5. KONFLIKTY W PRZESTRZENI SPOàECZNEJ MIASTA
5.1. Wprowadzenie
Miasto, jako szczególny rodzaj jednostki osadniczej, spo áeczno-przestrzennej caáoĞci, powstaáo co najmniej kilka tysiĊcy lat temu jako odpowiedĨ kulturowa na nowe potrzeby i aspiracje jednostek i zbiorowoĞci. MoĪliwoĞci zaspakajania tych aspiracji i oczekiwaĔ spoáecznych związane byáy z nowymi zasadami organizacji Īycia spoáecznego, a takĪe nowymi sposobami zagospodarowania i uĪytkowania przestrzeni miejskiej.
Toczące siĊ dyskusjĊ nad kryzysem miasta, które trwają praktycznie od początku powstania pierwszych miast wskazują na to, Īe realizacja tych oczekiwaĔ co do obu subsystemów spoáecznego i przestrzennego jest zadaniem bardzo trudnym. Analiza sposobu funkcjonowania miasta w róĪnych epokach i róĪnych kulturach pozwala sformuáowaü tezĊ, Īe problemy te wynikają z samej natury zbiorowoĞci miejskiej i przestrzeni miasta. Wiele zjawisk bulwersujących nas dzisiaj w Īyciu miasta, w róĪnych formach, wystĊpowaáo w pierwszych miastach, jak pewne zachowania masowe, przejawy dezorganizacji spoáecznej. Na przykáad przemoc jako sposób reagowania na istnienie konkurencyjnych grup, czy jako sposób ujawniania frustracji i braku poczucia bezpieczeĔstwa nie jest zjawiskiem charakterystycznym dla wspóáczesnego Ğwiata, choü dziĞ, w dobie szybkich Ğrodków przekazu, zapewne bardziej nagáaĞnianym i obecnym w Ğwiadomo-Ğci zbiorowej.
Sceną, na której owe konflikty siĊ rozgrywają jest przestrzeĔ miejska, naleĪy jednak wskazaü, Īe nie chodzi tu tylko o neutralne „táo” dla rozgrywa-jących siĊ wydarzeĔ. Sposób zorganizowania i uĪytkowania przestrzeni miejskiej moĪe byü katalizatorem konfliktów (lub porozumienia). Ponadto fakt, Īe przestrzeĔ jest uĪytkowana jednoczeĞnie przez wiele grup spoáecz-nych stwarza moĪliwoĞü bezpoĞredniego generowania sprzecznoĞci miĊdzy tymi grupami.
Przedmiotem rozwaĪaĔ jest tu zatem przestrzeĔ miejska, jako szczególne-go rodzaju przestrzeĔ spoáeczna wytworzona zbiorowym wysiákiem wielu pokoleĔ uĪytkowników. Jednostki i zbiorowoĞci spoáeczne w procesach zaspokajania potrzeb, realizowania swoich aspiracji, przeksztaácają swoje otoczenie, adaptując je i modyfikując na miarĊ oczekiwaĔ, ale i na miarĊ moĪliwoĞci.
Spoáeczny charakter przestrzeni miejskiej wynika nie tylko z faktu zbio-rowego jej wytwarzania, ale takĪe ze wzglĊdu na charakter relacji miĊdzy wytwórcami i uĪytkownikami przestrzeni miejskiej, a powstaáym w tym procesieĞrodowiskiem. Chodzi tu zwáaszcza o nadawanie pewnym obszarom szczególnego znaczenia i kojarzenie ich z waĪnymi dla danych jednostek czy zbiorowoĞci wartoĞciami. PrzestrzeĔ miejska ma spoáeczny charakter takĪe dlatego, Īe poszczególne jej fragmenty związane są z istotnymi typami dziaáaĔ: produkowaniem, konsumowaniem, wymianą, sprawowaniem wáadzy.
