Biuletyn misjologiczno-religioznawczy

(1)

Eugeniusz Sakowicz, Marian

Balwierz, Władysław Kowalak

Biuletyn

misjologiczno-religioznawczy

Collectanea Theologica 58/4, 123-136

(2)

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 58/1988/fasc. IV

BIULETYN MISJOLOGICZNO-RELIGIOZNAWCZY

Z a w a r to ś ć : I. IN F O R M A C JE . P o ls k ie b ib lio g r a fie m is y jn e i m isjo lo g iczn e. 1. P rz e g lą d b ib lio g ra fii. — 2. B ib lio g ra fie z a w a r te w c z a so p iśm ie „ C h rz e ś c i ja n in w ś w ie c ie ” . — 3. W y b ra n e b ib lio g ra fie z E n c y k lo p e d ii K a to lic k ie j (t. I—IV). II. C Z Y R E L IG IO Z N A W S T W O J E S T A T E IZ A C J Ą ? 1. R e lig io z n a w s tw o — e m p iry c z n e n a u k i o re lig ii. — 2. A te iz a c ja o s ta tn im e ta p e m s e k u la r y z a c ji. — 3. W sp ó łc z e sn e o b licze a te iz m u . — 4. U w a g i k o ń c o w e *.

I. IN F O R M A C JE P O L S K IE B IB L IO G R A F IE M IS Y JN E I M IS JO L O G IC Z N E

B ib lio g ra fic z n e in f o r m a to r y , p rz e w o d n ik i, p rz e g lą d y , a ta k ż e z e sta w y s ta n o w ią p o d s ta w o w y w a r s z ta t p ra c y n a u k o w o -b a d a w c z e j. P re z e n to w a n e b ib lio g r a fie d o ty c z ą c e m is ji m a ją słu ży ć p o m o c ą o śro d k o m a k a d e m ic k im , s e m in a rio m d u c h o w n y m , s p e c ja lis ty c z n y m in s ty tu to m , p rz e d e w s z y s tk im zaś z a in te re s o w a n y m o so b o m , r e f le k tu ją c y m w sp o só b s y s te m a ty c z n y i m e to d y c z n y z a g a d n ie n ie m is y jn e g o p o s ła n n ic tw a K o ścio ła. I s tn ie je sz e re g o b co ję z y c z n y c h b ib lio g r a fii d o k u m e n tu ją c y c h n a u k o w e i p o p u la r y z a to r s k ie d zieła, o p r a c o w a n ia i p rz y c z y n k i z z a k re s u m is ji. P rz y k ła d o w o w s k a ż m y n a d z ie ła : R. S t r e i t O M I, B ib lio th e c a M is s io n u m , t. I — X X V III, M ü n s te r 1916— 1971; L. V r i e n s O F M C ap ., C ritic a l B ib lio g r a p h y o f M issio lo g y , N ijm e g e n 1960; М. B i e r b a u m , M is s io n s w is s e n s c h a ftlic h e L it e r a t u r a u s d e m V e r la g A s c h e n d o r f (1911— 1961). M it e in e r B ib lio g ra p h ie , M ü n s te r 1961; L. V r i e n s

O F M C ap ., B ib lio g r a p h ie a n a ly tiq u e de la m iss io lo g ie , N ijm e g e n 1962; R. F a - s c e l i n a , E v a n g e liz a tio n a n d M ission. In te r n a tio n a l B ib lio g r a p h y 1972, S tr a s - s b o u r g 1973; J . P i r o t t e . P é r io d iq u e s m is s io n n a ir e s b e lg e s l ’e x p r e s s io n f r a n  çaise r e fle ts d e c in q u a n te a n n é e s d ’é v o lu tio n d ’u n e m e n ta lité 1889— 1940,

L o u v a in 1973.

P r z e d s ta w io n a b ib lio g r a fia w y b ra n y c h b ib lio g r a f ii m is y jn y c h i m is jo lo - g ic z n y c h u k a z u je p o ls k ie b ib lio g r a fie z a łą c z n ik o w e , s a m o is tn e , a ta k ż e p o d a je n o ty b ib lio g r a fic z n e z a w a r te w a r t y k u ła c h p o ru s z a ją c y c h p ro b le m a ty k ę sz e ro k o ro z u m ia n y c h m is ji. P r z y m io tn ik „ p o ls k ie ” o d n o si się do b ib lio g r a fii, k tó r e u k a z a ły się w P o lsce. W b ib lio g r a fia c h ty c h , d o s tę p n y c h w p o ls k ic h d z ie ła c h czy r o z p r a w a c h m o g ą być n a to m ia s t zestaw done p o z y c je o b c o ję z y czn e. P r e z e n to w a n e b ib lio g r a fie u ję to w tr z e c h d z ie ła c h . W p ie rw s z e j części p o d a n o w y b r a n e b ib lio g r a fie , p rz y z e s ta w ie n iu k tó r y c h p o słu g iw a n o się k r y te r iu m c h ro n o lo g ic z n y m , tz n . w e d łu g r o k u w y d a n ia . D ru g i d z ia ł u w z g lę d n ia b ib lio g r a fie d o ty c z ą c e m is ji (c y to w a n o w y łą c z n ie p o z y c je w ję z y k u p o lsk im ) z a w a r te w c z a so p iśm ie „ C h rz e ś c ija n in w Ś w ie c ie ’’, w y d a w a n y m p rz e z O ś ro d e k D o k u m e n ta c ji i S tu d ió w S p o łe c z n y c h (O D iSS) w W a rs z a w ie . W o s ta tn ie j zaś części z e s ta w io n o w y b r a n e b ib lio g r a fie u m ie sz c z o n e p o d te k s te m h a s e ł i a r ty k u łó w m isjo lo g ic z n y c h w E n c y k lo p e d ii K a to lic k ie j (EK ) t. I— IV , L u b  li n 1973— 1983. W iele u w z g lę d n io n y c h p rz e z p o szczeg ó ln e s p is y b ib lio g ra fic z n e d zieł p o s ia d a w ła s n e z e s ta w ie n ia b ib lio g ra fic z n e . D o ta rc ie do n ic h pozo s t a je z a d a n ie m c z y te ln ik a .

* R e d a k to re m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t k s. W ła d y s ła w К o w a 1 а к SV D, W a rs z a w a .

(3)

124

B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y

1. P rz e g lą d b ib lio g r a fii

B ib lio g ra fie c y to w a n e w t e j części o p ra c o w a n ia z e s ta w io n e z o sta ły w g łó w n e j m ie rz e p rz e z te o lo g ó w z m is y jn e g o z g ro m a d z e n ia k się ż y w e r b is tó w , a ta k ż e p rz e z p ra c o w n ik ó w n a u k o w y c h A k a d e m ii T eo lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie . S p is u w z g lę d n ia 21 w y b r a n y c h b ib lio g r a fii z w a rty c h i z a łą c z n ik o w y c h .

B. G i e l a t a SV D, P rze g lą d re lig io z n a w c z y , C T 38/1968/fasc. 1, s. 148— 159. A u to r p o d a je b o g a tą bib lio g raifię d o ty c z ą c ą d ia lo g u m ię d z y re lig ia m i.

F . Z a p ł a t a SVD, B ib lio g r a fia m is y jn a . S to lic a A p o s to ls k a a d zie ło m is y jn e . N a u k o w e s p o tk a n ia m is y jn e , C T 38/1968/fasc. 1, s. 159— 169. W częś ci I o p ra c o w a n ia z a w a rte g o w r a m a c h B iu l e ty n u e tn o lo g ic z n o -r e lig io z n a w c z o - -m is jo lo g ic z n e g o c z a so p ism a C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a (CT) a u to r p r e z e n tu je m . in. p o m n ik o w e d z ie ła b ib lio g ra fic z n e : B ib lio th e c a M is s io n u m o ra z B ib lio  g r a fia M issio n a ria , w p o z o sta ły c h zaś c z ę śc ia c h w p rz y p is a c h c y tu je b a rd z o o b s z e rn ą b ib lio g r a fię , p ra w ie w y łą c z n ie ob cą.

F . Z a p ł a t a SV D, B ib lio g r a fia m is y jn a , A te n e u m K a p ła ń s k ie 61/1969/z. 1, s. 148— 158. A u to r w części I o p ra c o w a n ia o m a w ia i w y sz c z e g ó ln ia l i t e r a tu r ę m isjo lo g ic z n ą , k tó r a n a ś w ie tla n o w y o k re s d z ie ła m is y jn e g o p o S o b o rz e W a ty k a ń s k im I I o ra z z e s ta w ia p r a c e s ta n o w ią c e k o m e n ta rz do D e k r e tu 0 d zia ła ln o ś c i m is y j n e j K o ścio ła . C ało ść p r o b le m a ty k i d o ty c z ą c e j s o b o ro w e j b ib lio g r a fii m is y jn e j a u t o r p r z e d s ta w ia w e d łu g n a s tę p u ją c e g o s c h e m a tu :

— L i t e r a t u r a u jm u ją c a dzieło m is y jn e w n o w y m n a ś w ie tle n iu (26 n o t b ib lio g ra fic z n y c h — p o z y c je w y łą c z n ie w ję z y k a c h obcych).

— P r a c e k o m e n tu ją c e d e k r e t m is y jn y (łą c z n ie 41 n o t b ib lio g r a fic z n y c h , z czego z a le d w ie 4 p o z y c je w ję z y k u p o ls k im ): 1. Z e s ta w ie n ia b ib lio g r a fic z n e ; 2. W ła ś c iw e k o m e n ta r z e ; 3. C z a so p is m a p o św ię c o n e p ro b le m a ty c e m is y jn e j s o b o r u ; 4. I n n e p ra c e .

W części I I a u to r p o d a je k lu c z o w e p o z y c je w e d łu g p o szc z e g ó ln y c h d z ie d z in m isjo lo g ic z n y c h , w o p a rc iu o n a s tę p u ją c y s c h e m a t:

I. O g ó ln a b ib lio g r a fia m is y jn a (łą c z n ie 29 n o t b ib lio g r a fic z n y c h z w y sz c z e g ó ln ie n ie m ty lk o je d n e j p o z y c ji w ję z y k u p o ls k im ): 1. D z ie ła o g ó ln e; 2. P o d rę c z n ik i u jm u ją c e cało ść; 3. C z a so p is m a m isjo lo g ic z n e ; 4. P o m o c e b i b lio g ra fic z n e .

II . M isjo lo g ia z a sa d n ic z a , z w a n a r ó w n ie ż m is jo lo g ią te o r e ty c z n ą (łączn ie 23 n o ty b ib lio g ra fic z n e , w ty m je d n a p o z y c ja w ję z y k u p o lsk im ): 1. M isjo lo g ia p o z y ty w n a : a) P is m o Ś w ię te , b) T r a d y c ja , c) M a g is te r iu m K o śc io ła ; 2. M isjo lo g ia s y s te m a ty c z n a .

