Badania nad literaturą rosyjską pierwszej połowy XIX wieku w XXX-leciu Polski Ludowej

Bohdan Galster

Badania nad literaturą rosyjską

pierwszej połowy XIX wieku w

XXX-leciu Polski Ludowej

Studia Rossica Posnaniensia 7, 3-22

HISTORIA LITERATURY

B O H D A N G A L S T E R P o zn a ń

B A D A N IA NAD L IT E R A T U R Ą RO SY JSK Ą P IE R W S Z E J POŁOW Y X IX W IE K U W X X X -LEC 1U PO L SK I L U D O W E J

Polska rusycystyka historycznoliteracka jako wyspecjalizowana dyscyplina naukow a pow stała dopiero po drugiej wojnie światowej, w Polsce Ludowej. I chociaż wbrew dawniejszym twierdzeniom o świadomej izolacji kulturalnej od naszego wschodniego sąsiada zainteresowanie jego piśm iennictwem prze­ jawiało się także podczas rozbiorów, naw et w najtrudniejszych i najbardziej dram atycznych okresach historii, o czym dzisiaj już dokładnie wiadomo z licznych prac poświęconych związkom literackim polsko-rosyjskim 1, to jednak praw dziw y rozkw it badań nastąpił w ostatnim trzydziestoleciu. Z p u n ­ k tu widzenia rozległości i efektywności naukowej są one wręcz nieporówny­ walne z dorobkiem dwudziestolecia międzywojennego. Znalazło to oczywiście również wyraz instytucjonalny: badania nad historią lite ra tu ry rosyjskiej prowadzą dzisiaj wszystkie uniw ersytety w Polsce (z w yjątkiem U niw er­ sy te tu M ikołaja K opernika w Toruniu) oraz większość wyższych szkół peda­ gogicznych wobec jedynej przed wojną k ated ry litera tu ry rosyjskiej w U ni­ w ersytecie Jagiellońskim , k tó rą kierował Wacław Lednicki.

S y tu acja zmieniła się zresztą nie tylko w porównaniu z okresem m iędzy­ wojennym , ale także w zestawieniu z pierwszą dekadą Polski Ludowej, gdy dopiero kładziono podw aliny pod rozwój rusycystyki. Oceniając jej stan pod koniec pierwszego dziesięciolecia powojennego, w artykule Dziesięć lat rusy­

cystyki literackiej w Polsce Ludowej au to rzy pisali:

„W ielka dziewiętnastowieczna lite ra tu ra rosyjska znajdow ała się w pierw ­ szym dziesięcioleciu Polski Ludowej w centrum zainteresow ania rusycystów polskich, głównie tłum aczy, a także k rytyków i historyków literatu ry , dzięki czemu możliwe się stało rozpoczęcie pracy nad tom em polskich szkiców i rozprawr o klasykach litera tu ry rosyjskiej.

1 Zob. zesta w ien ia bibliograficzne: B . Z a w i l s k a , M a te ria ły do polsko-rosyjskich stosunków literackich. W : O w zajem nych p o w ią za n ia ch literackich polsko-rosyjskich, pod red. S. F iszm a n a i K . Sierockiej przy w sp ółu d ziale T. K ołak ow sk iego, W rocław - W a r­ szaw a - K rak ów 1969; ta k że B . B i a ł o k o z o w i c z , Z dziejów w zajem nych p o lsk o -ro syj­ skich zw iązków literackich w X I X w ieku, W arszaw a 1971 (aneks bibliograficzny).

Со praw da, nie zdobyliśmy się jeszcze na głębszą syntezę problemów litera tu ry rosyjskiej tej wielkiej epoki. Rozsiane w prasie a rty k u ły dotyczą przeważnie tylko wycinkowych zagadnień. N a razie z b rak u odpowiednich prac przygotowawczych tru d n o by było takie zadanie podjąć, naw et w form ie ogólnego podręcznika” 2.

Dzisiaj, po upływie dalszych lat dwudziestu, przytoczone słowa, stan o ­ wiąc świadectwo przebytej drogi, m ają już tylko znaczenie historyczne, zarazem zaś są dowodem, że droga ta słusznie i właściwie została przed laty w ytyczona. Ogłoszone drukiem rozprawy, studia i przyczynki naukow e zło­ żyłyby się dzisiaj n a wiele im ponujących pod względem objętości tomów, a przecież nie wyczerpałyby całości dorobku badawczego, oprócz nich bowiem ukazało się także niemało prac monograficznych. M amy wreszcie dwie syntezy dziejów literatu ry rosyjskiej3, z k tórych pierwsza, bardzo obszerna, spotk ała się z dużym uznaniem środowisk naukow ych w k raju i za g ra n ic ą 4.

P rzy spojrzeniu na rusycystykę polską z perspektyw y historycznej w yraźnie widać, jak wielką drogę m usiała ona przebyć od pow ojennych początków , by osiągnąć stan i poziom dzisiejszy. Równie w yraźny staje się też tw órczy w kład włożony w jej rozwój przez badaczy wszystkich czynnych dzisiaj naukow o pokoleń — od najstarszego do najmłodszego, przede w szystkim zaś wyraziście rysuje się rola pierwszych po wojnie organizatorów naukowego życia rusy- cystycznego w ośrodkach uniwersyteckich W rocławia, K rakow a i W arszawy. O w ynikach ich pracy pedagogicznej świadczy dzisiejszy zestaw nazw isk autorów ogłoszonych drukiem prac rusycystycznych, wręcz nieporów nyw alny z n ad er skrom nym i początkam i sprzed la t trzydziestu.

Znaczna część ty ch prac dotyczy pierwszej połowy X IX wieku, a więc okresu pow staw ania nowożytnej litera tu ry rosyjskiej i jej pierwszych w y­ b itn y ch osiągnięć. Drogi dochodzenia do nich, aczkolwiek wielekroć już sz czegóło w o omawiane, nie zostały jeszcze dostatecznie zbadane — wiele istotn y ch p y ta ń do dzisiaj pozostało bez odpowiedzi, stale zaś doskonaląca się wiedza o literatu rze wysuwa wciąż p y tan ia nowe.

Proces literacki początków stulecia przyciągał uwagę badaczy polskich niezw ykłą dynamicznością, w yjątkow ą złożonością oraz niejednoznacznością

2 S. F i s z m a n , M. J a k ó b i e c , D ziesięć lat ru s y c y sty k i litera ck iej w P olsce Ludowej, „K w a rta ln ik I n s ty tu tu P o lsk o -R a d zieck ieg o ” 1954, nr 3, s. 64.

3 L iteratu ra rosyjska. U k ła d i redakcja ogólna M. J a k ó b iec, t . I - I I , W arszaw a 1970 - 1971; L iteratu ra rosyjska w za rysie, p od red. Z. B a r a ń s k i e g o i A. S e m c z u k a , W arszaw a 1975.

4 Zob. пр.: T. U l e w i c z , N o w a syn teza p o lsk a dziejów litera tu ry ro syjsk iej, „ R u ch L itera c k i” 1971, nr 4; J . D o l a n s k ý , [rec.:] „Československa ru s istik a ” 1971, nr 4; В. Н . Б аск ак ов , Коллективный труд польских ученых по истории русской литературы, „Русская литература” 1972, № 3 ; Z. F o l e j e w s k i , „ S la v ic and E a st E u rop ean J o u rn u l” (1973) V ol. 17, N o . 1.

Badania nad literaturą rosyjską X I X w. w X X X -le c iu Polski Ludowej 5

ideow ą i arty sty czn ą poszczególnych zjawisk. Polskie prace, dalekie jeszcze od w yczerpania całości zagadnienia, wniosły jednak pew ną jasność do obrazu niezm iernie powikłanej sytuacji literackiej ty ch czasów. Cząstkowe ustalenia, z k tó ry ch zresztą, co naturaln e, część w ym agałaby już ponownego spraw dze­ nia z p u n k tu widzenia dzisiejszej wiedzy faktograficznej i dzisiejszych d y ­ rek ty w metodologicznych, stw orzyły po d atny g ru n t dla dalszych dociekań. Ich w ynikiem winno się stać rozwiązanie najbardziej kontrow ersyjnej kwestii: dróg kształtow ania się rom antyzm u rosyjskiego, a po latach zaniedbań stoi ona ponownie w centrum uwagi także rusycystów radzieckich5.

Pisano więc u nas o marginesowych, a jednak ważnych zjawiskach życia literackiego, jak powieść obyczajow a6, interesow ano się rom ansem moralno- -satyrycznym B ułharyna, u p atru jąc jego źródła w literaturze polskiej7.