5.2. Spoáeczna przestrzeĔ miasta – cechy szczególne
PrzestrzeĔ miejska ma pewne cechy charakterystyczne, które wynikają z faktu, iĪ jest to struktura dáugiego trwania. W procesach przeksztaáceĔ miasta pewne dotychczas istniejące, a nawet kluczowe elementy przestrzeni ulegają destrukcji, inne są modyfikowane, powstają nowe, dostosowane do nowych funkcji i wymagaĔ. Na przykáad ksztaátowanie siĊ miasta przemy-sáowego na przeáomie XVIII i XIX w. wiązaáo siĊ z erozją wczeĞniejszych form urbanistycznych, wyburzaniem budynków i budowli, które stanowiáy barierĊ w unowoczeĞnianiu struktur przestrzennych (Gieysztor 1988). Ten okres w dziejach miast wymagaá szczególnie daleko idących zmian, chociaĪ-by ze wzglĊdu na fakt, Īe znacznemu przyspieszeniu ulegáy wszystkie inne elementy Īycia spoáecznego i gospodarczego.
Tym procesom towarzyszyáy takĪe gáĊbokie przemiany struktur nych i rozmaitych elementów kultury. Powstawaáy nowe kategorie spoáecz-ne, nowe wzory mobilnoĞci spoáecznej i zaznaczania dystansów miĊdzy rozmaitymi grupami. W sferze kultury ksztaátowaáy siĊ nowe orientacje mentalne, nowe dąĪenia i aspiracje, style Īycia, nowe ideaáy, kryteria ocen. NiezbĊdne stawaáy siĊ inne, bardziej adekwatne sposoby organizowania przestrzeni i moĪliwoĞci jej uĪytkowania. Spoáeczne wytwarzanie nowych przestrzeni produkcji, konsumpcji, wymiany, symboliki nie dokonywaáo siĊ w sposób báyskawiczny i nie w sposób bezkonfliktowy. Nowe elementy, zarówno przestrzenne, jak i spoáeczne czy kulturowe powstawaáy w procesie narastania i przeáamywania konfliktów. Podobne mechanizmy, choü oczywiĞcie skutkujące innymi konkretnymi kierunkami przemian przestrzeni miasta, pojawiáy siĊ wraz z czwartą rewolucją spoáeczną, której początki wyznacza wynalezienie i upowszechnienie mikroprocesora i ksztaátowaniem siĊ spoáeczeĔstwa informacyjnego.
W obrĊbie miasta od wieków toczy siĊ okresowo bardzo zawziĊta gra o przestrzeĔ. Status spoáeczno-ekonomiczny byá ĞciĞle związany z usytuowa-niem w przestrzeni juĪ w miastach staroĪytnych. W Ğredniowieczu odlegáoĞü siedziby czy warsztatu od obszarów centralnych: rynku, katedry czy zamku
byáa miarą waĪnoĞci danego kupca, rzemieĞlnika czy innego mieszkaĔca miasta. „Dobre” i „záe” dzielnice, „prestiĪowe” czy „niekorzystne” lokaliza-cje w dzisiejszych miastach to efekty wielowiekowych procesów spoáeczne-go wytwarzania przestrzeni wyraĪającespoáeczne-go siĊ w okreĞlonym organizowaniu i zagospodarowywaniu pewnych obszarów, a takĪe nadawaniu im znaczenia, przypisywaniu wartoĞci. To znaczenie zyskane przez pewien fragment przestrzeni wiąĪe siĊ z obowiązującym w danym Ğrodowisku systemem ocen i najwaĪniejszymi kryteriami kulturowymi. Kryteria te odnoszą siĊ zarówno do cech funkcjonalnych jak i symbolicznych wartoĞci związanych z prze-strzenią. Cechy tego pierwszego typu moĪna wzmacniaü i wzbogacaü poprzez róĪnego rodzaju dziaáania podnoszące potencjaá ekonomiczny konkretnego miejsca czy zwiĊkszające moĪliwoĞci zaspokajania potrzeb. Chodzi tu o odpowiednie gospodarowanie zasobem nieruchomoĞci miej-skich, sposoby wykorzystania przestrzeni podnoszące jej atrakcyjnoĞü jako miejsca inwestowania itd. WartoĞci o charakterze symbolicznym, które kojarzone są z okreĞlonymi fragmentami przestrzeni miasta narastają w dáuĪszym okresie funkcjonowania zbiorowoĞci miejskiej jako caáoĞci lub pewnych grup w ramach tej zbiorowoĞci. Powody dla których taki obszar staje siĊ miejscem szczególnym, traktowanym jako wyjątkowe, godne szacunku, czasem budzące obawy, mogą byü rozmaite. MoĪe to byü waĪna funkcja miejsca pamiĊci, miejsca kultu, miejsca szczególnie znaczącego dla danej grupy jako na przykáad podstawa integracji. Takie fragmenty prze-strzeni nazywa A. Wallis obszarem kulturowym i wskazuje jako przykáady Ğwiątynie, cmentarze, pomniki, niektóre dzielnice, obszary zabytkowe związane z historią zbiorowoĞci i czĊsto bĊdące zapisem tej historii.
