treść prawa podmiotowego wpisanego na rachunek
C. Walor giełdowy jako prawo podmiotowe wpisane na rachunek rozli-czeniowy
Kreacja waloru giełdowego
A. Walor giełdowy jako skutek zdarzenia prawnego
B. Podstawy kreacji prawa podmiotowego związanego z wpisem na rachunek rozliczeniowy oraz podstawy kreacji waloru giełdowego ... C. Kreacja prawa podmiotowego związanego z wpisem na rachunek oraz
kreacja waloru giełdowego Skutki kreacji waloru giełdowego
Rozdział XIII
PRAWO POCHODNE
Uwagi wstępne
Prawo pochodne jako papier wartościowy
Prawo pochodne jako dwustronna czynność prawna
Treść prawa podmiotowego wpisanego na rachunek rozliczeniowy A. Znaczenie standardu prawa pochodnego
B. Substrat prawa pochodnego
C. Substrat prawa pochodnego a rodzaj świadczenia wynikającego z umowy sprzedaży opiewającej na prawo pochodne
D. Odpłatność umowy sprzedaży giełdowej opiewającej na prawo po-chodne
E. Ekspiracja giełdowego prawa pochodnego 247 F. Podstawowe konsekwencje wygaśnięcia prawa pochodnego 248
5. Główne kierunki wykorzystania praw pochodnych w praktyce obrotu
gieł-dowego 249
Rozdział XIV
NABYCIE WALORU GIEŁDOWEGO
NA PODSTAWIE UMOWY SPRZEDAŻY GIEŁDOWEJ
1. Uwagi wstępne 251 2. Podstawy prawne nabycia waloru giełdowego 252
3. Szczegółowa regulacja nabycia waloru giełdowego 255 4. Nabycie waloru giełdowego w ujęciu doktrynalnym 258
A. Nawiązania do przesłanek transferu dokumentowych papierów
war-tościowych 258 B. Transfer walorów giełdowych według modelu przeniesienia
własno-ści rzeczy ruchomych 259 C. Tryb nabycia waloru giełdowego na tle sporu o skudci dokonania
wpisu na rachunek rozliczeniowy 261 D. Konsensualny lub realny charakter nabycia waloru giełdowego 262
E. Klient jako bezpośredni nabywca waloru giełdowego 264
5. Przesłanki nabycia waloru giełdowego 265 6. Wpis na rachunek rozliczeniowy jako zdarzenie przyszłe i niepewne 268
7. Próba uniwersalnego ujęcia konstrukcji prawnej nabycia waloru
giełdo-wego w prawie polskim 269
Rozdział XV
ELEMENTY PRAWNEJ KOMPOZYCJI GIEŁDOWEGO CYKLU ROZLICZENIOWEGO
1. Uwagi wstępne 273 2. Giełdowy cykl rozliczeniowy w ujęciu doktrynalnym 274
A. Izba rozliczeniowa w sytuacji strony umowy sprzedaży zawartej na
giełdzie 274 B. Izba rozliczeniowa w roli sukcesora stron umowy sprzedaży zawartej
na giełdzie 277 C. Giełdowy cykl rozliczeniowy jako sekwencja samodzielnych zobowiązań 278
D. Giełdowy cykl rozliczeniowy a kompensata zobowiązań 279 E. Giełdowy cykl rozliczeniowy w świede koncepcji netting'u 281 F. Inne doktrynalne ujęcia giełdowego cyklu rozliczeniowego 282
3 4 5 6 7. 8 1. 2 . 3, 4, 5. 6, 7, 8 , 9, 10. 11. 1. 2. 3. 4.