II I . M isjo lo g ia h is to ry c z n a (p o d a n o 14 p o z y c ji w y łą c z n ie w ję z y k a c h o b cych): 1. W ro z w o ju h is to ry c z n y m ; 2. M is jo g r a fia łą c z n ie z k a r t o g r a f ią i s t a ty s ty k ą m is y jn ą .

IV . M isjo lo g ia n o r m a ty w n a (p o d a n o 19 w sk a z ó w e k b ib lio g r a fic z n y c h w y łą c z n ie w ję z y k a c h o b cy ch ): 1. P r a w o m is y jn e ; 2. M e to d o lo g ia m is y jn a .

V. M isjo lo g ia p r a k ty c z n a (p o d an o 17 n o t b ib lio g ra fic z n y c h , p o z y c je w y łą c z n ie w ję z y k a c h obcych).

V I. N a u k i p o m o c n ic z e (łączn ie 22 n o ty b ib lio g ra fic z n e , w ty m 3 p o z y c je w ję z y k u p o ls k im ): 1. E tn o lo g ia a m is ja ; 2. R e lig io z n a w s tw o a m is je ; 3. L in g w is ty k a a m isje .

J. R. B a r O F M C o n v . — R. S o b a ń s k i (red.), R e lig ie n ie c h r z e ś c ija ń  s k ie M is je , w : P o lsk a b ib lio g r a fia n a u k k o ś c ie ln y c h z a r o k 1971, W a rs z a w a 1973, s. 41— 42. S p is b ib lio g ra fic z n y w y sz c z e g ó ln ia 15 p o z y c ji: a r ty k u łó w 1 k s ią ż e k , ró w n ie ż tłu m a c z e ń z ję z y k ó w o b cy ch .

F . Z a p ł a t a SV D , K o śc ió ł k a to lic k i w In d ia c h . P r o b le m je g o d ia lo g u z h in d u iz m e m , W a rs z a w a 1972, s. 17— 34. W ro z p r a w ie a u to r p o d a je b ib lio g r a  fię d o ty c z ą c ą p r o b le m a ty k i in d o lo g ic z n e j w ogóle, ze szcz e g ó ln y m o d n ie s ie

(4)

1 2 5

n ie m do k w e s tii m is ji. P r e z e n to w a n a b ib lio g r a fia z o s ta ła p o d z ie lo n a w e d łu g n a s tę p u ją c e g o s c h e m a tu : 1. Z e s ta w ie n ia b ib lio g r a fic z n e (s. 17— 18); 2. Ź ró d ła ; 3. O p ra c o w a n ia .

R. M a ł e k SV D , S y n o d B is k u p ó w 1974 w b ib lio g r a fii, C h rz e ś c ija n in w S w ie c ie 8/1976/ n r 1, s. 97— 104. B a rd z o o b s z e r n a b ib lio g r a fia d o ty c z ą c a p r o b le m a ty k i e w a n g e liz a c ji w e w sp ó łc z e s n y m św ie c ie , o b e jm u je a r ty k u ły , k tó r e u k a z a ły się w p o ls k ic h i z a g ra n ic z n y c h , k a to lic k ic h i p o z a k a to lic k ic h c z a so p ism a c h .

R. M a ł e k SV D , P ra ce d y p lo m o w e i p u b lik a c je p o ls k ic h w e r b is tó w 1945— 1975. M a te r ia ł b ib lio g r a fic z n y , w : R. M a ł e k S V D — W. W e s o ł y S V D (red.), W s łu ż b ie S ło w a B o żeg o , P ło c k 1978, s. 297— 335. M a te ria ł b i b lio g ra fic z n y d o ty c z ą c y w g łó w n e j m ie rz e m is ji, u w z g lę d n ia ją c 987 n o t b i b lio g ra fic z n y c h , p r z e d s ta w ia d o ro b e k p iś m ie n n ic z y (za la t a 1945— 1975) p o l s k ic h w e r b is tó w p r a c u ją c y c h w P o ls c e i p o z a je j g ra n ic a m i. N a szczeg ó ln ą

u w a g ę z a s łu g u je b ib lio g r a fia p r a c ks. Т. С h o d z i d ł y (s. 303—305, s. 304 — sp is h a s e ł a u to r s k ic h w to m ie I E K ), k s. B. G i e 1 a t y (s. 307— 308), k s. J. G l i n k i (s. 308— 309), k s. А. К o s z o r z a (s. 313— 315), ks. W. К o - w a 1 а к a (s. 316— 317, m . in . sp is h a s e ł a u to r s k ic h w to m ie I E K ), k s. S. T u r - b a ń s k i e g o (s. 327— 328, m . in . w y k a z h a s e ł a u to r s k ic h w to m ie I E K ), ks. F. Z a p ł a t y (s. 330— 333, s. 332— 333, sp is h a s e ł a u to r s k ic h w to m ie I EK ).

R. N i r , K o m p e n d iu m b ib lio g r a fic z n e teo lo g ii. B ib lio g r a fia b ib lio g r a fii, C h r z e ś c ija n in w S w ie c ie 10/1978/nr 9, s. 98— 114. A u to r p r e z e n tu je dzieło, k tó r e u k a z a ło s ię w r a m a c h in f o r m a c ji b ib lio g r a fic z n e j te o lo g ii i sz e ro k o p o ję te g o re lig io z n a w s tw a : G. S c h w i n g e , B ib lio g r a p h is c h e N a c h s c h la g w e r k e z u r T h e o lo g ie u n d ih r e n G r e n z e n g e b ie te n , M ü n c h e n 1975. K s. R. N ir p r z e d s ta  w ia p r a c e b ib lio g r a fic z n e (s. 110— 111) d o ty c z ą c e m isjo lo g ii, k tó r e o m a w ia G . S c h w in g e , k tó r e g o d zieło n ie s te ty n ie u w z g lę d n ia lit e r a tu r y p o ls k ie j.

J . M a s s o n S J , T e o lo g ia o g ó ln a d z ia ła ln o śc i m is y j n e j , w : Z e s z y ty M i- s jo lo g ic zn e A T K 2/1979/cz. 3, s. 7— 170. A u to r p rz y o m a w ia n iu po szczeg ó l n y c h z a g a d n ie ń te o lo g ii m is ji p o d a je b a rd z o o b s z e rn ą li te r a tu r ę . W y p u n k to w a n e ź ró d ła d z ie li n a b ib lijn e , p a tr y s ty c z n e , so b o ro w e i te o lo g ic z n e . Z e b ra n e z d z ie ła w je d n ą c a ło ść b ib lio g r a fie u tw o rz y ły b y b o g a ty p rz e w o d n ik b ib lio g ra f ic z n y po o b c e j l i te r a tu r z e m isj-ologicznej.

A. P o l k o w s k i , B ib lio g r a fia p o ls k a , I. P rze g lą d c za s o p ism p o ls k ic h (p a ź d z ie r n ik 1977), M is je , w : Ż y c ie i M y śl 3 0 /1 9 8 0 /n r 1, s. 139. A u to r p o d a je p ię ć n o t b ib lio g ra fic z n y c h .

B. W o d e c k i SV D , — F . W o d e c k i S V D — F. Z a p ł a t a SV D (red.), B r e v ia r iu m M is s io n u m . W y b ó r d o k u m e n tó w K o śc io ła d o ty c z ą c y c h d z ie ła m i  s y jn e g o , W a rs z a w a 1979, cz. I— II. B r e v ia r iu m M is s io n u m o p u b lik o w a n e z a  w ie r a w y b ó r 107 d o k u m e n tó w m is y jn y c h w y d a n y c h od X I I I w . do 1974 r. C zęść p ie r w s z a d z ie ła w y m ie n ia i p o d a je tr e ś ć n a js ta r s z y c h d o k u m e n tó w (X III w .) a ż do d o k u m e n tó w P iu s a X (1914), n a s tę p n ie d o k u m e n tó w o k re s u od B e n e d y k ta X V (1914) do J a n a X X I I I (1963), z k o le i d o k u m e n tó w S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II. W części d ru g ie j w y sz c z e g ó ln io n o i z a p re z e n to w a n o d o k u m e n ty p o so b o ro w e , d o k u m e n ty d o ty c z ą c e ru c h ó w m ig ra c y jn y c h , w D o d a tk u zaś d o k u m e n ty ró żn e. A lfa b e ty c z n y sp is d o k u m e n tó w z a w a rty c h w zb io rze — ta m ż e , cz. 2, s. 359— 364.

W. K o w a l a k SV D , P r o b le m r e lig ii s y n k r e ty c z n y c h w A fr y c e , w : Z e  s z y ty M isjo lo g ic z n e A T K 2/1979/cz. 2, s. 189— 214. W p rz y p is a c h a r t y k u łu b ib lio g r a fia d o ty c z ą c a o m a w ia n e g o z a g a d n ie n ia , szczeg ó ln ie a k tu a ln e g o i w a ż neg o d la m isjo lo g ii.

R. S o b a ń s k i (red.), P o ls k a b ib lio g r a fia n a u k k o ś c ie ln y c h za la ta 1972— 1973, W a rs z a w a 1979, s. 207—214: R e lig ie n ie c h r z e ś c ija ń s k ie ; M isjo lo g ia. S p is w y sz c z e g ó ln ia 44 p o z y c je b ib lio g ra fic z n e , n ie k tó re z n ic h (p rz e d e w s z y s tk im p o z y c je k sią ż k o w e ) s ą o m ó w io n e.

(5)

1 2 6 B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y F. Z a p î a t a SV D, E k u m e n i z m a m is je , w : Z e sz y ty M isjo lo g ic z n e A T K 2/1979/cz. 1, s. 49— 65. W p rz y p is a c h a r ty k u łu (p rz e d e w s z y s tk im n a s. 50, 59— 63) p o d a n a je s t b a rd z o o b sz e rn a b ib lio g r a fia d o ty c z ą c a o m a w ia n e j k w e stii, p r a w ie w y łą c z n ie ob co jęz y czn a. T. D u s z a M S F , C za so p ism a m is y jn e w p o ls k ic h b ib lio te k a c h , W a rs z a w a 1980. D zieło z a w ie r a w y k a z c z a so p ism m is y jn y c h , c ią g ły c h w y d a w n ic tw k s ią ż k o w y c h o ra z b iu le ty n ó w z n a jd u ją c y c h się w p o ls k ic h b ib lio te k a c h u n i w e rs y te c k ic h i b ib lio te k a c h s e m in a rió w d u c h o w n y c h d ie c e z ja ln y c h i z a k o n n y ch . C z a so p is m a z o sta ły p o d a n e w u k ła d z ie a lf a b e ty c z n y m — łą c z n ie 1417 ty tu łó w . W D o d a tk u (s. 149— 156) w y p u n k to w a n o 217 ty tu łó w z a g ra n ic z n y c h c z a so p ism m is y jn y c h n ie z n a jd u ją c y c h się w p o ls k ic h b ib lio te k a c h .