Jeśli zaś mówić o żywotności dziedzictwa oświeceniowego w literaturze początków X IX wieku — a jej przejawem była przecież m. in. wspom niana odm iana powieści — to najintensyw niej z tego p u n k tu widzenia badano twórczość Iw ana Krylowa. Obok popularnych artykułów na łam ach prasy literack iej8 poświęcono jej kilka obszerniejszych studiów historycznoliterac­ kich. Przede wszystkim więc zbadano estetyczne i literackie stanowisko poety, co pozwoliło na skorygowanie wielu u tarty ch sądów o w alkach literackich wr początkach stulecia oraz dostarczyło nowych argum entów na rzecz daw ­ niejszej koncepcji J u rija T ynianow a9. Dowiedziono więc, że związek b ajk o ­ pisarza z Biesiadą Miłośników Słowa Rosyjskiego był organiczny, a nie p rzy ­ padkow y, sam ą zaś działalność Biesiady ujęto historycznie, ukazując nie tylko jej wsteczny ch arakter polityczny, ale podkreślając także konstruktyw ne z p u n k tu widzenia dążeń epoki pierwiastki jej program u literackiego. P o ­ ciągnęło to za sobą przewartościowanie ocen całego sporu między tzw. ar- chaistam i (właściwsze zresztą w ty m w ypadku wydaje się odstąpienie od term inologii Tynianowa i określenie ich m ianem tradycjonalistów ) a nowa­ toram i, a więc między skupionymi w Biesiadzie zwolennikami Szyszkowa

5 Zob. bibliografię radzieckich prac o rom an tyzm ie za la ta 1908 - 1972 zestaw ion ą przez I. U s o k . W: К истории русского романтизма, Москва 1973.

6 J . S m a g a , Z dziejów ro syjsk iej pow ieści obyczajowej pierw szego trzydziestolecia X I X w ieku . W: R oczn ik N a u k o w o -D y d a k ty czn y . W yższa Szkoła P edagogiczna. Z. 19. F ilo lo g ia rosyjsk a, K raków 1964.

7 Z. S k W a r c z y ń s k i , T adeusz B ulhar y n a w ileń skie Tow arzystw o Szubrawców , „ Ł ód zk ie T ow arzystw o N au k ow e. Spraw ozdania z czy n n o ści i p osied zeń n a u k o w y ch ” 1963, nr 8; ten że, ,, W iadom ości B rukow e” a p ie r w s zy ro s y jsk i rom ans m oralno-sa ty ry c zn y . W : Z po lsk ich stu diów slaw istycznych, cz. 2, W arszaw a 1963.

8 S. P o l l a k , I w a n K ry ló w — kla syk -b a jk o p isa rz, „ N o w a K u ltu ra ” 1951, nr 39; ten że, W stęp. W: I. K ryło w , B a jk i w ybrane, W arszaw a 1951; B . H e r t z , O bajkopisarzach, bajkach i ich przekładach, „ N o w a K u ltu ra ” 1951, nr 50.

9 Ю. Т ы н ян ов, Архаисты и Пушкин. W: Пушкин в мировой литературе, [Ь. m . w .] 1926.

a karam zinistam i zgrupowanymi w Arzamasie. Analiza procesu literackiego pozwoliła sformułować wniosek, że w owym okresie utożsam ianie stanow iska politycznego z estetycznym jest pozbawione podstaw, że daleko było wówczas od jednoznaczności: postęp literacki w ynikał niekiedy ze zjawisk o charakte­ rze wyraźnie konserw atyw nym , przeciwnicy literaccy zaś nierzadko bywali sojusznikami politycznym i (i odw rotnie)10. Analogiczne wnioski zostały o sta t­ nio sformułowane w pracach radzieckich11.

Szczegółowa analiza bajek Kryłowra doprowadziła do stw ierdzenia n a j­ ściślejszego, organicznego związku ich autora z klasycyzmem i Oświeceniem, co uwidoczniło się w wyrażonym w nich kodeksie etycznym , poglądach spo­ łecznych i politycznych, wreszcie zaś w języku, stylu, wersyfikacji. Ludowość Krylowa i wszystkie najwartościowsze w perspektyw ie rozwojowej lite ra tu ry rosyjskiej cechy jego bajkopisarstw a wyrosły z konserw atyzm u estetycznego. Jego dziewiętnastowieczną (w sensie chronologicznym) twórczość p o tra k to ­ wano jako jeden z ważkich dowodów na żywotność pierw iastków oświecenio­ wych w literaturze omawianej epoki12. Do analogicznych wniosków doszedł również badacz poglądówr Kryłowa na t e a t r 13 i m onografista jego komedio- grafii14.

Rusycyści polscy nie zajęli się jeszcze rozwojem form d ram atu rosyjskiego w początkach X IX wieku, kwestii tej bowiem nie w yczerpują wspom niane prace o dram aturgii Krylowa ani luźne uwagi o Aleksandrze Szachowskim 15. Także jedynym śladem zainteresowania twórczością W ładysław a Ozierowra są uwagi na marginesie w ydania jego utw orów 16.

10 B . G a l s t e r , K ry ló w wobec w alk literackich początku X I X w ieku, ,,S la v ia O rien­ ta lis ” 1960, nr 2.

11 Zob. пр.: М. Г. А л ь т ш у л л ер , Литературно-теоретические взгляды Державина и „Беседа любителей русского слова”. W: X VIII век. Сборник 8: Державин и Карамзин в литературном движении XVIII — начала X IX века, Ленинград 1969; ten że, „Слово о полку Игореве” в кругу „Беседы любителей русского слова”, Труды Отдела древнерусской лите­ ратуры, т. XXVI: Древнерусская литература и русская культура XVIII - X X вв., Ленинград 1971.

12 I. K r y l ó w , B a jk i. P rzeło ży li S. K aczk ow sk i, S. K om ar, T. Ł op alew sk i. W stęp i kom entarze opracow ał В . G alster, W rocław - K raków 1961 (B ib liotek a N arodow a, seria I I , nr 129).

13 T. K o ł a k o w s k i , P oglądy Iw a n a K rylo w a na teatr i sztukę dram atyczn ą, „Slavia O rientalis” 1963, nr 2.

14 T. K o ł a k o w s k i , D ram atu rgia Iw a n a K ry lo w a , W rocław - W arszaw a - K raków 1968 (rozdział VI: D ziałaln ość dram aturgiczna K rylow a w p o czą tk a ch X I X w ieku).

15 T. K o ł a k o w s k i , K ilk a uwag o teatrze ro syjsk im (na m arginesie Jew reinow a „ H isto rii teatru rosyjskiego” ), „ S la v ia O rientalis” 1959, nr 2 - 3 ; ten że, [rec.:] A. A. Ш аховской , Комедии. Стихотворения. Вступительная статья, подготовка текста и при­ мечания А. А. Гозенпуда, Ленинград 1961, „ S lavia O rien talis” 1962, nr 3.

18 Т. K o ł a k o w s k i , [rec.:] В. А. Озеров, Трагедии. Стихотворения. Вступительная статья, подготовка текста и примечания И. Н. Медведевой, Ленинград 1960, „ S la v ia Orien­ ta lis ” 1963, nr 1.

Badania nad literaturą rosyjską X I X w. w X X X -lec iu Polski Ludowej 7

R zucającym się w oczy zaniedbaniem jest niemal zupełne pominięcie problem atyki związanej z twórczością K onstantego Batiuszkowa, rzadko je ­ dynie wspominanej dla celów porównawczych. J e s t to luka ty m dotkliwsza, że bez wyraźnego określenia m iejsca poety wobec prądów literackich epoki — a kw estia ta , bardzo sporna, wywołuje ostatnio wiele kontrow ersji — nie u d a się stworzyć ostrego obrazu pow staw ania i dziejów rom antyzm u rosyj­ skiego.

Jed en wszakże aspekt zagadnienia już wyjaśniono: proza fab u larn a B a­ tiuszkow a, reprezentow ana przez nowelę Priedslawa i Dobrýma, zresztą słabą, bez reszty mieści się w prerom antyzm ie, przy czym w odróżnieniu od d o ty ch ­ czasowej prak ty ki badawczej, nazbyt dowolnie operującej ty m term in em , podjęto pierwszą na gruncie rusycystyki polskiej próbę sprecyzow ania poję­ cia — w kategoriach stru k turaln ych i chronologicznych. Pociągnęło to za sobą dalsze konsekwencje, pozwoliło bowiem wyodrębnić z prozy sentym en­ talnej oraz z utworów przez niektórych badaczy uważanych za rom antyczne nowelę prerom antyczną, rozum ianą jako ściśle określona stru k tu ra genolo- giczna, wniosło więc isto tn ą korektę do dotychczasowych ustaleń ty p o lo­ gicznych i do chronologii prądów literackich. Dzieje noweli dostarczają a r­ gum entów przem aw iających za przesunięciem początkowej granicy rom an­ ty zm u rosyjskiego na lata 1822 - 182317. Propozycje takie coraz częściej przew ijają się zarówno przez prace polskie jak i radzieckie18.

Jeśli jednak w stosunku do prozy kw estia wydaje się rozw iązana przeko­ nująco, o tyle zagadnienie prerom antyzm u w poezji rosyjskiej wym aga dal­ szych b ad ań szczegółowych. Proza fabularna wykazywała znaczne opóźnienie w stosunku do poezji, już więc choćby z tego względu — przecież nie jedyne­ go — rozciąganie wniosków wy pływ ających z dziejów gatunków prozatorskich na form y poetyckie nie jest możliwe.