Obszary kulturowe sáuĪą czĊsto jako „sceny ” dla rozmaitych „spektakli” związanych z funkcjonowaniem zbiorowoĞci jako caáoĞci spoáecznej i tworzeniem wspólnoty. OczywiĞcie, znaczenie, wartoĞü przypisywane okreĞlonej czĊĞci przestrzeni są czĊsto zupeánie nie związane z kryteriami ekonomicznymi, choü moĪe byü i tak, Īe ten sam obszar jest jednoczeĞnie waĪny i cenny ze wzglĊdu na wartoĞci uĪytkowe jak i znaczenie symboliczne (Wallis 1979). Spoáeczna przestrzeĔ miasta peáni istotną rolĊ w procesie tworzenia siĊ i wzmacniania wiĊzi miĊdzyludzkich w obrĊbie zbiorowoĞci miejskiej a takĪe poczucia związku z okreĞlonym miejscem. Nie wszystkie elementy przestrzeni miasta mają jednakowe znaczenie „wiĊziotwórcze”. Zazwyczaj najwaĪniejsze, z tego punktu widzenia są fragmenty miasta wyróĪniające siĊ na przykáad szczególnym nagromadzeniem walorów estetycznych, naturalnych bądĨ tworzonych przez czáowieka, unikatowoĞcią czy symbolicznym znaczeniem (jak „obszary kulturowe”). WaĪne elementy przestrzeni miejskiej to takĪe, z tego punktu widzenia te, które stanowią swoiste „znaki identyfikacyjne” danego miasta (KarwiĔska 2008).
W przestrzeni miasta ksztaátują siĊ pewne odrĊbne dzielnice o specyficz-nym charakterze wynikającym w znacznym stopniu z cech zamieszkujących
je ludzi. Chodzi tu nie tylko o getta etniczne, charakterystyczne dla spoáe-czeĔstw wielokulturowych. Taki charakter mają pewne dzielnice, czy mniejsze obszary, w ramach których zachowuje siĊ tradycyjna spoáecznoĞü, zajmująca to miejsce od wielu pokoleĔ, ale takĪe na przykáad niektóre zamkniĊte osiedla, czy osiedla zasiedlane przez okreĞlone grupy zawodowe, osoby pracujące w tej samej instytucji itd. Istnienie takich „spoáecznie naznaczonych”, mających swoiste cechy wyróĪniające obszarów, jest w heterogenicznej zbiorowoĞci miasta niejako oczywiste, moĪe tworzyü szczególny klimat miasta, stawaü siĊ atrakcją, np. dla turystów, moĪe jednak takĪe byü Ĩródáem zjawisk niekorzystnych dla harmonijnego funkcjonowania miejskiej caáoĞci. Kwestią kluczową jest tu poziom akceptacji dla odmienno-Ğci, stopieĔ gotowoĞci do dialogu.
Kolejne cechy charakterystyczne dla przestrzeni miasta wynikają z faktu intensywnego jej uĪytkowania. Miasto, z definicji stanowi „zwartą, wyod-rĊbniającą siĊ od otoczenia, (…) jednostkĊ osadniczą” (Malikowski 1998), a zatem wszystkie procesy spoáeczne, gospodarcze czy kulturowe przebiegają w ograniczonych ramach przestrzennych i z koniecznoĞci, splatają siĊ ze sobą w gĊstą tkankĊ Īycia miejskiego.