Zastosowanie instytucji przekazu w zakresie giełdowego cyklu rozlicze-niowego
Podstawowe założenia konstrukcji prawnej giełdowego cyklu rozliczenio-wego według koncepcji dwóch przekazów
Stosunki obligacyjne w ramach giełdowego cyklu rozliczeniowego Umowa sprzedaży giełdowej jako podstawa upoważnienia izby rozlicze-niowej do spełnienia świadczenia
Sytuacja prawna członka giełdy oraz izby rozliczeniowej w stosunku pokrycia
Wpływ zapłaty przekazu giełdowego na inne stosunki prawne w ramach giełdowego cyklu rozliczeniowego
Rozdział XVI
WYKONANIE UMOWY SPRZEDAŻY GIEŁDOWEJ W RAMACH
GIEŁDOWEGO CYKLU ROZLICZENIOWEGO
Uwagi wstępne
Zakres upoważnień udzielonych izbie rozliczeniowej Udzielenie upoważnień izbie rozliczeniowej
Odebranie upoważnień przez izbę rozliczeniową
Przyjęcie przekazu jako podstawa powstania zobowiązania izby rozlicze-niowej
Przyjęcie dwóch przekazów giełdowych Skutki przyjęcia przekazu w stosunku pokrycia Skutki przyjęcia przekazu w stosunku waluty
Jednoczesne spełnienie dwóch świadczeń wynikających z umowy sprze-daży giełdowej
Zarzuty izby rozliczeniowej jako akceptanta przekazu giełdowego Odmowa spełnienia świadczenia na rzecz niewypłacalnego członka giełdy
Rozdział XVII
WPIS N A RACHUNEK ROZLICZENIOWY POŚREDNIKA GIEŁDOWEGO
Uwagi wstępne
Charakter prawny wpisu na rachunek rozliczeniowy
Ustawowe ujęcie skutków wpisu na rachunek rozliczeniowy
Skutki prawne wpisu na rachunek rozliczeniowy na płaszczyźnie praw-norzeczowej
5. Skutki prawne wpisu na rachunek rozliczeniowy na płaszczyźnie
prawno-obligacyjnej 327 A. Wpis na rachunek rozliczeniowy a wykonanie umowy sprzedaży
giełdowej 327 B. Wpis na rachunek rozliczeniowy jako przesłanka sukcesji 329
6. Inne typowe następstwa dokonania wpisu na rachunek rozliczeniowy... 331
Rozdział XVIII
POŚREDNIK GIEŁDOWY JAKO ZASTĘPCA POŚREDNI
1. Uwagi wstępne 333 2. Regulacja prawna zastępstwa giełdowego w prawie polskim 335
3. Istota prawna zastępstwa pośredniego 336 4. Stosunek zastępstwa pośredniego a przesłanki przeniesienia własności.. 338
5. Wiążący charakter działania pośrednika giełdowego we własnym imieniu 340 6. Dyspozycja zawarcia umowy sprzedaży na giełdzie jako podstawa
doko-nania czynności dla klienta 342
Rozdział XIX
OBOWIĄZEK WYDANIA KORZYŚCI KLIENTOWI
1. Pojęcie wydania korzyści 345 2. Powstanie roszczenia o dokonanie wpisu na rachunek rozliczeniowy klienta
i jego wymagalność 345 3. Roszczenie o wydanie korzyści a kwestia udzielenia pokiycia przez klienta 348
4. Podstawowe konsekwencje wydania korzyści przez zastępcę pośredniego 350
Rozdział XX
PRZENIESIENIE WŁASNOŚCI W RAMACH ZASTĘPSTWA GIEŁDOWEGO
1. Uwagi wstępne 353 2. Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności w ramach zastępstwa
pośredniego 355 A. Elementy konstrukcji prawnej 355
B. Treść umowy 356 C. Chwila zawarcia umowy 357
3. Umowa przenosząca własność w ramach zastępstwa pośredniego 359
A. Elementy konstrukcji prawnej 359 B. Chwila zawarcia umowy 360
4. Charakter prawny przedmiotu sprzedaży a skutki zawarcia umowy zobo-wiązującej do przeniesienia własności w ramach zastępstwa pośredniego 361 5. Podmiotowy zasięg skutków zawarcia umowy zobowiązującej do
prze-niesienia własności w ramach zastępstwa pośredniego 362 6. Odstępstwa od zasady podwójnego skutku umowy zobowiązującej do
przeniesienia własności w ramach zastępstwa pośredniego 364
Rozdział XXI
SYTUACJA PRAWNA KLIENTA
PO ZAWARCIU UMOWY SPRZEDAŻY NA GIEŁDZIE
1. Zbycie waloru giełdowego 369 2. Nabycie waloru giełdowego 370 3. Kwestia przyszłego charakteru waloru giełdowego nabytego przez klienta 371
4. Właściwości prawne wpisu na rachunek walorów giełdowych ldienta.... 372 5. Problem synchronizacji czasowej zbycia i nabycia waloru giełdowego
przez dwóch różnych klientów 374 6. Przejściowy charakter nabycia przez pośrednika waloru giełdowego
wpi-sanego na rachunek rozliczeniowy klienta 375 7. Zaplata ceny sprzedaży w ramach zastępstwa giełdowego 376
Rozdział XXII
ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONTRAKTOWA STRON UMOWY O POŚREDNICTWO GIEŁDOWE