Zważywszy zaś zdecydowaną dom inację poezji w procesie literackim , k tó ra utrzym yw ała się aż do końca lat dwudziestych, dopiero bowiem w nas­ tęp ny m dziesięcioleciu nastąpiła względna równowaga między poezją a prozą, staje się oczywiste, że konstruow anie ujęć całościowych, trafnie interpetu- jących najgłębszą istotę dokonujących się wówczas procesów, musi być p o ­ przedzone szczegółową i dokładną wiedzą o dziejach poezji w pierwszych dwu dekadach X IX stulecia.

Obecnie wiedza ta jest n azb y t jeszcze wycinkowa i obejm uje właściwie tylko jedną, choć oczywiście ważną, stru k tu rę poetycką: balladę. Opisowi tego g atun k u poświęcono kilka artykułów , które poprzedziły — bądź uzupeł­

17 J . H e n z e l , Z agadn ien ie prerom an tyzm u w p ro zie ro syjsk iej. (N ow ela z lat 1794 - 1820). W: S tu d ia ru syeystyczn e z epoki rom antyzm u, W rocław - W arszaw a - K raków G dańsk 1973.

18 Zob. пр.: А. Г ур ев и ч , На подступах к романтизму. ( О русской лирике 1820-х годов). W : Проблемы романтизма, вып. 1, Москва 1967.

niły — monograficzne ujęcie jego dziejów 19. Przynosząc wiele trafn ych i in te ­ resujących ustaleń, nie dały one jednak przekonującej odpowiedzi na n a j­ istotniejsze pytanie, dotyczące literackiego stanow iska Żukowskiego, a kw estia ta , centralna p rzy budow aniu modelu rom antyzm u rosyjskiego, ponow nie przykuw a dzisiaj uwagę wielu badaczy. U patryw anie w balladach Żukow­ skiego i K atienina, k tó ry Żukowskiemu przeciwstawił swoją realizację g a tu n k u , zjawisk o charakterze przełomowym (oczywiście w duchu rom antycznym ) jest dyskusyjne. U znanie au to ra Ludm iły za właściwego twórcę rom an tyzm u rosyjskiego wywołuje ostatnio liczne zastrzeżenia także wśród radzieckich historyków lite ra tu ry 20.

Studia z dziejów rosyjskiej ballady rom antycznej stanow ią ważki w kład w badania n ad litera tu rą omawianej epoki. Dowodzą one dojrzałości ru sy- cystyki polskiej, k tó ra od ujęć cząstkowych, poświęconych bądź poszczegól­ nym pisarzom, bądź też naw et tylko pewnym wycinkom ich twórczości, coraz częściej przechodzi do monografii przekrojowych. Taki zaś ch arakter m ają również ogłoszone w prasie naukowej a rty k u ły o dziejach rosyjskich a lm an a­ chów literackich w latach 1794 - 1852, składające się na określoną całość21. Poświęcone jednej ze specyficznych i bardzo dla pierwszej połowy X IX wieku charakterystycznych form życia literackiego, przygotow ują one g ru n t dla całościowego ty ch form ujęcia. W zór takiego ujęcia stworzyli już historycy litera tu ry polskiej22, analogiczną zaś pracę winni podjąć rusycyści.

W ielostronne badania objęły działalność literacką dekabrystów . Zaw ażyły

19 L. S u c h a n e k , B a lla d y P a w ia K a tie n in a . Z zagadn ień ludowości p o e zji ro m a n ­ tycznej, „ S la v ia O rien talis” 1970, nr 1; ten że, Od O sjana do M érim ée'go. O ew olu cji gatunku ballady w twórczości A leksan dra P u szk in a , „ S la v ia O rien talis” 1973, nr 2; te n ż e , T y p y i fo r m y balladowych opow ieści. Z e stu diów n ad ro syjsk ą p oezją rom antyczną lat czterdziestych. W: S tu d ia rusycystyczne z epoki rom antyzm u, op. cit.; ten że, R o sy jsk a ballada rom antyczna, W rocław - W arszaw a - K raków - G dańsk 1974.

20 Zob. пр.: Л. Г и н зб у р г , О лирике, Москва - Ленинград 1964, s. 23; А. Г у р ев и ч , op. cit.; И. М. С ем ен к о , Поэты пушкинской поры, Москва 1970, s. 66. K om p rom isow o u jął k w estię N . W . Izm a jło w , określając Ż ukow skiego m ian em „ sen ty m en ta ln eg o ro­ m a n ty k a ” (zob. H. В. И з м а й л о в , В. А. Жуковский. W : История русской поэзии в двух томах, т. I, Ленинград 1968, s. 244) i ty m sa m y m częściow o n aw iązując do k lasyczn ej m onografii A leksandra WTiesiełowTskiego (A. H. В е с е л о в с к и й , В. А. Жуковский. Поэзия чувства и „сердечного воображения”, Санкт-Петербург 1904).

21 W . S k r u n d a , R o syjsk ie alm anachy literackie lat 1794 - 1852. S ta n badań. Z a r y s h istorii. E d ycje lat czterdziestych, „ S la v ia O rien talis” 1970, nr 1; ten że, R o syjsk ie a lm a ­ nachy literackie lat 1794 - 1852. D w ie koncepcje: encyklopedyzm i monografizm, „ S la v ia O rien talis” 1971, nr 2; ten że, „O kazjonalność” rosyjskich alm anachów literackich, „ P rze­ g ląd H u m a n isty c z n y ” 1971, nr 1; ten że, Od ,,en cyklopedyzm u” do „m onograftzm u". (A lm anach ro syjsk i n a przełom ie lat trzydziestych-czterdziestych X I X w ieku), „P rzegląd H u m a n isty c z n y ” 1972, nr 3.

22 J . K a m i o n k o w a , Z ycie literackie w Polsce w p ierw szej połow ie X I X w iek u , W arszaw a 1970.

Badania nad literaturą rosyjską X I X w. w X X X -le c iu P olski Ludowej 9

n a ty m przede wszystkim ich k o n tak ty z Towarzystwem P atriotycznym oraz tra d y c ja mickiewiczowska — osobiste powiązania poety z rew olucjonistam i rosyjskim i i jego wypowiedzi o dekabrystach w wykładach paryskich. P rac ściśle historycznych przegląd niniejszy oczywiście nie uwzględnia — samo ich wyliczenie zajęłoby zb yt dużo miejsca.

W ydano obszerny wybór pism dekabrystów poprzedzony w yczerpującym w stę p em 23, ogłoszono studium o Wojnarowskim Rylejew a, nasycone mnóstwem szczegółów biograficznych i danj^ch faktycznych, lecz skromniejsze w analizie i w nioskach historycznoliterackich24, opracowano ponadto wiele przyczynków i artyk ułó w o związkach Rylejewa z litera tu rą polską. Dwaj czołowi przedsta­ wiciele litera tu ry dekabrystowskiej — Rylejew i Biestużew-M arliński — do­ czekali się opracowań monograficznych, poprzedzonych studiam i ogłaszanymi w prasie nau ko w ej25.

W monografii działalności literackiej R ylejew a26 twórczość poety ujęto z p u n k tu widzenia jej związków z prądam i estetycznym i i ideowymi epoki, dając próbę określenia jej odniesień do ścierających się i nakładających się wzajem nie na siebie klasycyzmu, neoklasycyzm u, sentym entalizm u i rom an­ tyzm u. Przeprow adzając analizę liryki, epiki poetyckiej oraz wypowiedzi krytycznoliterackich Rylejew a podkreślono bardzo silne związki poety z t r a ­ dycjam i klasycyzm u rosyjskiego. Przyw ołując zaś m ateriał porównawczy, zestaw iając utw ory Rylejew a z twórczością Dierżawina, Batiuszkowa, Ż u­ kowskiego, Wiaziemskiego, Puszkina, przedstaw iono najistotniejsze rysy in­ dywidualności twórczej Rylejew a oraz sformułowano wniosek, że stanął on dopiero u progu rom antyzm u, że cech dojrzałego rom antyzm u, ku którem u w yraźnie zmierzał, nie zdążył rozwinąć. J e s t to więc dość isto tn a korekta wprow adzona do obrazu rom antyzm u rosyjskiego.

K siążka o nowelistyce A leksandra B iestużew a27 jest pracą szczególnie wartościową. Podejm ując analizę wczesnych opowiadań pisarza i k ry ty k a , zestaw iając je z trad y cją rodzim ą i obcą, au to r przedstaw ił zgoła nowe p ro ­

23 D ekabryści. P rzełożyła S. B órska. O pracow ał i w stęp em o p a trzy ł H . B a to w sk i, W rocław - Krakówr 1957 (B ib liotek a N arodow a, seria I I , nr 106).

24 K . R y l e j e w , W ojnarow ski. W przek ład zie W . Syrokom li (K ondratow icza). P rzek ład u zu p ełn ił W . Slobodnik. W stęp em i k o m en tarzem o p a trzy ł L. G om olicki, WTrocław 1955 (B ib liotek a Narodowra, seria I I , nr 98).