F . Z a p ł a t a SV D, R o d z im y c h a r a k te r K o śc io ła w A fr y c e i n a M a d a  g a s k a r ze , P ło c k 1980. K s ią ż k a w y d a n a p o d a je sp isy b ib lio g ra fic z n e : z e s ta  w ie n ia w a ż n ie js z y c h p o z y c ji o d n o sz ą c y c h się do całe g o k o n ty n e n tu A fry k i (s. 18— 26) o ra z l i t e r a t u r ę d o ty c z ą c ą p o szcz e g ó ln y c h k r a jó w : W y b rz e ż e K o ści S ło n io w e j (s. 79), G h a n a (s. 91), T ogo (s. 102), B e n in (s. 110), K a m e r u n (s. 121), Z a ir (s. 137— 140), Z a m b ia (s. 158), T a n z a n ia (s. 166— 167), M a d a g a s k a r (s. 177), B u r u n d i (s. 189), R w a n d a (s. 198— 199).

W. K o w a l a k SV D , B ib lio g ra fia (1966— 1980), w : W . K o w a l a k i in . (red.), M isje po S o b o rz e W a t y k a ń s k i m II , P ło c k 1981, 351— 369. A u to r z a m ie  szcza o b s z e rn y i ró ż n o ro d n y sp is b ib lio g ra fic z n y . B ib lio g ra f ia u p o rz ą d k o w a n a a lf a b e ty c z n ie w y sz c z e g ó ln ia 548 p o zy cji, z czeg o 115 s ta n o w ią p o z y c je w ję z y k u p o ls k im .

R. M a ł e k SV D , M a te r ia ły i S tu d ia K s ię ż y W e r b is tó w , w : R. M a ł e k (red.), W e r b iś c i w P o lsce, P ie n ię ż n o 1982, 264. S p is b ib lio g ra fic z n y p o d a je ty t u ły 18 k s ią ż e k , k tó r e u k a z a ły się w la t a c h 1969— 1981 w s e r ii M a te r ia ły i S tu d ia K s ię ż y W e r b is tó w .

R. M a ł e k SV D, P race d y p lo m o w e i p u b lik a c je p o ls k ic h w e r b is tó w I I (1976— 1981), w : R. M a ł e k (red.), W e r b iś c i w P o lsce, P ie n ię ż n o 1982, 223—263. B ib lio g ra f ia u w z g lę d n ia p ra c e w e rb is tó w p r a c u ją c y c h w P o ls c e i p o za je j g ra n ic a m i, w y d a n e d ru k ie m w la t a c h 1976— 1981, ja k ró w n ie ż n ie o p u b lik o w a n e p r a c e d y p lo m o w e . J e s t to k o n ty n u a c ja b ib lio g r a fii p ra c d y p lo m o w y c h i p u b lik a c ji p o ls k ic h w e rb is tó w z l a t 1945— 1975 (por. R. M a ł e k S VD — W, W e s o ł y SV D , W s łu ż b ie S ło w a B o żeg o , P ło c k 1978, 297— 335). T re ś ć o p r a  c o w a ń d o ty c z y w g łó w n e j m ie rz e a p o s to la tu m isy jn e g o . P o d z ia ł p r a c p o s z c z e g ó ln y c h a u to ró w ' p r z e d s ta w io n o w e d łu g p rz e jrz y s te g o s c h e m a tu : p r a c a m a g is te rs k a , p r a c a d o k to r s k a , p r a c a h a b ilita c y jn a , r e d a k c j a i w s p ó łr e d a k c ja , k s ią ż k a , a r t y k u ł, h a s ła w E n c y k lo p e d ii K a to lic k ie j to m II i II I , re c e n z je , tłu m a c z e n ie , lis ty m is jo n a rz y , o p ra c o w a n ia tj . z e s ta w ie n ia , s t a ty s t y k i itp . N a sz c zeg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je b ib lio g r a fia p r a c ks. A. B r o n k a (s. 227—228), ks. L. G ó r k i (s. 234— 235), ks. W . K o w a l a k a (s. 239— 241, m . in. w y k a z 91 a r ty k u łó w i h a s e ł o p u b lik o w a n y c h w E K t. I i II), k s. R. M a 1 к a (s. 244— 245, w ie le c y to w a n y c h p o z y c ji o d n o si się do p ro b le m a ty k i d ia lo g u m ięd zy re lig ia m i), k s. S. T u r b a ń s к i e g o (s. 253— 255), k s. W. W e s o ł e g o (s. 256— 257), ks. F. Z a p ł a t y (s. 259—261, m . in. 58 a r ty k u łó w i h a s e ł e n c y k lo p e d y c z n y c h w E K t. I i II) o ra z H . Z i m o n i a (s. 261—263). M. G r a b o w s k a . P ra ce d y p lo m o w e o te m a ty c e m is y j n e j n a A T K . K r ó  t k i p rz e g lą d tr e ś c i, W a rs z a w a 1983. B ro s z u r a w y d a n a n a k ła d e m O g ó ln o p o l sk ie g o O ś ro d k a P a p ie s k ic h D zieł M is y jn y c h w W a rs z a w ie p r e z e n tu je tr e ś ć 45 p ra c d y p lo m o w y c h o te m a ty c e m is y jn e j z re a liz o w a n y c h w la t a c h 1972—1981 n a A k a d e m ii T eo lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie .

L. B a l t e r i in . (red.), P o ls k a b ib lio g r a fia n a u k k o ś c ie ln y c h za la ta 1977— 1979. M isje , W a rs z a w a 1986, z. 2, 140— 147. S p is p o d a je 40 p o z y c ji b i b lio g ra fic z n y c h : k s ią ż k i, a r ty k u ły , b iu le ty n y . K a ż d y B iu le ty n m is jo lo g ic z n o - -r e lig io z n a w c z y k w a r ta ln ik a ,,C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a ” z a w ie ra p rz e w a ż n ie k ilk a a r ty k u łó w , p o d a w a n y je s t je d n a k ż e ja k o je d n a p o zy cja b ib lio g ra fic z n a .

(6)

1 2 7

2. B ib lio g ra fie za w a rte w czasop iśm ie „C h rześcijan in w S w ie c ie ”

„ C h rz e ś c ija n in w S w ie c ie ” (C hS) w s ta ły m d z ie le B ib lio g r a fia p o ls k a p r e  z e n tu je d o k u m e n ta c ję b ib lio g r a fic z n ą za o k re ś lo n y czas. P o z y c je d o ty c z ą c e m is ji m ie sz c z ą się w p a r a g r a f a c h K o śc ió ł i c h r z e ś c ija ń s tw o w ś w ie c ie o ra z P o d ró że J a n a P a w ła II. R e d a k c ja m ie s ię c z n ik a od 1984 r. n r 8— 9 w p r o w a 

d z iła do s ta łe g o d z ie ła b ib lio g r a fii p a r a g r a f M isje . O d te g o c zasu p o lsk ie a r ty k u ły , r o z p r a w y i d z ie ła z z a k re s u m is ji s y s te m a ty c z n ie są o d n o to w y w a ne. W n in ie js z e j części o p ra c o w a n ia p o d a n o 13 s p isó w b ib lio g ra fic z n y c h .

A. M a r k o w s k i , B ib lio g r a fia p o ls k a . K o śc ió ł — św ia t. D o k u m e n ta c ja za m a r z e c - k w i e c i e ń 1984. M is je , C h S 16/1984/nr 8— 9, 267, 279— 280. S p is p o  d a je łą c z n ie 20 n o t b ib lio g ra fic z n y c h .

A. M a r k o w s k i , B ib lio g r a fia p o lsk a . K o śc ió ł ■— ś w ia t. D o k u m e n ta c ja za w r z e s ie ń 1984. M is je , C h S 17/1985/nr 3, 117— 118. S p is p o d a je 12 n o t b i b lio g ra fic z n y c h .

A. M a r k o w s k i , B ib lio g r a fia p o ls k a . K o ś c ió ł ■— ś w ia t. D o k u m e n ta c ja za p a ź d z ie r n ik 1984. M is je , C h S 17/1985/nr 4, 135— 136. S p is p o d a je 10 n o t b ib lio g ra fic z n y c h .

A. M a r k o w s k i , B ib lio g r a fia p o ls k a . K o śc ió ł — ś w ia t. D o k u m e n ta c ja Za g r u d z ie ń 1984. M is je , C h S 1 7/1985/nr 6, 124. S p is p o d a je 10 n o t b ib lio g r a  ficzn y ch .

A. M a r k o w s k i , B ib lio g r a fia p o lsk a . K o śc ió ł —· św ia t. D o k u m e n ta c ja za s ty c z e ń —l u t y 1985. M is je , C h S 17/1985/nr 7, 114. S p is p o d a je 5 n o t b ib lio  g ra fic z n y c h .

A. M a r k o w s k i , B ib lio g r a fia p o lsk a . K o ś c ió ł — ś w ia t. D o k u m e n ta c ja za k w ie c ie ń 1985. M is je , C h S 17/1985/nr 9— 10, 172. S p is p o d a je 3 n o ty b i b lio g ra fic z n e .

A. M a r k o w s k i , B ib lio g ra fia p o lsk a . K o śc ió ł — ś w ia t. D o k u m e n ta c ja za c ze r w ie c 1985 M isje , C h S 17/1985 n r 12, 137— 138. S p is p o d a je 5 n o t b i b lio g ra fic z n y c h .

A. M a r k o w s k i , B ib lio g r a fia p o lsk a . K o śc ió ł — ś w ia t. D o k u m e n ta c ja za s ie r p ie ń 1985. M isje , C h S 18/1 9 8 6 /n r 3, 141. S p is p o d a je 10 n o t b ib lio g r a  fic z n y c h .

A. M a r k o w s k i , B ib lio g ra fia p o lsk a . K o śc ió ł — św ia t. D o k u m e n ta c ja Za w r z e s ie ń 1985. M isje , C h S 18/1986/nr 4, 110. S p is p o d a je 9 n o t b ib lio g r a  ficzn y ch .

A. M а г к o w s к i, B ib lio g r a fia p o ls k a . K o śc ió ł ś w ia t. D o k u m e n ta c ja za p a ź d z ie r n ik 1986. C h S 18/1 9 8 6 /n r 5, 119. S p is p o d a je 6 n o t b ib lio g ra fic z  n y c h .