1. Uwagi wstępne 379 2. Podstawowe płaszczyzny odpowiedzialności pośrednika z tytułu
niewy-konania zobowiązania 380 3. Niewykonanie zobowiązania w zakresie obowiązku spełnienia głównego
świadczenia 386 A. Niewykonanie dyspozycji ldienta 386
B. Wykorzystanie składników majątku klienta bez upoważnienia 388 4. Niewykonanie zobowiązania w zakresie obowiązku dokonania wpisu na
rachunek rozliczeniowy klienta 391 A. Nieprawidłowy wpis na rachunek rozliczeniowy klienta 391
B. Wpis nieprawidłowy w związku z udzieleniem dyspozycji zawarcia
umowy sprzedaży na giełdzie 392 C. Wpis nieprawidłowy na tle innych dyspozycji klienta 393
D. Niewykonanie obowiązku dokonania wpisu na rachunek na
podsta-wie upoważnienia z innego źródła 394 E. Dokonanie wpisu na rachunek klienta bez upoważnienia 395
5. Szkoda w majątku klienta 396 A. Elementy szkody w obrocie giełdowym 396
B. Szkoda spowodowana nieprawidłowym wpisem na rachunek
rozli-czeniowy klienta 397 C. Sposób obliczenia wysokości szkody 399
D. Wysokość szkody w postaci lucrum cessans 402 E. Rozmiar szkody w giełdowym obrocie prawami pochodnymi 404
6. Naprawienie szkody wyrządzonej przez pośrednika giełdowego 405 A. Potwierdzenie przez klienta skutków niewykonania zobowiązania .... 405
B. Żądanie przywrócenia stanu poprzedniego 409 C. Żądanie spełnienia świadczenia zgodnie z treścią zobowiązania 410
D. Samodzielne spełnienie głównego świadczenia przez pośrednika
gieł-dowego w celu naprawienia szkody 412 E. Żądanie dokonania wpisu na rachunek rozliczeniowy zgodnie z
tre-ścią zobowiązania 414 F. Żądanie zapłaty odszkodowania pieniężnego oraz odsetek za opóźnienie 416
7. Odpowiedzialność kontraktowa klienta 417 A. Ogólne założenia odpowiedzialności klienta z tytułu niewykonania
zo-bowiązania 417 B. Niewykonanie obowiązku zapłaty prowizji 418
C. Niewykonanie obowiązku zwolnienia pośrednika z zaciągniętych
zo-bowiązań 418 D. Inne przypadki odpowiedzialności klienta względem pośrednika
gieł-dowego 419
Rozdział XXIII
ZAKOŃCZENIE STOSUNKU POŚREDNICZENIA GIEŁDOWEGO ORAZ PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ
1. Uwagi wstępne 423 2. Wypowiedzenie umowy o pośrednictwo giełdowe 424
3. Podstawowe skutki prawne wypowiedzenia umowy o pośrednictwo giełdowe 427 4. Zakończenie bytu prawnego stron jako przyczyna wygaśnięcia stosunku
pośredniczenia giełdowego 431 5. Inne przyczyny wygaśnięcia stosunku pośredniczenia giełdowego 432
6. Przedawnienie roszczeń wynikających z umowy o pośrednictwo giełdowe 432
A. Prawny reżim przedawnienia 432 B. Terminy przedawnienia roszczeń pośrednika 433
C. Terminy przedawnienia roszczeń klienta 434
Zusammenfassung 433 Wykaz cytowanej literatury 441
PRZEDMOWA
U m o w a o pośrednictwo giełdowe należy do s t o s u n k o w o młodych figur p r a w a obligacyjnego. Instytucja wykształcona w praktyce kupieckiej począt-k o w o f u n począt-k c j o n o w a ł a w oparciu o źródła p r y w a t n o p r a w n e . Apocząt-ktywność legis-lacyjną w z b u d z i ł y d o p i e r o kryzysy g i e ł d o w e . P o c z ą w s z y od XVII w i e k u p o ś r e d n i c t w o giełdowe jest p r z e d m i o t e m zainteresowania światowych pra-w o d a pra-w c ó pra-w . Nie od r a z u dostrzeżono j e d n a k korzyści pra-w y n i k a j ą c e z pra- wszech-s t r o n n e g o u r e g u l o w a n i a z o b o w i ą z a n i a p o m i ę d z y p o ś r e d n i k i e m g i e ł d o w y m i j e g o klientem. Stosunek pośrednictwa korzystał więc siłą rzeczy ze schema-t ó w n o r m a schema-t y w n y c h przewidzianych dla z o b o w i ą z a n i a usługodawcy. Naschema-tural- Natural-n y m f u Natural-n d a m e Natural-n t e m p r a w Natural-n e j kompozycji pośredNatural-nictwa giełdowego są do dNatural-nia dzisiejszego zobowiązania z u m ó w zlecenia, komisu, agencji i pośrednictwa d o r a ź n e g o oraz stosunki fiducjarne, a także instytucje u k s z t a ł t o w a n e w prak-tyce bankowej, n a t o m i a s t w systemie common law w y w o d z ą c e się z agency.