25 B . G a l s t e r , P ow ieść poetycka R ylejew a, ,,S lavia O rien talis” 1961, nr 1; ten że, P rzełom p o etyc k i R ylejew a, „ S la v ia O rien talis” 1961, nr 2; J . H e n z e l , U w agi o genezie nowel historycznych A leksan dra B iestużew a, „ S la v ia O rien talis” 1963, nr 3; ten że, N ow ela „R om an i O lga” A leksan dra B iestu żew a a tra d ycja karam zinow ska. W: R o czn ik N au k ow o- D y d a k ty c z n y . W y ższa Szkoła P ed agogiczn a. Z. 19, op. cit.

26 В . G a l s t e r , Twórczość R ylejew a na tle p rą d ó w epoki, W rocław - W arszaw a - K ra ­ k ów 1962.

27 J . H e n z e l , P ro za A leksan dra B iestu żew a-M arliń skiego w okresie petersbu rskim , W rocław - W arszaw a - K rak ów 1967.

pozycje interpretacyjne, które zasadniczo zm ieniają ocenę roli, jak ą Biestu- żew odegrał w dziejach prozy rosyjskiej. U kazał więc go nie jako zwolennika i ko n ty n u atora, lecz jako antagonistę K aram zina. Zaw arte w pracy ustalenia pozwoliły ponadto odciąć nowelistykę Biestużewa od „powieści gotyckiej” ty p u utworów Anny Radcliff i związać ją ze scottowskim ty pem narracji. T ak więc stwierdzono, że nie Zagoskin i Łażecznikow, lecz właśnie Biestu- żew-Marliński w petersburskim okresie swej twórczości stał się w Rosji właś­ ciwym tw órcą nowoczesnej prozy literacko-historycznej.

Zainteresowanie nowelą Biestużewa zapoczątkowało nie ukończone jeszcze badania nad dziejam i tego gatu n ku w literaturze rosyjskiej, znajdując wyraz we wspom nianym już studium o noweli prerom antycznej oraz w pewnych uw agach typologicznych28.

W związku z problem atyką przełomu rom antycznego w Rosji zajęto się odrębnie program em estetyczno-literackim dekabrystów , a kw estia ta jest żywo dyskutow ana w nauce radzieckiej29. Stwierdzając w poglądach te o re ­ tycznych dekabrystów obecność licznych konstrukcji racjonalistycznych w łaś­ ciwych wiekowi Oświecenia, a w ich praktyce poetyckiej dostrzegając ścisłe związki z klasycyzmem, sformułowano wniosek, że stanowili oni typow o przejściową form ację literacką między klasycyzmem a ro m antyzm em 30.

Przedm iotem obszernego studium była również klasyczna kom edia A lek­ sandra Gribojedowa Mądremu biada. Zarysowano w nim ciekawy obraz życia poety, z prawdziwym znawstwem i wielką skrupulatnością przytoczono bogaty m ateriał faktograficzny, dając w rezultacie w yczerpującą inform ację nasyco­ ną wieloma konkretnym i szczegółami, zwłaszcza biograficznymi i rzeczowymi. Omówiono także najważniejsze problem y związane z dziejami kom edii i jej interpretacją. Mniej uwagi poświęcono jedn ak problem om estetycznym , zwłaszcza bardzo w ty m w ypadku istotnej kwestii stosunku Gribojedowa do sporów językow o-stylistycznych31.

N a tle omówionych prac dość skromnie rysuje się polska puszkinologia. Postacią tw órcy rosyjskiej literatu ry narodowej interesow ano się przede wszystkim w aspekcie jego związków z Mickiewiczem i poza tę tra d y c y jn ą

28 J. H e n z e l , O niektórych odm ianach gatunkow ych noweli ro syjsk iej końca X V I I I i p ierw szej po ło w y X I X w ieku. W·. R oczn ik N a u k o w o -D y d a k ty czn y . W yższa Szkoła P ed agogiczn a. Z. 34, K raków 1970.

28 Zob. пр.: А. Г ур ев и ч , Романтики или „классики” ! (Заметки о поэзии декабристов), „Вопросы литературы” 1966, nr 2; Р. Ф. Ю суф ов , Русский романтизм начала X IX века и национальные культуры, Москва 1970; И. М. С ем ен к о , op. cit., s. 153 - ľ80.

30 В. G a l s t e r , О rom antyzm ie dekabrystow skim . W: S law istyczn e stu d ia literatu ro­ znaw cze poświęcone V I I M iędzynarodow em u K on gresow i S law istów , W rocław - W arszaw a - K rak ów - G dańsk 1973; Б. Г а л ь ст ер , А. С ем ч ук , О некоторых проблемах теории декабристского романтизма. W: Романтизм в славянских литературах, Москва 1973.

31 A . G r i b o j e d o w , M ądrem u biada. P rzeło ży ł J . T uw im . W stęp em i ob jaśn ien iam i o p a trzy ł W . J ak u b ow sk i, W rocław - K raków 1960 (B ib liotek a N arodow a, seria I I , nr 124).

Badania nad literaturą rosyjską X I X w. w X X X -le c iu Polski Ludowej 11

dla polskiej historii litera tu ry problem atykę przez długi czas nie wykraczano. Dopiero la ta o statnie wskazują, że i w tej dziedzinie dokonały się istotne zmiany.

Jubileuszow y rok 1949 przyniósł wiele artykułów okolicznościowych, za­ rejestrow anych w bibliografii M ariana Toporowskiego32, które wszakże poza nielicznym i w yjątkam i trudno rozpatryw ać jako rzeczywisty wkład w badania n ad życiem i > twórczością poety. Nieco później opublikowano w w ydaniu książkowym zbiór artykułów o Puszkinie, ale m a on jedynie względną wartość inform acyjn ą33. U kazały się również dwa ciekawe szkice biograficzne, ogło­ szone uprzednio jako w stępy do kolejnych w ydań utworów P u szk in a34, oraz a rty k u ł rocznicowy, k tó ry w sposób trad y cy jn y omawiał kształtow anie się puszkinowskiego realizm u35. N aw et W acław Lednicki, czołowy puszkinolog polski okresu międzywojennego, w publikacjach em igracyjnych w zasadzie pow tarzał (w angielskiej wersji językowej) swoje dawniejsze p ra c e 36, uzupeł­ niając je niewielkim przyczynkiem poświęconym Nocom, egipskim 37. Historyków litera tu ry wyraźnie więc wyprzedzili tłum acze i edytorzy.

O statnio wszakże dysproporcja ta zaczęła się zmniejszać. Omówiono więc rolę P uszkina w ruchu czasopiśm ienniczym 38, zreferowano dzieje badań nad

Jeźdźcem m iedzianym 39, w świetle historiozofii Puszkina zinterpretow ano wiersz Do hr. Olizarai0, poczyniono także pewne obserwacje teoretyczne nad relacją

m iędzy rytm em a sem antyką w tek stach p o e ty 41, przede wszystkim zaś gruntow nie zbadano Puszkinowską realizację g atu n k u b alla d y 42. Są to co praw da również tem a ty wycinkowe, któ ry ch podjęcie nie upoważniałoby do mówienia o zauważalnej aktyw izacji puszkinologii polskiej, gdyby nie ogło­

32 M. T o p o r o w s k i , P u szk in w Polsce. Z a ry s bibliograficzno-literacki, W arszaw a 1950. 33 L. G o m o ł i c k i , W ielk i realista A leksan der P u szk in , W arszaw a 1953. 34 M. T o p o r o w s k i , W cien iu „Jeźdźca m iedzianego", W arszaw a 1959; ten że, Geniusz i caryzm . Rzecz o P u szk in ie, W arszaw a 1971.

38 W . J a k u b o w s k i , D roga P u szk in a do realizm u , „ P a m iętn ik S łow iań sk i” 1950, t. II.

36 W . L e d n i c k i , P u sh k in 's Bronze H orsem an, B erk eley and L os A ngeles 1955; ten że, B its of Table T a lk on P u sh k in , M ick iew icz, Goethe, Turgenev an d S ien kiew icz, T he H agu e 1956; ten że, R u ssia , P o la n d an d the W est, N ew Y ork [b.r.w .].

37 W . L e d n i c k i , Czem u P u szk in n ie skoń czył ,,N o cy egipskich ” . W: S tu d i in onore d i E ttore Lo Gatto e G iovanni M aver, R om a 1962.

38 J . H e n z e l , P u szk in a czasopiśm iennictw o ro syjsk ie lat dw udziestych i tr z y d z ie ­ stych X I X w ieku, „ J ę z y k R o sy jsk i” 1960, nr 2.

39 J. L i t w i n o w , W okół d y sk u s ji o „Jeźdźcu m ie d zia n y m ” A . P u szk in a , „ Z eszy ty N au k ow e W yższej S zk oły Pedagogicznej w O polu. F ilologia R o sy jsk a ” 1964, z. I I I .

40 A. D w o r s k i , ,,D o hr. O lizara” A . P u szk in a . P róba interpretacji, „ S la v ica W rati- sla v ien sia ” 1971, z. 2.