PrzestrzeĔ miejska podlega w warunkach wspóáczesnego Ğwiata procesom fragmentaryzacji zarówno w wymiarze przestrzennym jak i spoáeczno-kulturowym. Ten pierwszy wymiar znajduje swoje wyraĨne odzwierciedlenie w narastaniu zjawiska „zamkniĊtych osiedli”. Wspóáczesna Warszawa staáa siĊ miastem o szczególnie wielkiej liczbie tzw. gated communities w skali Europy, co jest waĪnym elementem procesu przestrzennej destrukcji miasta. Istotą miasta byáo stwarzanie przestrzeni otwartej, sprzyjającej rozmaitym formom dialogu spoáecznego i kulturowego. Kawaákowanie przestrzeni i ich oddzielanie jest dziaáaniem sprzecznym z tą tradycyjną wizją miasta. Powstają w ten sposób konflikty przestrzenne, rodzaj walki o zajĊcie najlepszych lokalizacji miĊdzy rozmaitymi grupami, co skutkuje áamaniem caáoĞciowej kompozycji, tworzeniem Ğwiatów „osobnych”, do których trzeba mieü prawo wejĞcia (KarwiĔska 2008a).
Charakterystyczne dla wspóáczesnych przestrzeni miejskich są zjawiska rozprzestrzeniania siĊ miasta3
, które w znaczącym stopniu naruszają przestrzenną strukturĊ miasta i utrudniają peánienie jego funkcji. Ten proces związany jest z przyspieszonym wzrostem miasta o charakterze iloĞciowym, za którym „nie nadąĪa” rozwój innych sfer Īycia miejskiego. Narusza on równieĪ áad przestrzenny, ale takĪe funkcjonowanie miasta jako Ğrodowiska spoáeczno-kulturowego, pogarsza moĪliwoĞci zaspokajania potrzeb miesz-kaĔców.
3
JeĞli táumaczyü dosáownie angielski termin urban sprawl naleĪaáoby mówiü raczej o „rozpeázaniu siĊ” przestrzennym jako problemie wspóáczesnych miast.
To rozprzestrzenianie siĊ miasta (urban sprawl) jest coraz czĊĞciej po-dejmowanym problemem przez wielu socjologów miasta i urbanistów. Badania amerykaĔskie z ostatnich kilku lat pokazują, Īe istnieje potencjalna aprobata spoáeczna dla zdecydowanych dziaáaĔ wáadz róĪnego szczebla nakierowanych na ochronĊ przestrzeni otwartych i ograniczenie moĪliwoĞci niekontrolowanego rozrostu przestrzeni zurbanizowanej. Chodzi tu zwáasz-cza o zakup lub rezerwacjĊ terenów przeznaczanych na wykorzystanie jako uĪytki rolne, jako tereny rekreacyjne, czy traktowania ich jako swoistą rezerwĊ na przyszáoĞü. W tej kwestii czĊsto wáadze lokalne odwoáują siĊ do opinii spoáecznej poprzez referenda obywatelskie (Howell-Moroney 2004).
Inna cecha charakterystyczna wspóáczesnej przestrzeni miasta to zjawiska tworzenia przestrzeni quasi publicznych, takich jak na przykáad wielkie centra handlowe, które tylko w teorii są „dla wszystkich”, a w rzeczywistoĞci są przestrzeniami, w których obowiązują liczne ograniczenia4
. Powstaje wiele budynków bĊdących dokáadną kopią zachodnich biurowców postmo-dernistycznych zmieniających sylwetĊ miasta. W przestrzeni miasta znikają pewne elementy, zmienia siĊ sposób organizowania miejsc, placu, ulicy, osiedla. WyraĨniej eksponowane są nowe treĞci ideologiczne (np. narodowe czy religijne), zanikają dawne, juĪ nieaktualne. Powstają nowe pomniki i nowe „miejsca waĪne” dla najnowszej historii. Pojawiają siĊ wielkoforma-towe reklamy, bilbordy zaĞmiecające przestrzeĔ. To najbardziej agresywny sposób zawáaszczania dobra publicznego, który w wielu krajach wysoko rozwiniĊtych jest stopniowo ograniczany. W Polsce brak jest na razie odpowiednich przepisów zabezpieczających.