A. M a г к o w s к i, B ib lio g r a fia p o lsk a . K o śc ió ł — ś w ia t. D o k u m e n ta c ja

Za g r u d z ie ń 1985. M is je , C h S 18/1986/nr 7, 127. S p is p o d a je 3 n o ty b ib lio g r a  ficzn e,

A. M a r k o w s k i , B ib lio g r a fia p o ls k a . K o śc ió ł — ś w ia t. D o k u m e n ta c ja za c z e r w ie c — lip ie c 1986. M isje , C h S 19/1987/nr 3, 151. S p is p o d a je 3 n o ty b ib lio g ra fic z n e .

A. M a r k o w s k i , B ib lio g ra fia p o ls k a . K o śc ió ł — św ia t. D o k u m e n ta c ja Za p a ź d z ie r n ik 1986. M isje , C h S 19/1987/nr 6, 133. S p is p o d a je 4 n o ty b ib lio  g ra fic z n e .

3. W ybrane b ib lio g ra fie z „E n cyk lop ed ii K a to lic k ie j” (t. I—IV)

W a ż n y m d z ie łe m E n c y k lo p e d ii K a to lic k ie j (EK ) je s t T eo lo g ia m is y jn a i m isjo lo g ia (t. I) o ra z M isjo lo g ia (t. I I —IV). H a s ła o ra z a r t y k u ły e n c y k lo  p e d y c z n e m o g ą b y ć s k la s y fik o w a n e n a s tę p u ją c o : k r a j e m is y jn e , o rg a n iz a c je i to w a r z y s tw a m is y jn e , z a k o n y i z g ro m a d z e n ia p ro w a d z ą c e d z ia ła ln o ś ć m is y j n ą , d ie c e z je m is y jn e o ra z b io g r a m y m is jo n a rz y i m isjo lo g ó w . P o d a n ą w e

(7)

128

w s tę p ie do E K o g ó ln ą in f o rm a c ję o b ib lio g r a fia c h m o ż n a o d n ie ść do p r e z e n to w a n y c h w n in ie js z e j części o p ra c o w a n ia w y b r a n y c h z e sta w ó w b ib lio g ra f ic z n y c h z m isjo lo g ii. B ib lio g ra f ia p rz e d m io to w a „ u m ie sz c z o n a p o d t e k s te m h a s ła m a w s k a z a ć p r a c e b a d a w c z e i o p ra c o w a n ia d o ty c z ą c e d a n e j p o s ta ci lu b p ro b le m ó w . Z e s ta w te n n ie je s t w y c z e rp u ją c y m p rz e g lą d e m p u b lik - c ji; w w ie lu w y p a d k a c h w y lic z o n e p o z y c je b ib lio g ra fic z n e s ta n o w ią z a le d w ie n ie w ie lk i w y b ó r li t e r a t u r y p rz e d m io tu , n ie m n ie j je d n a k t a lic z b a w s k a z u je n a s to p ie ń z a in te r e s o w a n ia d a n ą p r o b le m a ty k ą lu b p o s ta c ią ; z e s ta w b ib lio g r a f ii k ie r u je c z y te ln ik a do p o zy cji, w k tó r y c h m o że o n z n a le ź ć sz e rsz e o m ó w ie n ie in te r e s u ją c y c h go p ro b le m ó w ; n ie je s t w y łą c z n ie d o k u m e n ta c ją tr e ś c i

h a s ła ” (W s tę p do E K , t. I, s. X IV ). P r e z e n to w a n y n iż e j sp is w y s z c z e g ó ln ia łą c z n ie 17 n a jw a ż n ie js z y c h z e sta w ó w b ib lio g ra fic z n y c h , z k tó r y c h k a ż d y o d n o si się do o k re ś lo n e g o h a s ła . P o s z c z e g ó ln a b ib lio g r a fia p rz e d m io to w a u w y p u k la g łó w n ie d z ie ła ob co jęz y czn e. P o d a w a n a w w y k a z a c h s tr o n a n ie o d n o si się do c a łe g o a r t y k u ł u czy h a s ła , lecz o z n a c z a m ie js c e , w k tó r y m u m ie sz c z o n a z o s ta ła b ib lio g r a fia . P rz e d s ta w io n e b ib lio g r a fie z e sta w io n o w e d łu g p o rz ą d k u a lfa b e ty c z n e g o h a s e ł w p o szczeg ó ln y ch , k o le jn y c h to m a c h E K .

W . K o w a l a k — B. K u m o r , A fg a n is ta n , Ε Κ I 128.

S. T u r b a ń s k i , A f r y k a , II. K o śc ió ł k a to lic k i, B. M is je w A fr y c e , E K I 147.

F. Z a p ł a t a , A k o m o d a c ja , I V. A k o m o d a c ja w teo lo g ii, D. A k o m o d a c ja m is y jn a , Ε Κ I 250.

F . Z a p ł a t a , A k o m o d a c y jn y sp ó r, Ε Κ I 245.

S. T u r b a ń s k i , A m e r y k a Ł a c iń s k a , II. K o śc ió ł k a to lic k i, A. M is je i s ta  b iliz a c ja K o śc io ła , Ε Κ I 444.

F . S t o p n i a k — A. W e i s s , A m e r y k a P ó łn o c n a , IV . M isje p r o te  s ta n c k ie , Ε Κ I 449— 450.

S. T u r b a ń s k i , A z ja , II. K o śc ió ł k a to lic k i, B. M is je k a to lic k ie , Ε Κ I 1203— 1204.

Z. Z i e l i ń s k i , A z ja , IV . W s p ó ln o ty c h r z e ś c ija ń s k ie , Ε Κ I 1218. F . Z a p ł a t a , B r a z y lijs k ie T o w a r z y s tw o M is y jn e , Ε Κ I I 132. E. J a b ł o ń s k a -D e p t u ł a, B ia li O jc o w ie , Ε Κ I I 358.

R . Ł u k a s z y k , B u d d y z m V I. W k u lt u r z e Z a c h o d u , Ε Κ I I 1171.

F . Z a p ł a t a , C h in y , II. K o śc ió ł k a to lic k i, A. M is je n e s to r ia ń s k ie , E K I I I 165— 166.

J . D u c h n i e w s k i — F. Z a p ł a t a , C h in y II. K o śc ió ł k a to lic k i, B. M is je k a to lic k ie , E K I I I 169— 170.

R . Ł u k a s z y k , C h r z e ś c ija ń s tw o , V . S to s u n e k do re lig ii p o z a c h r z e ś c ija ń - s k ic h , E K I I I 417—418.

R . Ł u k a s z y k — R. M i ś — H. Z i m o ń , D ialog, IV . D ialog z r e lig ia - m i p o z a c h r z e ś c ija ń s k im i, E K I I I 1279— 1281. W . P i e c h o t a , E k u m e n iz m , V . E k u m e n i z m a m is je , Ε Κ IV 867. A. K u r e k — B. Ł o m a c z , E s k im o s i, 3. M is je c h r z e ś c ija ń s k ie , Ε Κ IV 1126— 1127. E u g e n iu s z S a k o w ic z , L u b lin II. O P R A C O W A N IA C Z Y R E L IG IO Z N A W S T W O J E S T A T E IZ A C JĄ ? S k ro m n e r a m y n in ie js z e g o o p ra c o w a n ia n a r z u c a ją je d y n ą r e a l n ą d ro g ę z n a le z ie n ia o d p o w ie d z i n a to p y ta n ie . J e s t to d ro g a w io d ą c a p rz e z w y ja ś n ia ją c e sp re c y z o w a n ie p o ję ć z a sa d n ic z y c h . W y d a je się, że n a le ż y p r z e a n a l i zo w ać rz e c z y w is te z n a c z e n ie tr z e c h te r m in ó w : re lig io z n a w s tw o , a te iz a c ja i a te - izm , od k tó r e g o to te r m i n u z a le ż y z n a c z e n ie sło w a a te iz a c ja . T e g o 'r o d z a j u a n a liz y p o z w o lą n a w y s n u c ie k ilk u b a r d z ie j p ra k ty c z n y c h uw ag.

(8)

1. R e lig io zn a w stw o — em p iryczn e n au k i o relig ii

S ło w o re lig io z n a w s tw o p o w s ta ło w ję z y k u n ie m ie c k im (R e lig io n s w is s e n  s c h a ft) w X IX w ., a le sa m y m re lig io z n a w c o m tr u d n o d z is ia j d o k ła d n ie o k r e ś  lić, k to je s t jeg o tw ó rc ą . Z c z te re c h u ż y w a n y c h p o c z ą tk o w o tłu m a c z e ń p o l s k ic h teg o w y r a z u do d z is ia j p r z e tr w a ły d w a : re lig io lo g ia i r e lig io z n a w s tw o 1. O b e c n ie n ie s ą to s y n o n im y , ch o cia ż d a w n ie j w y r a z y te b y ły u ż y w a n e z a m ie n n ie . D ziś re lig io lo g ią je s t n a z y w a n y c a ły ogół o re lig ii, a re lig io z a w s tw e m t a część te g o ogółu, k tó r a p o s ia d a c h a r a k t e r w ie d z y e m p iry c z n o - h u m a n is ty c z - n e j. F a k t t e n je s t p rz e d e w s z y s tk im w y n ik ie m p o s tę p u sa m o św ia d o m o śc i m e to d o lo g ic z n e j lu d z k ie j w ie d z y o z ja w is k u r e l i g i i 2. Z t e j ra c ji, r a c z e j w dosyć d o b ry sp o só b p o z w a la on u ściślić w s tę p n e p o ję c ie re lig io z n a w s tw a . O tóż r e lig io z n a w stw o , n ie b ę d ą c to ż s a m e z re lig io lo g ią , n ie je s t c a łą lu d z k ą w ie d z ą 0 z ja w is k u re lig ii. J e s t ono je d y n ie ja k ą ś w y ró ż n io n ą czę śc ią ta k ie g o c a ło ś cio w eg o u ję c ia r e f le k s y jn e g o re lig ii.