41 J . F a r y n o , К вопросу о соотношении ритма и семантики в поэтических текстах ( Пушкин, Евтушенко, Цветаева), „S tu d ia R o ssica P o sn a n ien sia ” 1971, z. 2.

szone równolegle z nimi bądź nieco później studia o centralnych utw orach poety, a także rysujące się w nieco dalszej perspektyw ie rozpraw y doktorskie twórczości Puszkina poświęcone.

Tak więc gruntow nego studium , poprzedzonego artykułam i na łam ach prasy naukow ej43, doczekał się Jeździec miedziany, najbardziej zagadkowy spośród wszystkich utworów Puszkina, k tóre w yróżniają się klasyczną jas­ nością i klarownością. Raz jeszcze dowiedziono, że istoty poem atu nie da się uchwycić w oderw aniu od I I I części Dziadów Adam a Mickiewicza. Analiza historyzm u Jeźdźca miedzianego, postaci bohatera, a także języka i stylu pozwoliła sformułować wniosek, że w trakcie polemiki z Mickiewiczem Puszkin wypowiedział nie racje przeciwstawne racjom poety polskiego, jak ujm ow ała to dawniejsza historia litera tu ry (np. T retiak, Lednicki), lecz po p ro stu racje inne. Nowe odczytanie zasadniczego sensu ideowego utw oru sprowadzić można do tezy, iż zawiera się on nie w przeciw staw ieniu zasady ogólnej pierwiastkowi indyw idualnem u, jak tw ierdził Bieliński, do którego sądów nawiązywali później liczni historycy lite ra tu ry 44, lecz upatryw ać go należy w podjęciu sporu o Rosję, o jej przyszłość — p oeta pragnął ją widzieć wielką i ludzką zarazem 45.

Spośród najw ybitniejszych dzieł Puszkina także Eugeniuszowi Onieginowi poświęcono rozprawę, k tó ra w istocie stanow i zwięzłą monografię utw oru, dążącą do w yjaśnienia problemów wagi zasadniczej. Zawiera więc ona nie tylko opis s tru k tu ry poem atu, ale usiłuje też dociec, jakie czynniki ją u k ształ­ towały, oraz odpowiedzieć na pytanie, jakie miejsce stru k tu ra ta zajm uje w twórczości samego Puszkina, a także jak ą funkcję spełniła w procesie li­ terackim epoki i w dalszych dziejach litera tu ry rosyjskiej. Puszkinow ski „rom ans wierszem” , czyli poem at dygresyjny określono jako g atu nek syn- kretyczny, pow stały w w yniku krzyżow ania się różnych cech gatunkow ych, ale stanowfiący organiczne ty ch cech zespolenie, jako utw ór wyrosły z rom an­ tyzm u i zarazem śmiało trad y cję rom antyczną przezw yciężający46. K onkluzja końcowa może być oczywiście poddana pod dyskusję, nie jest bowiem p y ta ­ niem pozornym, czy Eugeniusz Oniegin trad y cję rom antyczną przezwyciężał, czy też ją wzbogacał. Omawiane studium podpowiada odpowiedź na to p y ­ tanie: kry je się ona w analizie gatunkow ych podstaw utw oru oraz w opisie

43 S. F i s z m a n , Bohater ,,Jeźdźca m iedzianego” , „ S la v ia O rien talis” 1966, nr 2; ten że, N arrator ,,Jeźdźca m iedzianego” , „ S la v ia O rien talis” 1966, nr 3.

44 Zob. Пушкин. Итоги и проблемы изучения, Москва - Ленинград 1966, s. 398 i n a st. 45 A. P u s z k i n , Jeździec m ied zia n y. P rzeło ży ł J . T uw im . W stęp em i p rzyp isam i op atrzył S. F iszm a n , W rocław - W arszaw a - K rak ów 1967 (B ib liotek a Narodow 7a, seria I I , nr 155).

46 A. P u s z k i n , E u gen iu sz O niegin. P rzeło ży ł A . W ażyk . W stęp em i p rzy p isa m i o p atrzył R . Ł u żn y, W rocław - W arszaw a - K rak ów 1970 (B ib liotek a N arod ow a, seria I I , nr 35).

Badania nad literaturą rosyjską X I X w. w X X X -le c iu Polski Ludowej 13

narracji, jednakże poruszonej kwestii dyskusyjnej nie rozwiązuje w sposób w y ra ź n y 47.

Kolejnym — i jak dotychczas ostatnim — ogniwem polskich badań nad twórczością Puszkina jest rozpraw a o jego prozie fabularnej. Przeciwstaw ia się ona dawnej koncepcji, wywodzącej się od Apollona Grigorjewa i podchw y­ conej przez Dostojewskiego, później zaś rozwijanej przez niektórych histo ry ­ ków lite ra tu ry 48, zgodnie z k tó rą Opowieści Bielkina miały świadczyć o zer­ waniu z wyniosłą postaw ą indyw idualisty, z intelektualizm em , i dowodzić zarazem , że ich au to r „zniżył się” do poziomu prowincjonalnego pisarza, „spokorniał” , przyjął jego pogląd na świat. W omawianej rozprawie n a to ­ m iast na podstawie dokładnie rozpatrzonych teoretycznych uwag poety 0 prozie i najdrobniejszych naw et zanotow anych przez niego pomysłów fa ­ bularnych sformułowano wniosek, że znam ienny dla Puszkina zw rot ku prozie nie był wyrazem jego konserw atyzm u, lecz wynikiem zrozum ienia istotn ych potrzeb literatu ry i kierunku jej rozwoju. D ając wielostronny opis (zwłaszcza ukończonych) dzieł prozatorskich Puszkina, om awiając stru k tu rę św iata przedstawionego i stru k tu rę narracji, podniesiono zarazem niezmiernie skom ­ plikow aną kwestię stosunku prozy Puszkina do rom antyzm u: stwierdzono więc że wywodząc się z głębi doświadczeń rom antycznych (m. in. Scott) równocześnie łam ała ona przyjęte i powszechnie akceptow ane konwencje ro m an ty czn e49.

Zainteresow ania badawcze prozą rosyjską okresu rom antyzm u wykroczyły poza zjawiska najw ybitniejsze, objęły bowiem także twórczość innych pisarzy, k tórzy przeprowadzali rozliczne eksperym enty w zakresie form gatunkow ych 1 s tru k tu r narracyjnych. E ksperym enty te, choć nie zawsze udane grom adziły doświadczenia wręcz niezbędne dla stworzenia nowoczesnej noweli i powieści. Omawiano więc twórczość Aleksandra W eltm ana50, odrębny a rty k u ł poświę­ cono rom antycznej powieści u to p ijn ej51, a obszerną monografię A ntoniem u Pogorielskiem u52.

Monografia ta słusznie dopom ina się o właściwą ocenę pisarzy tzw . drugiego

47 Zob. B . G a l s t e r , [rec.:l A . P u szk in , E u gen iu sz O niegin, op . cit., „ S la v ia O rientalis” 1972, nr 1, s. I l l - 114.

48 Zob. Пушкин. Итоги и проблемы изучения, op . cit., s. 465.

49 A . P u s z k i n , O powieści. P rzełożyli S. P oliak , T. Stęp n iew sk i, S. S trum ph-W ojt- k iew icz. W stęp em i p rzyp isam i o p a trzy ł R . Ł u żn y, W rocław - W arszaw a - K raków - G dańsk 1973 (B ib liotek a N arodow a, seria I I , nr 175).

80 S. G o l d a r t , P ierw ia stek baśniow y w pow ieściach A leksandra W eltm ana. W: R o czn ik N a u k o w o -D y d a k ty czn y . W yższa Szkoła P ed agogiczn a. Z. 19, op. cit. In n e p race au tork i d o ty czą późnej prozy W eltm an a, z om aw ian ą epoką w iążą się w ięc jed y n ie pośrednio.

51 S. G o l d a r t , R o syjsk a u topia rom antyczna ( W eltm an i O dojew ski). W: S tu d ia ru sycystyczn e z epoki rom antyzm u, op. cit.

52 J . S m a g a , A n to n i Pogorielski. Ż y c ie i twórczość na tle epoki, W rocław - W arszaw a - K ra k ó w 1970.

rzutu , których twórczość kryje w sobie nierzadko wartości samodzielne, n a j­ częściej niedostrzegane bądź pom ijane ‘przez historyków literatu ry . Pisarzom ty m przyznaje się z reguły rolę tła, które uw ypukla całą wielkość utworów pierwszoplanowych, pom ija się zaś udział, jaki mieli w ich powstaniu. P raca 0 Pogorielskim m a więc znaczenie szersze, określa bowiem — i konsekw entnie stosuje — dyrektyw y postępow ania badawczego, które podw ażają zasadność ogólnie przyjętych kryteriów hierarchizow ania zjawisk literackich, ty m sa­ m ym zaś wnosi isto tn ą korektę do obrazu lite ra tu ry rosyjskiej w okresie rom antyzm u. Sformułowanymi dyrektyw am i m ożna się oczywiście kierować także w badaniach nad innym i okresami dziejów literackich, jeśli zaakceptuje się takie rozumienie samego przedm iotu historii literatu ry , z jakiego one wypływają, a przedm iot ten, jak wiadomo, jest określany bardzo ró żn ie 53.