Prywatyzacja domów i innych nieruchomoĞci objawia siĊ w organizacji przestrzeni dąĪeniem do maksymalnego wykorzystania posiadanych zasobów. W ten sposób nastĊpuje intensyfikacja uĪytkowania i zwielokrot-nienie ich funkcji. Szczególnie trudne problemy pojawiają siĊ w przestrze-niach podlegających procesom rewitalizacji i gentryfikacji.
Wskazane tu cechy charakterystyczne przestrzeni miejskiej wpáywają na wszystkie procesy zachodzące w jej ramach, przyczyniając siĊ do ich wzrastającej záoĪonoĞci i wzajemnych powiązaĔ. W tym sensie powstawanie konfliktów w przestrzeni miejskiej jest wáaĞciwie nieuchronne, problemem jest nie tyle zapobieganie im (co jest praktycznie niemoĪliwe), ile zarządza-nie tymi konfliktami i wykorzystywazarządza-nie ich dla stymulowania przemian.
4
Z centrów handlowych wyrzucani są np. ludzie o „niewáaĞciwym zachowaniu”, „stroju”, nie wolno tam takĪe robiü np. zdjĊü.
5.3. Spoáeczne i kulturowe uwarunkowania konfliktów w przestrzeni miejskiej
Rozwój spoáeczno-gospodarczy w sposób konieczny powiązany jest z coraz bardziej intensywnym uĪytkowaniem przestrzeni miejskiej. Rosnące potrzeby indywidualne i zbiorowe wymagają coraz bardziej intensywnego uĪytkowania przestrzeni miejskiej, coraz mniej jest w mieĞcie przestrzeni otwartych, coraz gĊstsza zabudowa obniĪa moĪliwoĞü zapewnienia jakoĞci Īycia na odpowiednim poziomie dla znacznej czĊĞci mieszkaĔców miasta. Pojawiają siĊ konflikty wokóá „prawa do przestrzeni”, wyraĪania swoich wartoĞci, konflikty wokóá przestrzeni symbolicznych. Ten proces dotyczy praktycznie wszystkich miast, zwáaszcza wielkich, niezaleĪnie od tego jaki system spoáeczno-polityczny dominuje w danym kraju. Jednak w niektórych krajach jest w wiĊkszym stopniu Ĩródáem konfliktów niĪ w innych. Chodzi tu, z jednej strony o miasta w krajach przechodzących okres szybkich zmian, z drugiej zaĞ o miasta usytuowane w krajach, w których wystĊpują znaczące obszary polaryzacji spoáecznej i kulturowej, a takĪe ekonomicznej. Dobrym przykáadem moĪe tu byü doĞwiadczenie związane z przemianami miast amerykaĔskich w warunkach przyspieszonego rozwoju. W latach czterdzie-stych XX w., tuĪ po zakoĔczeniu II wojny Ğwiatowej, problem przebudowy miast i poprawy warunków Īycia zostaá wprowadzony do obrad Kongresu Stanów Zjednoczonych (Gallion, Eisner 1980). Ta potrzeba uregulowania spraw miejskich związana byáa z pewnymi istotnymi momentami wspóácze-snej historii USA, a zwáaszcza z latami pospiesznej rozbudowy na początku wieku XX, a takĪe pierwszych lat po okresie Wielkiej Depresji lat trzydzie-stych. Te dwa okresy przyniosáy znaczny stopieĔ chaosu i odhumanizowania przestrzeni miejskiej, zwáaszcza wielkich miast, co byáo efektem nadmiernie przyspieszonego wzrostu przestrzennego, zwiĊkszaniem siĊ liczby mieszkaĔ-ców, dodawaniem nowych funkcji. W efekcie, potrzebne staáy siĊ radykalne rozwiązania. Programy „przebudowy” czy „humanizowania” miast zagroĪo-nych degradacją przestrzeni i degradacją spoáeczną (poprzez nasilanie siĊ odpáywu z miast pewnych kategorii spoáecznych), a zwáaszcza ich skuteczne realizacje wskazują na to, Īe istotną rolĊ w tym procesie uzdrawiania miasta odgrywaáo nawiązywanie do dawnych tradycji miejsca i poszukiwanie równowagi miĊdzy przemianami a trwaniem przestrzeni, instytucji spoáecz-nych, spoáecznoĞci, wzorów kulturowych5
(KarwiĔska 1998).