W sz y s tk ie d y s c y p lin y re lig io z n a w c z e za p rz e d m io t sw o ic h b a d a ń p o s ia d a ją to sa m o z ja w is k o , m ia n o w ic ie f a k t re lig ii. D la te g o p o szczeg ó ln e d ziały z a sa d n ic z e re lig io lo g ii w y ró ż n ia się p rz e d e w s z y s tk im ze w z g lę d u n a s p e c y fik ę w ła s n e j m e to d y b a d a ń p ro w a d z o n y c h w r a m a c h ty c h p o szczeg ó ln y ch

g a łę z i w ie d z y o re lig ii. W te o lo g ii re lig ii s to s u je się g łó w n ie m e to d ę te o lo g iczn ą . w filo z o fii — filo z o fic z n ą , a w h u m a n is ty c z n y c h n a u k a c h o re lig ii — m e to d y w ła ś c iw e szczeg ó ło w y m n a u k o m e m p iry c z n y m , p o s ia d a ją c y m w ła ś n ie p ro f il h u m a n is ty c z n y . N a te n o s ta tn i d z ia ł o re lig ii s k ł a d a ją się g łó w n ie n a s tę p u ją c e n a u k i: h is to ria , p sy ch o lo g ia, so cjo lo g ia, e tn o lo g ia , g e o g ra fia 1 p e d a g o g ik a re lig ii. P o n ie w a ż p o m ię d z y ty m i w s z y s tk im i h u m a n is ty c z n y m i

n a u k a m i o re lig i; is tn ie ją z a zw y czaj d u ż e p o w ią z a n ia , w ię c ich z b ió r o k re ś la się d z is ia j d o sy ć p o w sz e c h n ie je d n y m te r m in e m : r e lig io z n a w s tw o 3. C h o ciaż n a u k i te n ie tw o rz ą c a łe j lu d z k ie j w ie d z y o re lig ii, to je d n a k ze w z g lę d u n a u ż y w a n e p rz e z n ie sp o so b y b a d a n ia i w y ja ś n ia n ia z ja w is k a re lig ii a lb o u w a ż a się ic h z b ió r za w y c z e rp u ją c y o b s z a r z a in te re s o w a ń n a u k o w ą re lig ią , a lb o — i to s ta n o w is k o je s t p o w sz e c h n ie jsz e w ś ró d re lig io lo g ó w — p o s tu lu je się d o k ła d n e w y ró ż n ie n ie teg o ty p u w ie d z y o re lig ii, o je j filo zo fii i teo lo g ii.

O k a z u je się je d n a k , że w ła ś c iw ie n ik t z re lig io z n a w c ó w n ie z re a liz o w a ł w p e łn i i do k o ń c a te g o czy sto te o re ty c z n e g o p o s tu la tu m eto d o lo g iczn eg o u p r a w ia n e j p rz e z sie b ie n a u k i h u m a n is ty c z n e j. N a p r z y k ła d Z. P o n ia to w s k i, p o d k r e ś la ją c ró ż n ic ę m ię d z y te o lo g ią i filo z o fią re lig ii z je d n e j s tro n y a r e lig io z n a w s tw e m z d ru g ie j, ró w n o c z e śn ie s tw ie rd z a , że „ re lig io z n a w s tw o n ie ty lk o o p is u je , a n a liz u je i k la s y f ik u je f a k t y r e lig ijn e , le c z ta k ż e u s ta la z a le ż n ości re lig ii od p ro c e s ó w sp o łe c z n y c h i p rz y ro d n ic z y c h , o d b ija ją c y c h się w m y ś le n iu lu d z k im ” 4. J e d n a k ta k ie „ u s ta le n ie z ale żn o ści o d b ija ją c y c h się w m y s ie m u ” n ie je s t ju ż n a u k ą , lecz filo z o fo w a n ie m n a d d a n y m i d o s ta rc z o

1 P o r. Z. P o n i a t o w s k i , W s tę p do r e lig io z n a w s tw a , W a r s z a w a 3 1962, 90— 91. N a u k o w ie c t e n u w a ż a , że sło w o „ re lig io z n a w s tw o ” s tw o rz y ł L. N o a c k , ch o cia ż o b e c n ie w y d a je się p rz e w a ż a ć ta k ż e i p rz e z n ieg o o d n o to w a n a o p in ia o ta k im a u to r s tw ie M . M i i l l e r a (por. R e lig io n s w is s e n s c h a ft, w : A. B e r t - h o l e t i in ., W ö r te r b u c h d e r R e lig io n e n , S t u t t g a r t 4 1985, 511).

2 P o r. Z. J. Z d y b i c k a , C z ło w ie k i relig ia . Z a r y s filo z o fii relig ii, L u b  lin 3 1984, 67— 69. N ie k tó rz y a u to r z y p o lscy jeszcze o k o ło 40 l a t te m u u ż y w a li s ło w a „ re lig io z n a w s tw o ” ja k o s y n o n im u te r m in u „ re lig io lo g ia ” (por. R e l i g i o z n a w s t w o , w: M. K o w a l e w s k i , M a ły s ło w n ik te o lo g ic z n y , P o z  n a ń 1960, 324).

3 P o r. Z. Z d y b i c k a , R elig io lo g ia , w: W. P a w l a k (red.), K a to lic y z m A —Z, P o z n a ń 1982, 330— 331; E. С i u p a k , R e lig ia i re lig ijn o ść , W a rs z a w a 1982, 9.

4 Z. P o n i a t o w s k i , R e lig io z n a w s tw o , w : M a ły s ło w n ik re lig io z n a w c z y , W a rs z a w a 1969, 378.

(9)

n y m i p rz e z b a d a n ia ty p u e m p iry c z n e g o . P rz e p r o w a d z e n ie zaś te g o ty p u r e f le k s ji w y m a g a u p rz e d n ie g o p rz y ję c ia ja k ic h ś o k re ś lo n y c h p o g lą d ó w o d n o śn ie do B oga, c z ło w ie k a i ś w ia ta , czy li p o c z y n ie n ia p e w n y c h k o n k r e tn y c h z a ło ż e ń filo z o fic z n o -ś w ia to p o g lą d o w y c h . W w y p a d k u „ n a u k o w y c h ” p o g lą d ó w w sp o m n ia n e g o w y ż e j Z. P o n ia to w s k ie g o te z a ło ż e n ia są id e a m i m a te r ia liz m u d ia le k ty c z n e g o , w k tó r y m re lig ię u jm u je się p rz e d n a u k o w o ja k o je d y n ie f a n ta s ty c z n e o d b ic ie n ie o p a n o w a n y c h p r a k ty c z n ie i te o r e ty c z n ie p rz e z c z ło w ie k a sił p rz y ro d n ic z y c h , sp o łe c z n y c h i p sy c h ic z n y c h . B a rd z ie j szczegółow e a n a liz y p o z w a la ją r ó w n ie ła tw o s tw ie rd z ić p o d o b n e is tn ie n ie p e w n y c h u w ik ła ń f i lo z o fic z n o -św ia to p o g lą d o w y c h w e w s z y s tk ic h p o sz c z e g ó ln y c h n a u k a c h h u m a n is ty c z n y c h , z a jm u ją c y c h się z ja w is k ie m r e l i g i i 5. T e n c o ra z p o w sz e c h n ie j d o s trz e g a n y f a k t m e to d o lo g ic z n y w ie d z ie do je d n e g o o czy w isteg o w n io s k u . R e lig io z n a w stw o , p o p u la ry z o w a n e n a w e t ja k o w ia d o m o ś c i o re lig ii o p a r te ty lk o n a d o ś w ia d c z a ln ie s p r a w d z a ln y c h fa k ta c h , je s t ró w n o c z e śn ie p o p u la r y z o w a n ie m ja k ic h ś o k re ś lo n y c h p o g lą d ó w filo z o fic z n o -ś w ia to p o g lą d o w y c h , p r z y ję ty c h ja k o z a ło ż e n ia ty p u p r z e d n a u k o w e g o d la szczeg ó ło w y ch b a d a ń h u m a n is ty c z n y c h n a d z ja w is k ie m re lig ii. K a ż d e z a te m p o p u la r y z o w a n ie r e lig io z n a w s tw a z n a t u r y te g o ro d z a ju w ie d z y je s t ró w n o c z e śn ie p ro p a g o w a n ie m p e w n y c h o k re ś lo n y c h id e i filo z o fic z n y c h , p rz e d e w s z y s tk im o d d z ia ły w a ją c y c h w p ro c e s ie tw o r z e n ia św ia to p o g lą d ó w .

2. A te iz a c ja o s ta tn im e ta p e m s e k u la ry z a c ji

S ło w o a te iz a c ja je s t je d n y m z ty c h te r m in ó w , k tó r e d o p ie ro z d o b y w a ją so b ie tr w a łe m ie js c e w sło w n ic tw ie re lig io lo g ic z n y m . J e d n a k ż e n ie te n f a k t u tr u d n ia u ś c iś le n ie p o ję c ia a te iz a c ja , le c z r a c z e j g e n e ty c z n a z a le ż n o ść te j d y n a m ic z n e j rz e c z y w is to śc i od a te iz m u o ra z je j z w ią z e k z s e k u la ry z a c ją . P o p ie rw s z e b o w ie m a te iz a c ja je s t p ro c e s e m z m ie rz a ją c y m do p ro p a g o w a n ia p o g lą d ó w a te is ty c z n y c h b e z w z g lę d u n a ś r o d k i słu ż ą c e o s ią g n ię c iu ta k ie g o celu . D la te g o te ż z a s a d n ic z y e le m e n t celu, do k tó r e g o z m ie rz a t a k i p ro c e s , czy li s a m a te iz m , p ie rw s z o p la n o w o d e c y d u je o se n s ie te r m i n u a te iz a c ji. P o w tó r e zaś, ja k o t a k u k ie r u n k o w a n y p ro c e s , a te iz a c ja z d a je się b y ć n a j b a r d z ie j r a d y k a ln ą f o r m ą i u k r y ty m c e le m w ła ś c iw y m m n ie j r a d y k a ln y c h o d m ia n z ja w is k a s e k u l a r y z a c j i e. D la te g o , a b y p o p ra w n ie z ro zu m ieć se n s te g o p o ję c ia , n a le ż y b liż e j ro z p a trz e ć o b a te z a g a d n ie n ia . W y d a je się, że b a rd z ie j p ie r w o tn y c h u ś c iś le ń d o s ta rc z y z w ró c e n ie u w a g i n a z w ią z k i a te iz a c ji z s e k u la r y z a c ją .

N a jo g ó ln ie j m ó w ią c , s e k u la ry z a c ja , z w a n a ta k ż e n ie k ie d y la ic y z a c ją , je s t p ro c e s e m , w k tó r y m n a s tę p u je w y c o fa n ie rz e c z y w is to ś c i r e lig ijn y c h z ży cia p u b lic z n e g o w tz w . ży cie p ry w a tn e . W ta k i m u ję c iu z ja w is k o to je s t p rz e d e w s z y s tk im p ro c e s e m sp o łeczn y m , p o le g a ją c y m n a p o g łę b ia n iu się s p e c ja lis ty c z

-s P o r. Z. Z d y b i с к a, C z ło w ie k i rełig ia , 68— 79. M a te ria li-s ty c z n o -d ia - le k ty c z n ą d e fin ic ję re lig ii p o d a je S. O p a r a (R e lig ia , w: S ło w n i k filo z o fii m a r k s is to w s k ie j, red. T. M, J a r o s z e w s k i i in., W a rs z a w a 1982, 292—296, a z w ła sz c z a s. 292). G łó w n e u w ik ła n ia filo z o fic z n e w sp ó łc z e s n e j n a u k i u k a z u je M. H e l l e r , M. L u b a ń s k i , S. W . S 1 a g a, Z a g a d n ie n ia filo z o fic z n e w s p ó łc z e s n e j n a u k i. W s tę p do filo z o fii p r z y r o d y , W a rs z a w a 1980.