P i e r w s z e n o w o c z e s n e u s t a w y g i e ł d o w e p o j a w i ł y się w XIX w i e k u , n a r z u c a j ą c rozwiązania p r e w e n c y j n e na wielu płaszczyznach ( n a d z o r u giełdo-w e g o , emisji giełdo-w a l o r ó giełdo-w , trybu o k r e ś l a n i a kursu, giełdo-w y p ł a c a l n o ś c i p o d m i o t ó giełdo-w s t o s u n k ó w giełdowych, ograniczenia praktyk abuzywnych, optymalizacji obie-gu informacji). Ze w z g l ę d ó w prewencyjnych, w p a r z e z tradycją, zawieranie u m ó w sprzedaży na giełdzie stało się przywilejem d o s t ę p n y m dla w z g l ę d n i e nielicznego grona członków giełdy. Koncepcja giełdy o t w a r t e j ustąpiła idei m o n o p o l u maklerskiego, z czym w i ą ż e się ekskluzywne u p r a w n i e n i e człon-k ó w giełdy do zawierania u m ó w sprzedaży na giełdzie. Właśnie to rozwiąza-nie m o ż e być t r a k t o w a n e j a k o p o d s t a w o w e źródło ekspansji pośrednictwa giełdowego w e współczesnych p o r z ą d k a c h p r a w n y c h . Zainteresowanie giełdą g w a ł t o w n i e wzrasta od p o ł o w y XIX wieku. Zamiar w ł ą c z e n i a się do o b r o t ó w
22 Umowa o pośrednictwo giełdowe
giełdowych przez osoby pozbawione możliwości osobistego zawarcia u m o w y sprzedaży na giełdzie stanowi pierwszoplanowy motyw zawierania u m o w y o p o ś r e d n i c t w o giełdowe. Znaczenie p o ś r e d n i c t w a g i e ł d o w e g o jest więc doniosłe w odbiorze społecznym, a okresy gospodarczej prosperity podsycają zainteresowanie usługami pośredniczenia giełdowego.
Ujęcie normatywne pośrednictwa giełdowego w prawie polskim ewolu-owało na przestrzeni ostatnich lat. Zmieniająca się szata słowna nie miała jednak wpływu na warstwę konstrukcyjną. Treść oraz przedmiot
zobowiąza-nia pośredniczezobowiąza-nia giełdowego jest w prawie polskim ukształtowana w spo-sób konwencjonalny, a ustawodawca podąża głównym n u r t e m europejskiej tradycji legislacyjnej. Monografia uwzględnia aktualny stan prawny, włącznie z ogłoszonym w czerwcu 2 0 0 7 roku projektem nowelizacji ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, która wdroży do polskiego porządku prawnego dyrektywę 2 0 0 4 / 3 9 / E E C z dnia 21 kwietnia 2 0 0 4 roku w sprawie rynków i n s t r u m e n t ó w finansowych (MiFID). Projekt nowelizacji z 2 0 0 7 roku nie p r z e w i d u j e zmian konstrukcji p r a w n e j pośrednictwa giełdowego, chociaż w niedalekiej perspektywie czasowej zobowiązanie pośredniczenia giełdowego może zostać wzbogacone o nowe elementy. Proces unifikacji prawa prywat-nego na płaszczyźnie międzynarodowej nie pociągnie za sobą zasadniczych zmian koncepcji pośrednictwa giełdowego.