Spośród mniej znanych pisarzy rom antycznych zajęto się także twórczością M ikołaja Pawłowa, a ściślej — właściwościami narracyjnym i jego nowel, których analiza pozwoliła n a wyciągnięcie wniosku o epigonskim charakterze stosowanych przez au to ra typów n a rra c ji54. Zwrócono wreszcie uwagę na całkowicie dotychczas zaniedbywaną, a przecież niezmiernie w ażną formę ży­ cia literackiego, k tó ra ostatecznie wyspecjalizowała się właśnie w okresie rom antyzm u: na krytykę. Omówiono więc zagadnienia estetyczne poruszane n a łam ach pism a ,,Moskowskij Tielegraf” , uwzględniając pierwszy okres (1825 - 1830) ukazyw ania się bojowego organu rom antyków rosyjskich. Jego wydawcę, Mikołaja Polewoja, zwykle przedstaw iano głównie jako zwolennika estetyki francuskiej, tu zaś przypom niano jego rolę w propagow aniu estetyki niemieckiej. Szczególnie odkrywcze jest spostrzeżenie, że w momencie prze­ chodzenia Polewoja od niemieckiej ,,mglistości” do akceptacji myśli fran cu s­ kiej zarysowała się zbieżność jego poglądów ze stanowiskiem estetycznym Puszkina, z jego rozumieniem „prawdziwego rom an tyzm u” 55. Zasługiwałoby to w przyszłości na dokładniejszą analizę, zważywszy zwłaszcza znany powsze­ chnie udział Polewoja w walce z „arystokracją literack ą” .

Jeśli rosyjskiej prozie rom antycznej poświęcono dość dużo uwagi, to zu­ pełnie zaniedbano problem atykę poezji tych czasów. K ilka szkiców o B ara- tyńskim i Tiutczew ie56 oraz arty k u ł inform acyjny o poezji rosyjskiego ro m an ­ ty z m u 57 kwestii naw et nie podnoszą.

53 Zob. M. J a n i o n , J a k m ożliw a je s t historia literatu ry. W: M. J a n io n , H u m a n i­ styk a : pozn an ie i terapia, W arszaw a 1974.

54 J. W i d a c h a , W łaściw ości n arracyjne nowel M ik o ła ja P aw łow a. 'W·. S tu d ia r u s y ­ c ysty czne z epoki rom antyzm u, op. cit.

55 Z. D z i e c h c i a r u k , Z agadn ien ia estetyki rom an tyczn ej w czasopiśm ie M ik o ła ja P olew oja „M o sk o w sk ij T ieleg ra f” w latach 1825 - 1830. W: S tu d ia ru sycystyczn e z epoki rom antyzm u, op. cit.

56 К . AV. Z a w o d z i ń s k i , D w a j poeci-filozofowie, T oruń 1949; A . K a m i e ń s k a 1 J . Ś p ie w a k , [w stęp do:] T. TiutczewT, P oezje, W arszaw a 1957.

Badaniu nad literaturą rosyjską X I X w. w X X X -le c iu Polski Ludowej 15

Dość znaczne natom iast miejsce w badaniach n ad litera tu rą rosyjską pierwszej połowy X IX wieku zajm uje problem atyka lermontowowska. W yda­ no więc zwięzły popularny zarys życia i twórczości p o e ty 58, pisano o jego mniej znanych p o em atach 59, omawiano legendę napoleońską w jego poezjach60, ogłoszono streszczenia referatów okolicznościowych w sto pięćdziesiątą rocz­ nicę urodzin au to ra Demona61. Obszerne studia poświęcono dram atom H iszpa­

nie i M askarada62, Bohaterowi naszych czasów63 oraz liryce i p oem atom 64. Są

one wartościowe przede wszystkim jako w yczerpująca inform acja fak to ­ graficzna, w warstwie interpretacyjnej bowiem zbytnio ulegają m etodzie biograficznej, nie w yczerpują więc bogatej i niezmiernie przy tym skompliko­ wanej problem atyki estetycznej i historycznoliterackiej.

W świetle dotychczasowych polskich u staleń spośród utworów Lerm ontow a szczególną rolę w dziejach litera tu ry rosyjskiej odegrał Bohater naszych czasów. Pisano o jego znaczeniu dla Dostojewskiego65, rozpatryw ano trad ycje lerm on- towowskie we wczesnej twórczości Iw ana Turgieniew a66, omawiano też ogólnie miejsce utw oru w dziejach prozy ro sy jsk iej67. Lerm ontow został uznany za właściwego twórcę rosyjskiej powieści psychologicznej.

Trudno wszakże uznać, że polskie prace objęły już całość zagadnień wiążą­ cych się z twórczością Lermontowa. R zuca się w oczy przede wszystkim wycinkowość studiów już ogłoszonych, ponadto zaś nie zarysowano choćby najogólniejszych wskazówek m etodycznych związanych z analizą jego poezji lirycznej. Jej wyjątkowość sprawia, że naw et zwykły opis ty p u podręczniko­

58 Cz. Z g o r z e l s k i , Lermontow, W arszaw a 1949.

59 J . H e n z e l , M ało znane poem aty LermotUowa, „ J ę z y k R o sy jsk i” 1959, nr 6. 60 J . Z a o r s k i , Legenda napoleońska w twórczości Lerm ontowa, „ Z eszy ty N au k ow o U n iw ersy tetu Ł ód zk iego” 1969, nr 64.

81 W . J a k u b o w s к i , Z zagadnień drogi twórczej Lerm ontow a, „Spraw ozdania z p o ­ sied zeń K om isji. P A N , O ddział wr K rak ow ie” , 1965, I/V I; J . H e n z e l , P oem aty L e r­ montowa, ibid.

62 M. L e r m o n t o w , H iszp a n ie. M a sk a ra d a . P rzeło ży ł J . Z agórski. W stęp em i objaśnieniam i op atrzył W . Jak u b ow sk i, W rocław - W arszaw a - K raków 1963 (B ib lio­ tek a N arodow a, seria I I , nr 141).

63 M. L e r m o n t o w , Bohater naszych czasów. P rzeło ży ł W . R ogow icz. W stęp em i objaśnieniam i op atrzył W . Jak u b ow sk i, W rocław - W arszaw a - K raków 1966 (B ib lio ­ te k a N arodow a, seria II , nr 153).

64 M. L e r m o n t o w , W ybór p o ezji. W stęp em i k om en tarzem o p a trzy ł W . Jak u b o w sk i, W rocław - W arszaw a - K raków - G dańsk 1972 (B ib liotek a N arodow a, seria I I , nr 173). 65 R . P r z y b y l s k i , P roza Lermontowa a m łodzieńcza twórczość D ostojew skiego, „S lavia O rientalis” 1958, nr 2; ten że, D ostojew ski i „przeklęte problem y” , W arszaw a 1964 (rozdziały: P o końcu św iata oraz L iterackie „ d e m o n y ” m łodości).

66 A . S e m c z u k , Iw a n T u rgieniew i ruch literacki w R o sji w latach 1834 - 185 5 , W rocław - W arszaw a - K raków 1968.

87 R . Ł u ż n y , ,,Bohater naszych czasów” Lerm ontow a i jego m iejsce w rozwoju p r o z y ro syjsk iej, „ J ęzy k R o sy jsk i” 1956, nr 6.

wego stw arza ogromne trudności. Polscy historycy litera tu ry nie są zresztą pod ty m względem odosobnieni: z analogicznym i kw estiam i m etodycznym i i metodologicznymi borykają się również uczeni radzieccy. Narzędzia b a ­ dawcze, z powodzeniem stosowane wobec innych zjawisk literackich, n a j­ częściej okazują się niesprawne bądź niew ystarczające przy badaniu liryki Lerm ontow a. Toteż dość m ierne w yniki badań polskich są, ja k się w ydaje, odbiciem dzisiejszego poziomu wiedzy o literaturze, dalekiej jeszcze od dosko­ nałości.

W okresie powojennym szczególne zainteresow anie rusycystów polskich budził Mikołaj Gogol. Obok wielu artykułów okolicznościowych ogłoszonych w stulecie jego śmierci (1952) i sto pięćdziesięciolecie urodzin (1959) opubliko­ wano dwa popularne zarysy życia i twórczości p isarza68. Piękny szkic poświę­ ciła mu także M aria D ąbrow ska69.

Dwa centralne utw ory Gogola, Rewizor i Martwe dusze, otrzym ały znako­ m ite ujęcia monograficzne, k tórych tezy w znacznej większości do dzisiaj zachowały ak tu alno ść70. R ozpatrując najbardziej kontrow ersyjny problem realizm u Gogola, ujaw niono związek Martwych dusz z powieścią szelmowską i prozą osiemnastowieczną, głównie z Fieldingiem i Lesage’e m 71. U stalenie to, dzisiaj już potwierdzone także przez innych historyków litera tu ry i wchłonięte przez wiedzę o twórczości p isarza72, stanowi bezsprzeczne osiągnięcie polskiej rusycystyki.