• N a s f o rm u ło w a n ie te j o p in ii m ię d z y in n y m i w p ły n ę ły k o n s tr u k ty w n e u w a g i M . N e u s c h a (U źr ó d e ł w s p ó łc z e s n e g o a te iz m u , P a r y ż 1982, 36— 38) o ra z I. T o k a r c z u k a (P r o b le m s e k u la r y z a c ji w a sp e k c ie d u s z p a s te r s k im , w: L. B a l t e r , re d ., P o w o ła n ie c z ło w ie k a , P o z n a ń 1982, 94— 104). O n o w o ści te r m i n u „ a te iz a c ja ” św ia d c z y c h o c ia ż b y to , że n ie w y s tę p u je o n ja k o o d d z ie l n e h a sło w w ie lu e n c y k lo p e d ia c h i s ło w n ik a c h n a w e t o re lig io lo g ic z n y m p r o f ilu (m . in . n ie w y s tę p u je w ż a d n e j z z a c y to w a n y c h w y ż e j teg o r o d z a ju p u b lik a c ji). P o r. L a iz is m u s , w : A. В e r t h o 1 e t, dz. c y t., 343.

(10)

n y c h ro li p o szcz e g ó ln y c h in s ty tu c ji sp o łeczn y ch . D la te g o w re z u lta c ie p rz e m ia n s e k u la r y z a c y jn y c h in s ty tu c je re lig ijn e p r z e s ta ją p e łn ić ro le p o lity c z n e , g o sp o d a rc z e i k u ltu r o w e , a p o g łę b ia ją się w r e a liz a c ji s w o je j f u n k c ji n a c z e l n e j 7 W ty m w ą s k im u ję c iu p rz e d e w s z y s tk im z so cjo lo g iczn eg o p u n k tu w id z e n ia , la ic y z a c ja je s t w ię c z ja w is k ie m m o g ą c y m s p e łn ia ć z a s a d n ic z o p o z y ty w n e f u n k c je k u ltu ro tw ó rc z e .

W p e w n ie js z y m je d n a k u ję c iu , s e k u la r y z a c ja je s t czy m ś w ię c e j n iż ty lk o p ro c e s e m s p o łe c z n o s tr u k tu r a ln y m . O g a rn ia ją c b o w ie m cało ść ży cia k u lt u r o tw ó rc z e g o , p o w o d u je o n a n ie ty lk o z a n ik a n ie tr e ś c i r e lig ijn y c h w sztu ce, filo z o fii czy lite r a tu r z e , lecz ta k ż e w lu d z k ie j św ia d o m o śc i. J a k z a te m is t n ie je s e k u la r y z a c ja sp o łe c z e ń s tw a i k u ltu r y , p o d o b n ie is tn ie je s e k u la ry z a c ja lu d z k ie j o so b o w o ści. D la te g o d la k o n k re tn e g o c z ło w ie k a w jeg o b a r d z ie j s u b ie k ty w n y m ż y c iu c o d z ie n n y m w sz e lk ie p ro c e s y la ic y z a c y jn e są n ie ty le p r o b le m e m o n to lo g ic z n y m , ile p rz e d e w s z y s tk im p s y c h ic z n y m s. Co w ię c e j, se k u la r y z a c ja w ła ś n ie ja k o z ja w is k o p rz e d e w s z y s tk im o c h a r a k te r z e p sy c h ic z n y m n a jb a r d z ie j z a sa d n ic z o o d d z ia ły w u je n a ja k o ś ć ż y c ia p o szczeg ó ln y ch lu d z i. P ro c e s s e k u la r y z a c ji w p ły w a n a ja k o ś ć lu d z k ie g o ż y c ia p o śre d n io . J a k o z ja w is k a o c h a r a k te r z e p s y c h ic z n y m w s z y s tk ie p ro c e s y la ic y z a c y jn e z m ie r z a j ą b o w ie m do je d n e g o c e lu o sta te c z n e g o . J e s t n im u k s z ta łto w a n ie z u p e łn ie św ie c k ie j w iz ji ś w ia ta ta k w ś w ia d o m o śc i in d y w id u a ln e j, ja k i z b io ro w e j. R e a liz u ją c t a k i cel, w sz e lk ie p ro c e s y s e k u la r y z a c y jn e są w ię c w sw e j isto c ie n ic z y m in n y m , ja k ty lk o p ro p a g o w a n ie m św ia to p o g lą d ó w i id eo lo g ii n ie - re lig ijn y c h , la ic y z a c ja z n a jd u je w ła s n e m ie js c e m ię d z y re lig ią a a te iz m e m , ja k o sy m b o l i k a ta liz a t o r zaw sz e a k tu a ln e g o i zaw sz e n o w eg o d r a m a tu , k tó r y m je s t p ro b le m w y b o ru m ię d z y w ia r ą i n i e w i a r ą 9. D ążąc m n ie j lu b b a rd z ie j ja w n ie do z d e te r m in o w a n ia teg o w ła ś n ie w y b o ru , s e k u la ry z a c ja ró w n ie ż w sp o só b p o ś r e d n i, a le k o n ie c z n y d ą ż y d o w p ły w a n ia n a ja k o ś ć lu d z k ie g o życia, k tó r a p rz e c ie ż g łó w n ie z a le ż y od o so b iście p rz y ję te g o r o z w ią z a n ia p ro b le m u is tn ie n ia B oga. D o strz e ż e n ie is to ty p ro c e s ó w la ic y z a c y jn y c h ja k o n ie zaw sz e ja w n e g o p ro g r a m o w a n ia ta k i c h g lo b a ln y c h w iz ji ś w ia ta , w k tó r y c h ż y w i lu d z ie sp o ty k a j ą c o ra z to m n ie j ś la d ó w B oga, a c o ra z to w ię c e j — n ie zaw sze c h w a le b n y c h — śla d ó w c z ło w ie k a , p o z w a la o cen ić w ła ś c iw ie to z ja w is k o w p e r s p e k ty w ie te o lo g ic z n e j. P o z b a w ie n ie re lig ii w ła ś c iw e g o je j m ie js c a w ś w ia to p o g lą d z ie k o n s e k w e n tn ie w y w o łu je n a jp ie r w p o d e jr z e n ie , że w ia r a r e lig ijn a je s t n ic z y m in n y m , ja k ty lk o id e o lo g ią m in io n e g o p o r z ą d k u s p o łe c z n o -k u ltu ra ln e g o o r a z h a m u lc e m p o s tę p u . T o p o d e jr z e n ie p o w o d u je w o ln y , często n ie ś w ia d o m y z a n ik s e n s u g rz e c h u w k o n k r e tn y m ży c iu lu d z k im . N ie s te ty , ja k co ra z p o w s z e c h n ie j s ta je się to o czy w iste, o w e m u z a n ik o w i se n su g rz e c h u n a p ła s z c z y ź n ie w sp ó ln o to w o -o s o b o w e j o s ta te c z n ie o d p o w ia d a w z ro s t p o czu c ia w in y je d n o s te k i s p o łe c z e ń s tw z s e k u la r y z o w a n y c h ł9. W y w o łu ją c z aś ta k i 7 M. R a d w a n , R o d o w ó d s e k u la r y z a c ji, w: J. K r u c i n a (red.), J a k o ś ć ży c ia . C z ło w ie k w o b e c c y w iliz a c ji te c h n ic z n e j, W ro c ła w 1977. 119— 141.

8 P o r. A. E. L o e n , S ä k u la r is a tio n . V o n d e r w a h r e n V o r a u s s e tz u n g u n d a n g e b lic h e n G o ttlo s ig k e it d e r W is s e n s c h a ft, M ü n c h e n 1965, 11— 14; P . L . B e r  g e r , S e k u la r y z a c ja a p r o b le m w ia r y g o d n o ś c i r e lig ii, w : F . A d a m s к i (red.), S o c jo lo g ia relig ii. W y b ó r te k s tó w , K ra k ó w 1984, 274— 285.

9 P o r. A. G r u m e l l i , S e k u la r y z a c ja p o m ię d z y re lig ią a a te iz m e m , w : S o c jo lo g ia re lig ii, dz. c y t., 404— 412. N a o d d z ia ły w a n ie św ia to p o g lą d o w o tw ó rc z e s e k u la r y z a c ji w s k a z a li m . in. L. B e r g e r (ta m ż e , 275) i P . P o r ę b a (W y  c h o w a n ie r e lig ijn e w ro d z in ie , w : M iłość, m a łż e ń s tw o , ro d z in a , re d . F . A d a m - s к i, K r a k ó w 3 1985, 411— 428).

10 P o r. J . S a r a i v a M a r t i n s , L a ric o n c ilia z io n e e la p e n ite n z a n e lla m is s io n « d é lia C h iesa , E u n te s D o cete 37/1984/65— 89, a zw ł. s. 73 z p rz y p is e m 21; W. K a s p e r , R z e c z y w is to ś ć w ia r y , W a rs z a w a 1979, 13— 15.

(11)

e g z y s te n c jo n a ln ie n ie ro z w ią z a ln y n ie p o k ó j s u m ie n ia z a ró w n o in d y w id u a ln e g o , ja k i sp o łeczn eg o , la ic y z a c ja o k a z u je się w sw y c h n a jg łę b s z y c h w y m ia r a c h n ie ty le p ro c e s e m w y m ie rz o n y m p rz e c iw B o g u , ile p rz e d e w s z y s tk im p r z e ciw czło w ie k o w i.