F u n k c j o n o w a n i e p o ś r e d n i c t w a g i e ł d o w e g o w r a m a c h g i e ł d o w y c h stosunków obligacyjnych niesie ze sobą interesujące problemy jurydyczne z zakresu prawa cywilnego.
Stosunek pośredniczenia giełdowego można rozumieć jako ogół obo-wiązków i uprawnień pośrednika giełdowego oraz jego klienta. Stanowią one refleks powinności stron w zobowiązaniu polegającym na wyświadczeniu usługi dla innej osoby przez profesjonalistę, przy czym pozycja prawna klien-ta, zgodnie z aktualną tendencją światową, p o d d a n a jest wpływom mechani-z m ó w tmechani-zw. prewencji giełdowej, o mechani-zróżnicowanym charaktermechani-ze prawnym. Właśnie na tej płaszczyźnie spotykamy się z silnie u g r u n t o w a n y m w europej-skiej przestrzeni prawnej pojęciem „ochrony sfery prawnej uczestników obrotu giełdowego", a zwłaszcza finalnych i jednocześnie nieprofesjonalnych nabyw-ców walorów giełdowych. Analiza pośrednictwa giełdowego w tym aspekcie (statycznym) uwzględnienia jedynie najistotniejsze wątki, zgodnie z przyjętą koncepcją selekcji zagadnień szczegółowych. Liczne kwestie nie zostały poru-szone (np. z zakresu odpowiedzialności pośrednika giełdowego).
Zobowiązanie pośredniczenia giełdowego jest bowiem figurą wielowy-m i a r o w ą , u s y t u o w a n ą w z n a c z n i e szerszywielowy-m kontekście d o g wielowy-m a t y c z n y wielowy-m . Na gruncie giełdowych stosunków obligacyjnych występuje wiele podmiotów,
Przedmowa 23 a p o w i ą z a n i a p o m i ę d z y nimi budzą żywe zainteresowanie doktryny p r a w a cywilnego. W monografii położono akcent na zilustrowanie pośredniczenia giełdowego w ujęciu dynamicznym. Interpretacja p r a w n e g o m e c h a n i z m u cyr-kulacji w a l o r ó w giełdowych w y m a g a postawienia licznych kwestii szczegóło-wych, których r o z w i ą z a n i e p o z w a l a n a p r z e d s t a w i e n i e sekwencji z d a r z e ń p r a w n y c h p r o w a d z ą c y c h do zmiany w m a j ą t k u klienta. Klient nie jest stroną u m o w y sprzedaży z a w a r t e j na giełdzie. Dopiero na p o d s t a w i e j e g o dyspozy-cji pośrednik zawiera na giełdzie u m o w ę sprzedaży, w e w ł a s n y m imieniu. N a s t ę p n i e d o c h o d z i do w y k o n a n i a u m o w y s p r z e d a ż y g i e ł d o w e j . M a j ą t e k pośrednika ulega z m i a n o m u z a s a d n i o n y m ze w z g l ę d u na status strony u m o -w y sprzedaży z a -w a r t e j na giełdzie. Transfer -w a l o r u giełdo-wego z u d z i a ł e m klienta dochodzi d o skutku dopiero w r a m a c h zastępstwa giełdowego.
Osiągnięcie r o z p o r z ą d z a j ą c y c h s k u t k ó w p r a w n y c h u m o w y s p r z e d a ż y giełdowej w y m a g a włączenia uczestników giełdowych s t o s u n k ó w obligacyj-nych w n u r t giełdowego systemu rozliczeniowego. Troska o niezaldócony przebieg obrotów giełdowych już d a w n i e j doprowadziła (także j a k o ratio legis) d o wykształcenia instytucji izby rozliczeniowej, p o d d a n e j n a d z o r o w i z w i ą z k u p u b l i c z n o p r a w n e g o i z o b o w i ą z a n e j d o p r o w a d z e n i a r a c h u n k ó w stron u m ó w giełdowych. Instytucja giełdowej izby rozliczeniowej z a j m u j e centralną pozy-cję na arenie giełdowych stosunków obligacyjnych, z a p e w n i a wysoką wiary-godność obrotu giełdowego oraz nabycie w a l o r u w d o b r e j wierze.