Przedm iotem dociekań był także debiut Gogola, poem at Hans Küchel­

garten, ukazany na tle dziejów idylli i ówczesnych teorii e ste ty cz n y c h 73.

Szczególną uwagę zwrócono n a związki pisarza z rom antyzm em , wręcz ob n a­ żone w jego wczesnej publicystyce74. W polskiej monografii Gogola przepro­ wadzono dowód na rom antyczny charakter jego twórczości, ukazano po n adto

68 N . M o d z e l e w s k a , M ik o ła j Gogol, W arszaw a 1952; J . W y s z o m i r s k i , M ik o ła j Gogol, W arszaw a 1952 (II w y d a n ie 1955).

89 M. D ą b r o w s k a , L ira karząca, „ N o w a K u ltu ra ” 1952, nr 11 (przedrukow ano w M yśla ch o spraw ach i ludziach, W arszaw a 1956).

70 M. G o g o l , R ew izor. P rzeło ży ł J . T uw im . W stęp em i objaśn ien iam i o p a trzy ł A . W alick i, W rocław 1953 [II w y d . 1956, w y d . I I I zm ien ion e 1966] (B ib liotek a N arodow a, seria I I , nr 78); M. G o g o l, M artw e dusze. P rzeło ży ł W. B ron iew sk i. W stęp em i o b ja ś­ n ien ia m i op atrzył A . W alick i, W rocław - K raków 1956 (B ib liotek a N arodow a, seria I I , nr 101).

71 A. W a l i c k i , Z problem ów realizm u „ M artw ych d u sz” , „ S la v ia O rien talis” 1960, nr 3.

72 Zob. А. А. Е л и с т р а т о в а , Гоголь и Просвещение. W: Проблемы Просвещения в мировой литературе, Москва 1970; tejże au tork i, Гоголь и проблемы западноевропейского романа, Москва 1972.

73 R . P r z y b y l s k i , „ H a n s K üchelgarten” albo ocalenie id y lli, „ S la v ia O rientalis” 1960, nr 3.

74 В . G a l s t e r , H isto ryzm i estetyka w ,,A rabeskach” Gogola, „ S la v ia O rientalis” 1964, nr 3.

Badania nad literaturą rosyjską X I X w. w X X X -lec iu Polski Ludowej 17

jego światopogląd jako antynom iczną jedność, przeciwstawiając się powszech­ nie p rzyjętym sądom , zgodnie z którym i autor Martwych dusz w połowie la t czterdziestych przeżył zasadniczy przełom ideow y75. Szerszemu omówieniu tej kwestii poświęcono tak że odrębny artykuł, w którym wykazano, że w W y­

branych fragmentach z korespondencji z przyjaciółmi obraz realnie istniejących

stosunków w istocie nie odbiegał od tego, jaki został zarysowany w Rewizorze i w Martwych duszach, ale ostrą k ry ty kę rzeczywistości przysłonił dogłębnie konserw atyw ny pozytyw ny program pisarza, po raz pierwszy sform ułow any otwarcie, nie wieloznacznym językiem właściwym sztuce, lecz dyskursyw nie, w sposób p ublicystyczny76. Potw ierdziły tę tezę także inne argum enty, za ­ czerpnięte przede wszystkim z korespondencji Gogola, które raz jeszcze do­ wodzą, że przeciwstawianie pisarza ideologowi polega na zby t daleko sięga­ jącym uproszczeniu, w istocie bowiem w „dwoistości” przejaw iała się a n ty - nom iczna jedność osobowości Gogola i jego poglądu na ś w ia t77. O drębne wreszcie studium poświęcono tzw. opowieściom petersburskim , w k tó ry m ukazano je na tle rozwoju noweli rosyjskiej78. Sądy o związku twórczości Gogola z rom antyzm em , które ongiś wywoływały wiele sprzeciwów, coraz częściej przew ijają się przez radzieckie prace historycznoliterackie79.

Gruntownie zbadano działalność k rytyczną W issariona Bielińskiego. Opracowano wybór jego pism literack ich 80 i filozoficznych81, poprzedzając je świetnym i wstępam i. Pisano także o Bielińskiego koncepcji realizm u 82. W prasie naukowej ogłaszano również inne s tu d ia 83, z których najw ażniejsze weszły później do w ydania książkowego84. W szechstronnej analizie poddano

75 B . G a l s t e r , M ik o ła j Gogol, W arszaw a 1967.

76 B . G a l s t e r , O „przełom ie św iatopoglądow ym ” Gogola, „S lavia O rien talis” 1970, nr 3.

77 J . S m a g a , Z problem atyki artystyczno-ideowego św iatopoglądu Gogola. W: S tu d ia ru sycystyczn e z epoki rom antyzm u, op. cit.

78 M. G o g o l, O powieści. P rzełożyli J . W yszom irsk i, J . T uw im , J . B rzęczk ow sk i. O pracow ał B . G alster, W rocław - W arszaw a - K raków - G dańsk 1972 (B ib liotek a N a r o ­ d ow a, seria I I , nr 169).

79 Zob. np.: H. JI. С теп а н о в , Романтический мир Гоголя. W: К истории русского р о ­ мантизма, Москва 1973; ta k że А. Н. Н и к о л ю к и н , К типологии романтической повести, ibid. 80 W . G. B i e l i ń s k i , P is m a literackie (wybór). P rzetłu m a czy ły J . W alick a oraz W . A nisim ow -B ień k ow sk a. O pracow ał A. W alick i, W rocław - W arszaw a - K rak ów 1963 (B ib lio tek a N arodow a, seria I I , nr 134).

81 W . B i e l i ń s k i , P is m a filozoficzne. P rzełożyła W . A nisim ow -B ień k ow sk a. P r z e ­ k ład przejrzał, w stęp em i p rzyp isam i op atrzył A . W alicki, t . I - I I , W arszaw a 1957.

82 J . T r z y n a d l o w s k i , W issarion a B ieliń skiego koncepcja realizm u , „P race P o lo ­ n is ty c z n e ” 1952, seria X .

83 Zob. np.: A . W a l i c k i , K r y ty k a literacka W . B ielińskiego w zw ią zk u z rozwojem jego św iatopoglądu, „P race P o lo n isty c z n e ” 1955, seria X I I ; ten że, W issarion B ie liń s k i

i zagadn ien ia rom antyzm u, „M yśl F ilo zo ficzn a ” 1956, nr 3.

84 A . W a l i c k i , Osobowość a h istoria. S tu d ia z dziejów literatu ry i m y ś li ro s y jsk ie j, W arszaw a 1959.

poglądy estetyczne k ry ty k a, jego stanowisko w sporach ze słowianofilami i rolę w walkach ideowych la t czterdziestych. Szczególną uwagę zwrócono n a stosunek Bielińskiego do rom antyzm u, w ykazując niezbicie, że traktow anie k ry ty k a jako czołowego przeciwnika tego p rąd u jest słuszne tylko w bardzo ograniczonym zakresie, samego bowiem term in u „rom anty zm ” używał on wobec specyficznego, wąskiego wycinka zjawisk dzisiaj ty m term inem określa­ nych. Zważywszy, że tezy Bielińskiego, często przyjm ow ane bezkrytycznie, rozum iane dosłownie, bez uwzględnienia ich historycznych uw arunkow ań i zbadania treści poszczególnych term inów , odbiły się n a późniejszych kon­ cepcjach dziejów litera tu ry rosyjskiej, w yjaśnienie tej kwestii m a wielkie znaczenie. Sam problem jest zresztą interesujący naukowo, toteż zwracano n ań uwagę także w innych a rty k u ła c h 85.

Swoje miejsce w rusycystyce m ają też studia z dziejów rosyjskiej myśli społecznej i filozoficznej, stykające się bezpośrednio z problem atyką h isto ­ rycznoliteracką. Dokonania w tej dziedzinie im ponują poziomem i zasięgiem. Obok rozpraw dotyczących zagadnień w ycinkow ych86 opracowano pierw szą w świecie — i jak dotychczas jedyną — monografię słowianofilstwa ro sy j­ skiego87, ostatnio zaś całościowe ujęcie historii myśli w R o sji88.

Aleksander Hercen przyciągał uwagę uczonych polskich głównie jako działacz polityczny, myśliciel i publicysta, mniej — jako pisarz i k ry ty k . Ogromna większość prac dotyczy więc jego stosunku do Polski, ko n tak tó w z polską emigracją, wreszcie zaś polskich tem atów w jego u tw o rac h 89. Prócz tego wszakże ogłoszono a rty k u ł o historiozofii H e rc en a 90, obszernym wstępem poprzedzono wybór jego pism filozoficznych91, a w monografii słowianofil­ stw a omówiono teorię „rosyjskiego socjalizm u” . U kazały się także m ateriały konferencji naukowej w stulecie śmierci H ercena, ale przew ażająca ich część dotyczy ty ch aspektów jego działalności, któ rym i już dawniej interesow ano

85 Zob. także: J . B o r s u k i e w i c z , B ie liń sk i i rom an tyzm ro syjsk i, „A n n ales U n iv e r s i­ ta t is M ariae C urie-Skłodow ska” (Sectio F . N a u k i filozoficzne i h u m a n isty czn e) 1968/69, v o l. X X I I I /X X I V ; ten że, P og lą d y W issarion a B ieliń skiego na rom antyzm w ra d zieck iej nauce o literaturze, ib id ., 1972, v o l. X X V I I .