N a tle p o w y ższy ch o b s e rw a c ji m o ż n a b liż e j o k re ś lić rz e c z y w is ty se n s p o ję c ia a te iz a c ja . W y d a je się, że sło w e m ty m o k re ś la się t a k i k o n s ty tu ty w n y p ro c e s z ja w is k a s e k u la ry z a c ji, k tó r y u ja w n ia s ię d o p ie ro w j e j k o ń c o w y m e ta p ie , a lb o w ie m d o p ie ro w te d y c e l te g o szczeg ó ln eg o p ro c e s u la ic y z a c y jn e g o s ta je się w ja w n y sp o só b z a ra z e m g łó w n y m c e le m c a łe j s e k u la ry z a c ji. C e le m ty m je s t la ic y z a c ja lu d z k ie j św ia d o m o śc i z a ró w n o w je j w y m ia rz e o so b o w y m , ja k i sp o łe c z n y m . O w a s e k u la r y z a c ja św ia d o m o śc i m a d o k o n a ć się p rz e z z a s tą p ie n ie c a ło ś c io w y c h w iz ji ś w ia ta o c h a r a k te r z e re lig ijn y m ś w ia to p o g lą d a m i o n ie r e lig ijn y m p ro filu . W ś w ia to p o g lą d a c h n ie r e lig ijn y c h z a sa d n ic z e w ogóle d la k a ż d e g o ro d z a ju ś w ia to p o g lą d u s ta ty c z n e s k ła d n ik i d o k tr y n a ln e i ra c jo n a ln e z r e lig ijn y c h z o sta ły z m ie n io n e n a n ie r e lig ijn e id e e i w a rto ś c i. W o s ta te c z n y m ro z r a c h u n k u o d d z ia ły w a n ie id e i i w a rto ś c i p o z b a w io n y c h B o g a k ie r u je się p rz e d e w s z y s tk im p rz e c iw c z ło w ie k o w i ja k o t a k i e m u u . N a to m ia s t p e łn y z b ió r ty c h w is to c ie a n ty h u m a n is ty c z n y c h id e i i w a rto ś c i o k re ś la się m ia n e m a te iz m u . Z ty m i sp o s trz e ż e n ia m i z o s ta je p o tw ie r d z o n a je d n a ze w s tę p n y c h h ip o te z ro b o czy ch . A te iz a c ja je s t p ro p a g o w a n ie m a te iz m u . Z t e j r a c j i n ie m o ż n a je j p o ją ć p o p ra w n ie bez o d p o w ie d n ie j w ie d z y o w s p ó ł c z e sn y m a te iz m ie . 2 3 2 B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y

3. W sp ółczesn e ob licze ateizm u

S ło w o a te iz m p o c h o d z i z ję z y k a g re c k ie g o i n a jc z ę śc ie j o z n acza n e g a ty w n e p o d e jś c ie c z ło w ie k a do p ro b le m u is tn ie n ia B oga. P o n ie w a ż te n e g a ty w y p o s ta w y w o b e c is tn ie n ia B oga u ró ż n y c h lu d ó w m o g ą b y ć w y ra ż a n e n a w ie le o d m ie n n y c h sp o so b ó w , w ię c d z is ia j ja k o a te is ty c z n e o k re ś la się b a rd z o r ó ż n o ra k ie z a jw is k a , z a c h o w a n ia , te o r ie rz e c z y w is to śc i i św ia to p o g lą d y . N a jb a r d z ie j p o d s ta w o w a p ró b a u p o rz ą d k o w a n ia ty c h ró ż n y c h ro d z a jó w n e g a c ji is tn ie n ia B o g a d zieli się n a d w ie z a sa d n ic z e g r u p y : a te iz m te o r e ty c z n y i a t e izm p ra k ty c z n y , z w a n y n ie w ia r ą 12. W ła ś n ie t a d ru g a o d m ia n a a te iz m u p rz e d e w s z y s tk im z d a je się d o m in o w a ć w e w s p ó łc z e s n e j c y w iliz a c ji p lu r a lis ty c z n e j.

Z a sa d n ic z o n ie o b e c n y w k u lt u r a c h p o z a c h rz e ś c ija ń s k ic h a te iz m s ta ł się w c z a sa c h n o w o ż y tn y c h z ja w is k ie m m a s o w y m w k u ltu r z e e u ro p e js k ie j, a o b e c n ie c o ra z to b a r d z ie j u m a c n ia się n a p o z y c ji je d n e g o z is to tn y c h s k ła d n ik ó w p lu r a lis ty c z n e j c y w iliz a c ji o g ó ln o ś w ia to w e j. J a k o z ja w is k o o g ó ln o sp o łe c z n e n ie w ia r a p r z y b ie r a ró ż n e fo rm y , o s c y lu ją c e m ię d z y n a s ta w io n y m b o jo w o sz c z y te m a n ty c h r z e ś c ija ń s k im p rz e z b a r d z ie j to le r a n c y jn e o d m ia n y lib e r a liz m u i* p r o s te j o b o ję tn o śc i r e lig ijn e j a ż do sc e p ty z m u p ra k ty c z n e g o lu d z i f o r m a ln ie u w a ż a ją c y c h sie b ie za w ie rz ą c y c h . O p ró cz p o w s ta n ia k r a j ó w s o c ja lis ty c z n y c h , w k tó r y c h rz ą d z ą c e siły p o lity c z n e po ra z p ie rw s z y w h is to rii ś w ia ta u z n a ją c a te iz m za o fic ja ln ą id eo lo g ię, u d z ie liły m u g w a r a n c ji sp o łe c z n y c h i p e łn e g o p o p a rc ia p o lity c z n e g o , w ła ś n ie c ią g le ro s n ą c a lic z b a lu d z i, k tó r z y ja s n o n ie z a ję li s ta n o w is k a w o b ec p ro b le m u B o g a, p rz e d e w s z y s tk im p o w o d u je w sp ó łc z e s n y w z ro s t ilo śc io w y o d d z ia ły w a n ia p o g lą d ó w n e g u ją c y c h 11 P o r. B. M o n d i n , U m a n e s im i a te i e u m a n e s im o c ristia n o . E u n te s D o c e te 36/1983/19— 38. W z g lę d n ie ca ło śc io w e w y ja ś n ie n ie p o ję c ia ś w ia to p o g lą d u p r z e d s ta w ił S. K o w a l c z y k (P o d s ta w y ś w ia to p o g lą d u c h r z e ś c ija ń s k ie g o , W a rs z a w a 1980, 8— 21). 12 N a jb a r d z ie j c a ło ś c io w ą s y n te z ę w ia d o m o ś c i o a te iz m ie w ję z y k u p o l sk im p rz y g o to w a ł W . G r a n a t (A te i z m , w : E n c y k lo p e d ia K a to lic k a I 1030— — 1040). N o w e u ję c ie t e j p ro b le m a ty k i p r z e d s ta w iłe m w m o n o g ra fii p t. A te i z m , w c h o d z ą c e j w s k ła d re lig io lo g ic z n e j p ra c y z b io ro w e j (w d ru k u ).

(12)

is tn ie n ie B oga. S a m i ci lu d z ie o k r e ś la ją sie b ie w a b s u r d a ln y sp o só b ja k o „ w ie rz ą c y , n ie p r a k t y k u ją c y ”. W rz e c z y w is to śc i je d n a k ż y ją o n i ta k , ja k g d y b y B óg w ogóle n ie is tn ia ł. T y m sa m y m b e z sło w n ie d e k la r u ją się o n i po s tro n ie a te iz m u , k tó r y d z is ia j u k ry c ie p r ó b u je p rz e n ik a ć do w n ę tr z a rz e c z y w isto śc i z e w n ę trz n ie p o z o s ta ją c e j jeszcze r e l i g i j n ą 13. C o ra z b a rd z ie j m a s o w y c h a r a k t e r teg o r o d z a ju n ie w ia r y p ie rw s z o p la n o w o św ia d c z y o ty m , że z m ia n y z a c h o d z ą c e w e w s p ó łc z e s n y m a te iz m ie są n a d e w sz y stk o n ie ty le ilościow eg*, ile ja k o ś c io w e g o c h a r a k te r u . D zisiejsze p rz e m ia n y w e w n ę trz n e a te iz m u n ie są jeszcze h is to ry c z n ie z a k o ń c z o n y m p ro c e s e m . Z t e j r a c ji n ie m o ż n a p rz e d s ta w ić o b e c n ie w y c z e r p u ją c e g o o p is u c a łe j n o w o śc i ja k o ś c io w e j t e j h is to ry c z n ie n a jm ło d s z e j n ie w ia ry . J e d n a k ju ż d z is ia j m o ż n a w s k a z a ć n a je j d o sy ć d o b rz e u k s z ta łto w a n e c e c h y za sa d n ic z e .

O d c zasó w o ś w ie c e n ia fra n c u s k ie g o a te iz m u w a ż a sie b ie sam eg o z a ro d z a j w y ż sz e j od o d rz u c o n e g o c h rz e ś c ija ń s tw a p o s ta w y ż y cio w ej. T e n n e g a ty w n y s to s u n e k do c h rz e ś c ija ń s tw a i w s z y s tk ic h in n y c h re lig ii w ogóle, w sp ó łc z e s n a n ie w ia r a p o tę g u je sw y m n a u c z a n ie m o „ n ie n a u k o w y m ś w ia to p o g lą d z ie ” i „ w ste c z n e j id e o lo g ii” z ró w n o c z e sn y m p rz e d s ta w ie n ie m s a m e j sie b ie — za ró w n o w fo r m ie a te iz m u k a te g o ry c z n e g o , ja k i w fo r m ie o b o ję tn o śc i r e l ig i j n e j — ja k o rz e c z y w is to śc i „ n a u k o w e j”, „ p o s tę p o w e j” i „ h u m a n is ty c z n e j” u . D la te g o w ła ś n ie w sp ó łc z e s n y a te is ta m o cn o w ie rz y , że je s t o so b ą d o jrz a ls z ą od re s z ty lu d z k o śc i, c ią g le jeszcze p o z o s ta ją c e j n a e ta p ie sw eg o id e o lo g ic z n o - -ś w ia to p o g lą d o w e g o d z ie c iń s tw a re lig ijn e g o .

N a ta rc z y w e p ro p a g o w a n ie id e i a te is ty c z n y c h o ra z sz y b k ie p rz e m ia n y sp o łe c z n o -k u ltu ro w e d o p ro w a d z iły do te g o , iż św ia d o m o ść n ieo b e c n o śc i, a n a w e t „ ś m ie rc i” B oga tw o rz y d z is ia j p o d s ta w o w y r o d z a j d o św ia d c z e n ia życiow ego — ta k ż e c o ra z c z ę śc ie j d la lu d z i w ie rz ą c y c h . T y m sa m y m ró w n ie ż d la w ie lu lu d z i w ie rz ą c y c h m ó w ie n ie o B o g u a k tu a l n ie p rz e s ta ło b y ć s a m o z ro z u m ia łe . W b a rd z o lic z n y c h w y p a d k a c h d o św ia d c z e n ie t e j n ie o c z y w isto śc i is tn ie n ia B oga o w o c u je p rz y ję c ie m e g z y s te n c ja ln o -p ra k ty c z n e j p o s ta w y n ie w ia r y w co d z ie n n y m ż y c iu lu d z k i m ls. W y s tę p o w a n ie ta k i e j n ie w ia r y , cz y li p ra k ty c z n e życie bez u w z g lę d n ie n ia B oga, k tó re g o by ć m o że w y z n a je się n a w e t te o r e ty c z n ie , je s t c o ra z b a r d z ie j p o w sz e c h n e w d z is ie js z y c h czasach .