Czynności d o k o n y w a n e przez izbę rozliczeniową polegają na wykony-w a n i u u m ó wykony-w s p r z e d a ż y z a wykony-w i e r a n y c h na giełdzie, wykony-w d r o d z e d o k o n y wykony-w a n i a w p i s ó w na rachunki rozliczeniowe stron u m o w y . Izba rozliczeniowa p r o w a dzi rachunki c z ł o n k ó w giełdy. Osiągnięcie w m a j ą t k u klienta r o z p o r z ą d z a j ą -cego skutku u m o w y sprzedaży z a w a r t e j przez pośrednika na giełdzie rów-nież w y m a g a d o k o n a n i a wpisu na r a c h u n e k rozliczeniowy. R a c h u n e k klienta p r o w a d z i p o ś r e d n i k giełdowy. Wielostopniowy ustrój giełdowej buchalterii rozliczeniowej jest więc pod w z g l ę d e m jurydycznym integralnie z h a r m o n i z o -w a n y z a k t e m t r a n s f e r u -w a l o r u g i e ł d o -w e g o ze zby-wcy na n a b y -w c ę oraz z instytucją p o ś r e d n i c t w a giełdowego, a p o d s t a w o w ą rolę na obu płaszczy-znach odgrywa stosunek r a c h u n k u rozliczeniowego.
S e k w e n c j a z a g a d n i e ń p o r u s z o n y c h w m o n o g r a f i i opiera się n a zapre-z e n t o w a n y m s c h e m a c i e t e m a t y c zapre-z n y m . Statyczapre-zny a s p e k t p o ś r e d n i c t w a gieł-d o w e g o został p r z e gieł-d s t a w i o n y w e gieł-d ł u g p o r z ą gieł-d k u tragieł-dycyjnie p r z y j m o w a n e g o w cywilistyce. Kontekst g o s p o d a r c z y i z n a c z e n i e p r a w n e , s t r o n a p o d m i o t o w a oraz z a w a r c i e u m o w y , j e j p r z e d m i o t , treść w r a z z c e c h a m i w y r ó ż n i a j ą -cymi n a tle innych instytucji obligacyjnych zostały przybliżone w p i e r w s z e j kolejności.
24 Umowa o pośrednictwo giełdowe
Natomiast charakterystyka pośrednictwa giełdowego w ujęciu dynamicz-n y m dynamicz-narzuca potrzebę u s y t u o w a dynamicz-n i a pośreddynamicz-nika i ldiedynamicz-nta dynamicz-na szerszym tle reguł cyrkulacji s k ł a d n i k ó w m a j ą t k o w y c h w obrocie g i e ł d o w y m . Z p e r s p e k t y w y pośrednictwa giełdowego istotne znaczenie mają w y w o d y na t e m a t udzielo-n e j p r z e z k l i e udzielo-n t a d y s p o z y c j i z a w a r c i a u m o w y s p r z e d a ż y udzielo-n a g i e ł d z i e . Tymczasem aktywność członków giełdy także na swój r a c h u n e k (działalność dealerska) wynosi do rangi z a g a d n i e ń o znaczeniu ogólnym w y w o d y poświę-cone u m o w i e sprzedaży z a w a r t e j na giełdzie, jej p r z e d m i o t o w i (walorowi gieł-d o w e m u ) oraz skutkom r o z p o r z ą gieł-d z a j ą c y m , o s i ą g a n y m w r a m a c h giełgieł-dowego cyklu rozliczeniowego. Analiza zastępstwa p o ś r e d n i e g o w wariancie giełdo-w y m oraz odpogiełdo-wiedzialności k o n t r a k t o giełdo-w e j stron jest o s a d z o n a giełdo-w g ł ó giełdo-w n y m nurcie t e m a t y c z n y m pracy, m a p o n a d t o znaczenie praktyczne.
Monografia jest r e z u l t a t e m b a d a ń n a u k o w y c h p r o w a d z o n y c h p o d kie-r u n k i e m P a n a Pkie-rofesokie-ra Mikie-rosława Bączyka, Sędziego S ą d u Najwyższego. Pragnę zwrócić się do Pana Profesora ze szczególnym p o d z i ę k o w a n i e m za inspiracje, życzliwość i w s z e c h s t r o n n ą p o m o c w trakcie p r a c n a d r o z p r a w ą . Chciałbym p o d z i ę k o w a ć również Pani Profesor Marii D r a g u n - G e r t n e r oraz P a n u Profesorowi Bogudarowi Kordasiewiczowi. M o n o g r a f i a uzyskała przed-stawiony kształt dzięki licznym refleksjom krytycznym Recenzentów.
Konrad Zacharzewski