88 Zob. пр.: J . i A . W a l i c c y , U źródeł p ro b lem a tyk i ,,zbędnego człow ieka” w tw ór­ czości T urgieniew a, „ S lavia O rien talis” 1957, rocznik V I; tak że A . W a l i c k i , Osobowość a h istoria, op. cit.

87 A . W a l i c k i , W kręgu konserw atyw nej u to p ii. S tru k tu ra i p rze m ia n y rosyjskiego słowianofilstw a, W arszaw a 1964.

88 A . W a l i c k i , R o syjsk a filozofia i m y śl społeczna od oświecenia do m a rk sizm u . W arszaw a 1973.

88 Zob. bibliografię w książce: W . i R . Ś l i w o w s c y , A leksan der H ercen, W arszaw a 1973.

80 A . W a l i c k i , H istoriozofia A leksan dra H ercena, „ A rg u m en ty ” 1962, nr 18. 81 A . H e r c e n , P is m a filozoficzne. W stęp em i p rzyp isam i o p a trzy ł A . W a lick i, t . I - I I , W arszaw a 1965 - 1966.

B adania nad literaturą rosyjską X I X w. w X X X -le c iu Polski Ludowej 19

się u n a s 92. Po pierwszym zwięzłym szkicu o życiu i twórczości pisarza, nie wolnym niestety od wielu pom yłek i błędów rzeczowych93, ukazała się ostatnio znakom ita biografia Hercena, k tó ra w sposób rzetelny, zarazem zaś pasjonu­ jący obrazuje szczególny dram atyzm jego losów — dram atyzm życia in ­ tym nego i poszukiw ań ideow ych94.

L ite ratu rą la t czterdziestych interesow ano się u nas głównie w związku z działalnością kry ty czną Bielińskiego i z twórczością Gogola oraz przy roz­ patryw an iu wczesnych utworów Turgieniewa i Dostojewskiego. Szkole n a tu ­ ralnej specjalnych studiów nie poświęcono. Co praw da, wspominane już a rty ­ kuły o alm anachach95, książka o Turgieniew ie96 i o D ostojew skim 97, a także niektóre inne publik acje98 rzucają wiele św iatła na program literacki ugrupo­ wania i na stosunek do niego wielkich realistów rosyjskich, ale nie w yjaśniają jeszcze w sposób dostateczny genezy „n atu ralizm u” i jego odniesień do ro ­ m antyzm u i realizm u. W każdym bądź razie ustalono, że swoiste, głęboko indyw idualne cechy pisarstw a już nie tylko Dostojewskiego, ale i Turgie­ niewa wyrosły z przezwyciężenia szkicu fizjologicznego i wielu postulatów Bielińskiego. Pozostaje również jeszcze o tw arta kw estia roli Gogola w kształto ­ waniu się szkoły n aturalnej, której szczegółowo nie rozpatryw ano; pewne uwagi n a ten te m a t sformułowano w artykule o polem ikach wokół twórczości au to ra Martwych dusz w latach czterdziestych99.

Poezją tego okresu niemal w ogóle się nie zajmowano, co jest o tyle uzasad­ nione, że właśnie wówczas czołową rolę przejęła od niej proza. Zwrócono jedynie uwagę na balladę rom antyczną, przeżyw ającą w tedy ostatnie stadium roz­ w o ju 100.

Pobieżny siłą rzeczy przegląd już sam ą liczbą przytoczonych pozycji bibliograficznych dowodzi, że w trzydziestoleciu Polski Ludowej włożono wiele efektywnego wysiłku w badania nad litera tu rą rosyjską omawianego okresu. A przecież świadomie w nim pom inięto prace edytorskie, tłum aczenia

92 „ S lavia O rien ta lis” 1971, nr 1 (L. B a z y l o w , Z naczenie m y ś li p o lityczn ej H ercena dla rozw oju nowoczesnych stosunków m iędzy narodami·, W . S l i w o w s k a , P o lem ik i wokół Hercena·, R . Ł u ż n y , M o ty w y polskie w twórczości A lek sa n d ra H ercena; B . G a l s t e r , H ercen i Gogol·, B . B i a ł o k o z o w i c z , M ik o ła j O gariow i A d a m M ickiew icz; S. K o z a k , M yh a jło D rahom anow wobec H ercena i k w estii polskiej; F . S i e l i c k i , H ercen w Polsce).

93 S. F i s z m a n , A leksan der H ercen, W arszaw a 1951. 94 W . i R . Ś l i w o w s c y , op. cit.

95 Zob. p rzyp. 21. 98 Zob. p rzyp. 66. 97 Zob. p rzyp . 65.

98 A . S e m c z u k , T u rgien iew і ,,szkoła n a tu ra ln a ” , „ S la v ia O rien talis” 1966, nr 2; ten że, M łodość literacka Iw a n a T u rgien iew a, „ S la v ia O rien talis” 1969, nr 3.

99 A . S e m c z u k , Gogol i ,,szkoła n a tu ra ln a ” w polem ikach literackich lat czterdziestych X I X w ieku , „ S la v ia O rien talis” I960,' nr 3.

100 L. S u c h a n e k , T y p y i fo r m y balladowych opow ieści. Z e studiów nad rosyjską po ezją rom antyczną lat czterdziestych. W: S tu d ia rusycystyczne z epoki rom antyzm u, op. cit.

i artyk u ły zamieszczane w prasie litera c k ie j101. Nie uwzględniono także prac 0 wzajem nych powiązaniach literackich polsko-rosyjskich, dziedzina ta bowiem już się wyraźnie wyspecjalizowała.

Odnotowane tu prace zdają się potw ierdzać sform ułow aną już nieco wcześniej refleksję ogólną, że „własne widzenie procesu literackiego Rosji w pierwszej połowie X IX wieku, samodzielne ujęcie zasadniczych problem ów jej życia artystycznego, tw órczy stosunek do istniejącej naukowej trad y cji, oryginalność i odmienność ujęcia, przejaw iająca się w nieskrępow aniu w w ybo­ rze te m a tu i sposobu jego opracowania, w możliwości odwoływania się do różnych dyrektyw metodologicznych, w ty m również do doświadczeń nowej myśli literaturoznaw czej, zaczynają być w polskich pracach pow ojennych zjawiskiem coraz częstszym” . I dalej: „Odejście w opisie rosyjskiej lite ra tu ry rom antycznej od tradycyjnych, odczuwanych dziś już jako niesłuszne i szk od ­ liwe schematów, przełam anie ustalonych i ograniczających możliwości b a d a ­ wcze ujęć stereotypow ych, zwłaszcza zaś znaczne rozszerzenie pola obserwacji 1 zwrot ku niew ykorzystanym jeszcze źródłom m ateriałow ym , dyktow ane krytycyzm em wobec dotychczasowego sta n u badań — wszystkie te w łaści­ wości zdają się zadomawiać w polskiej rusycystyce powojennej, zwłaszcza tej jej części, k tó ra m a za przedm iot literaturę pierwszej połowy dziew iętnastego stulecia” 102.

Tę słuszną refleksję trzeba jeszcze uzupełnić: polskie propozycje in te r ­ pretacyjne, zwłaszcza dotyczące rom antyzm u rosyjskiego — jego ch arak teru , granic chronologicznych i roli w dziejach literatu ry , znajdują potw ierdzenie w pracach radzieckich. W literaturoznaw stw ie radzieckim bowiem zaczyna dominować postaw a, k tó rą postuluje Borys Mejłach: „D otychczas n a ogół rom antyzm rozpatruje się głównie jako etap na drodze do realizm u, tj. jako coś bardzo ograniczonego co do swej samodzielnej wartości. Ale przecież właśnie rom antyzm śmiało odrzucił liczne ograniczenia swobody a rty sty , przyznając m u prawo do ujm ow ania na najróżniejsze sposoby czasu i p rze­ strzeni. Zburzono wszelkie przegrody między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością, odkryto drogi do przedstaw iania b ohatera we wszelkich okolicz­ nościach czasu i miejsca, wprowadzono — praktycznie nieograniczone — chronologię i przemieszczenia przestrzenne. R om antyzm przyniósł nowe m etody, jeśli m ożna ta k powiedzieć, subiektywnej interpretacji em pirycznego czasu i empirycznej p rzestrzeni” 103.

101 Z p u b lik acji n a jn o w szy ch m ogłem u w zględnić ty lk o te , k tóre u k a z a ły się n ie później niż w p ierw szy m półroczu 1974 r.

102 R . Ł u ż n y , P o lsk ie badania nad literaturą rom antyczną w R o sji. W: S tu d ia ru sy- cystyczne z epoki rom antyzm u, op. c it., s. 11.

103 Б. С. М ей л а х , Проблемы ритма, пространства и времени в комплексном изучении творчества. W: Ритм, пространство и время в литературе и искусстве, Ленинград 1974, s. 8.