W sp ó łczesn y a te iz m te o r e ty c z n y n ie ty le k a te g o r y c z n ie p rz e c z y is tn ie n iu B oga w ja k ie jk o lw ie k p o sta c i, ile m o żliw o ści k ry ty c z n o -a n a lity c z n e g o u z a s a d n ie n ia J e g o is tn ie n ia . N a f u n d a m e n c ie te g o f a k t u a k tu a ln ie ro z w ija ją się p rz e ró ż n e o d m ia n y in d y f e re n ty z m u , czyli o b o ję tn o ś c i, w s p ó ln ie w ie rz ą c e w m o ż liw o ść s k ła d n e g o ży cia lu d z k ie g o bez u w z g lę d n ia n ia rz e c z y w is to śc i re lig ijn e j. K o n s e k w e n tn ie , d z is ia j s ta le ro ś n ie lic z b a lu d zi, k tó r z y p r z y jm u ją c ta k ą p r a k ty c z n ą p o s ta w ę o b o ję tn o śc i, o so b iście n ie w y p o w ia d a ją się a n i za, a n i p rz e c iw B o g u , a le ż y ją a re lig ijn ie . P ro b le m k o n f r o n ta c ji w ia r y z n ie w ia r ą d la ty c h lu d z i a lb o w c a le n ie is tn ie je , a lb o je s t e g z y s te n c jo n a ln ie b ez z n a czen ia lł. W e w sp ó łc z e s n y m a te iz m ie te g o r o d z a ju o b o ję tn o ść z a s tę p u je w ię c e j k a te g o r y c z n e n e g o w a n ie is tn ie n ia B oga. B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y j g g 13 P o r. A. K. W u с h e r e r - H u l d e n f e 1 d — J. F 1 i g 1, D er A th e is m u s , w : W. K e r n i in. (red.), H a n d b u c h d e r F u d a m e n ta lth e o lo g ie , F r e ib u r g 1985, 95— 116; W . G r a n a t , K u c z ło w ie k o w i i B o g u w C h r y s tu s ie , L u b lin 1972 t. I, 153. 14 P o r. W. G r a n a t , U p o d s ta w h u m a n iz m u c h r z e ś c ija ń s k ie g o , P o z n a ń 1976, 270— 271; E. C a n t o r e , S cien c e, R e lig io n a n d H u m a n D ig n ity . N o te s }o r C o n te rą p o r a ry E v a n g e liz a tio n , E u n te s D o cete 35/1982/213·—224.

16 P o r. W. K e r n , A th e is m u s , M a r x is m u s , C h r is te n tu m . I n n s b r u c k 2 1979, 22— 30.

14 P o r. K . C z u l a k , C z ło w ie k w ta je m n ic y w ia r y i n ie w ia r y , w: L. B a l  t e r (red.), Z e k le z jo lo g ii S o b o r u W a ty k a ń s k ie g o I I , W a rs z a w a 1983, 263— 311; S. O l e j n i k , W k r ę g u m o ra ln o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j, W a rs z a w a 1985. 201— 204.

(13)

W y w o d z ą c y się z k r ę g u k u lt u r y e u r o p e js k ie j w sp ó łc z e s n y a te iz m je s t r z e cz y w isto śc ią p o c h rz e ś c ija ń s k ą n ie ty lk o c h ro n o lo g ic z n ie , lecz ta k ż e w sw e j n a j g łę b s z e j is to c ie . J a k o r e a k c ja n a c h rz e ś c ija ń s tw o p r a k ty c z n ie p rz e k s z ta łc a n e w e u r o p e js k ą re lig ię n a r o d o w o -p a ń s tw o w ą , n e g a c ja is tn ie n ia B oga n ie ty lk o w s w o ic h ź ró d ła c h czy tr e ś c i, lecz ta k ż e i w ce la c h , do k tó r y c h z m ie rz a , o p ie ra s w o je u p o rc z y w e d ą ż e n ie do k s z ta łto w a n ia ś w ia d o m o śc i b e z re lig ijn e j n a w s z e lk ic h im p u ls a c h a n ty c h r z e ś c ija ń s k ic h . J a k o ta k ie sp e c y fic z n e p o - c h rz e ś c ija ń s k ie z ja w is k o b e z re lig ijn o śc i, d z is ie jsz y a te iz m je s t z a te m czym ś is to tn ie ró ż n y m o d w s z e lk ic h p o g a n iz m ó w p r z e d - i p o z a c h rz e ś e ija ń s k ic h , c h a r a k te r y z u ją c y c h się p rz e c ie ż o b e c n o śc ią id e i re lig ijn y c h . T a k n o w a n e g a c ja B o g a w y c h o d z i n a s p o tk a n ie z d z is ie jsz y m i lu d ź m i ja k o re a ln e d o św ia d c z e n ie ro z s y p y w a n ia się c h r z e ś c ij a ń s tw a 17. B a rd z ie j p r a k ty c z n ie w sp ó łc z e s n y a te iz m p r ó b u je w y w o ła ć s u b ie k ty w n e w ia ż e n ie te g o ro z k ła d u p rz e z w s k a z a n ie , że c h rz e ś c ija ń s tw o je s t ty lk o i w y łą c z n ie je d n ą z f o r m re lig ii, k tó r a t a k sa m o p o d le g a czy sto n a tu r a ln y m p ra w o m ro z w o ju i z a n ik u te g o czy sto s o c jo k u l- tu r o w e g o z ja w is k a , ja k im je s t k a ż d a re lig ią .

P o m ija ją c w sz e lk ie a n a liz y s p e k u la ty w n e o jco w ie S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o I I s k o n c e n tro w a li się n a g lo b a ln y m , czy li te o lo g ic z n y m u ję c iu c h a r a k t e r y sty c z n y c h c e c h w sp ó łc z e s n e j n ie w ia ry . W t e j te o lo g ic z n e j p e rs p e k ty w ie o k re ś lili o n i z ja w is k o te iz m u ja k o n ie d o s trz e g a n ie lu b o d rz u c e n ie „ w e w n ę trz n e j i ż y w e j łą c z n o śc i z B o g ie m ” 18. P rz e p r o w a d z o n a r e f le k s ja w d o s ta te c z n ie ja s n y sp o só b u k a z u je , że te m u z ry w a n iu w e w n ę tr z n e j i ż y c io w e j łą c z n o śc i czło w ie k a z B o g iem w sp ó łc z e ś n ie n a jb a r d z ie j słu ż y :

— w s k a z y w a n ie n a r z e k o m ą w yższość a te iz m u n a d r e lig ią ;

— w y w o ły w a n ie w r a ż e n ia n ie o c z y w isto śc i is tn ie n ia B o g a n a w e t u lu d z i w ie rz ą c y c h ;

— u k a z y w a n ie c h rz e ś c ija ń s tw a ja k o ty lk o je d n e j z w ie lu n a tu r a ln i e r o z p a d a ją c y c h się re lig ii;

— sz e rz e n ie o b o ję tn o ś c i re lig ijn e j.

O s ta te c z n y w n io s e k w y n ik a ją c y z t e j o b s e r w a c ji je s t w ię c e j n iż o czy w is ty . T o n ie ja w n e i k a te g o ry c z n e o d rz u c a n ie is tn ie n ia B oga je s t n a jb a r d z ie j a k tu a l n ą f o r m ą a te iz a c ji, a le p rz e d e w s z y s tk im w s z e lk ie ta k ie p o p u la r y z o w a n ie w y lic z o n y c h w y ż e j c z te re c h id e i, a b y w m a k s y m a ln y sp o só b o d d z ia ły w a ły one św ia to p o g lą d o w o -tw ó rc z o . T a k a w s p ó łc z e s n a fo r m a a te iz a c ji n ie ja k o sa m o c z y n n ie ze sw e j n a tu r y z n a c z n ie w z m a g a w ła s n e z w o d n icze o d d z ia ły w a n ie w te d y , g d y c zło w ie k z e tk n ie się z u m ie ję tn ą r e k la m ą o w y c h c z te re c h id e i w ła ś n ie w m o m e n c ie f o r m o w a n ia sw o je g o o so b isteg o p o g lą d u n a cało ść rz e c z y w is to śc i. A p o w sz e c h n ie w ia d o m o , iż o so b isty św ia to p o g lą d tw o rz y so b ie p rz e d e w s z y s tk im d o jr z e w a ją c y w s z e c h s tro n n ie c zło w ie k m ło d y .

4. U w a g i k o ń c o w e

P rz e p r o w a d z o n a re f le k s ja d o s ta rc z y ła n a s tę p u ją c y c h w n io sk ó w szcze g ó ło w y ch . K a ż d e re lig io z n a w s tw o w z n a c z n y m s to p n iu o d d z ia ły w u je n a j a k o ść p o w s ta ją c y c h ś w ia to p o g lą d ó w . P ro c e s z m ie rz a ją c y do f o r m o w a n ia ś w ia to p o g lą d ó w n ie r e lig ijn y c h , czyli ta k i c h c a ło ś c io w y c h w iz ji św ia ta , w k tó r y c h b r a k u j e a u te n ty c z n e j w ię z i ży ją c e g o w ty m w sz e c h św ie c ie c z ło w ie k a z B o g ie m , n a z y w a się a te iz a c ją . N a jn o w s z e sp o s o b y ta k ie j a te iz a c ji n ie ty l e z m ie r z a j ą do o sią g n ię c ia k a te g o ry c z n e g o o d rz u c e n ia tw ie r d z e n ia o is tn ie n iu B oga, co p rz e d e w s z y s tk im do w y w o ła n ia u p o d d a n y c h la ic y z a c ji: p rz e k o n a n ia o rz e k o m e j w y ższo ści a te iz m u n a d re lig ią , w ra ż e n ia n ie o c z y w isto śc i is tn ie n ia B oga, o b ra z u c h r z e ś c ija ń s tw a b ę d ą c e g o je d y n ie je d n ą z w ie lu n a tu r a ln i e

1 3 4 B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y

17 P o r. A. K. W u c h e r e r - H u l d e n f e l d — J . F 1 i g 1, d z. c y t., 103. 18 K D K 19; p o r. K . R a h n e r , N a u k a I I S o b o r u W a ty k a ń s k ie g o o a te iz m ie , C o n c iliu m 1— 10/1966—67/85—96; К . C z u l a k , a rt. c y t., 281— 282.