W polskich miastach po roku 1989 pojawiáo siĊ wiele nowych kwestii związanych z przezwyciĊĪaniem dziedzictwa po socjalizmie. Warto przypo-mnieü, Īe miasto socjalistyczne byáo miastem centralnie zarządzanym,
5PrzezwyciĊĪanie kryzysu spoáecznego i przestrzennego w Cleveland, wiązaáo siĊ
z powrotem do tradycyjnych wartoĞci kulturowych, które „odáoĪono” w procesie rozwoju tego miasta jako oĞrodka przemysáowego. Tytuá artykuáu opisującego ten przypadek brzmiaá: Clevelad powraca (Cleveland Comes Back), por. Methvin 1984.
w którym zostaáy narzucone pewne zasady Īycia spoáecznego sáuĪące realizacji celów gospodarczych związanych z forsowną industrializacją, a takĪe ideologicznych wyraĪających siĊ w budowaniu spoáeczeĔstwa egalitarnego, w którym decydującą rolĊ miaáa odgrywaü wielkoprzemysáowa klasa robotnicza. Charakterystyczne byáo zdominowanie wáadzy lokalnej, której uprawnienia sprowadzaáy siĊ gáównie do bieĪącego nadzoru i eksplo-atacji istniejących instrumentów infrastruktury spoáecznej i czĊĞciowo technicznej. Charakterystyczne byáy teĪ najwaĪniejsze czynniki miastotwór-cze, które zresztą znajdowaáy siĊ pod kontrolą wáadz centralnych: przemysá, zwáaszcza o znaczeniu paĔstwowym, wĊzeá komunikacyjny, przede wszyst-kim, o krajowym znaczeniu, wreszcie instytucje administracyjno-polityczne, spoáeczne i kulturowo-oĞwiatowe o ponadlokalnym znaczeniu. Dopiero dalsze miejsca wĞród czynników miastotwórczych zajmowaáy instytucje szkolnictwa wyĪszego, instytuty naukowe i badawcze, czy wyspecjalizowane oĞrodki lecznictwa (Pirveli 2000). Jednak wiele miast przemysáowych zapáaciáo wysoką cenĊ za swój wzrost, cenĊ związaną z pogarszaniem siĊ warunków Īycia, a czasami nieodwracalnymi szkodami w Ğrodowisku naturalnym. Ponadto nieracjonalne gospodarowanie przestrzenią, w której brak byáo respektowania zasady „najkorzystniejszego spoĪytkowania” przyczyniaáo siĊ do powstawania obszarów pustych, Ĩle zagospodarowanych. Od początku lat dziewiĊüdziesiątych dynamicznie zmieniaáa siĊ hierarchia czynników miastotwórczych, a te, które stanowiáy istotne „zasoby rozwojo-we” w okresie socjalizmu stawaáy siĊ czĊsto Ĩródáem trudnych do rozwiąza-nia problemów.
Z kolei w miastach nowych (Nowe Tychy, Nowa Huta) lub intensywnie rozbudowywanych (Páock, Beáchatów, Konin) powstawaáa raczej „zbioro-woĞü” niĪ „spoáecznoĞü”, czĊsto silnie skonfliktowana ze wzglĊdu na destrukcjĊ tradycji, nasilenie procesów migracyjnych, brak powszechnie akceptowanych wartoĞci, brak poczucia wspóáuczestnictwa i przynaleĪnoĞci.
Pierwsze lata okresu transformacji po roku 1989 przyniosáy znaczne nadzieje w rozmaitych dziedzinach Īycia spoáecznego, gospodarce czy polityce. TakĪe, w oczekiwaniach spoáecznych, sfera gospodarowania przestrzenią, miaáa ulec znaczącej poprawie. Zastąpienie socjalistycznych zasad centralnego zarządzania mechanizmami demokratycznymi i reguáami rynkowej gospodarki byáo postrzegane jako skuteczne remedium takĪe na problemy funkcjonowania przestrzeni postsocjalistycznej. Obowiązujące przez kilkadziesiąt lat praktyki osiągania celów gospodarczych i spoáecznych doprowadziáy do powstania chaosu przestrzennego, utrwaliáy przestrzenny i estetyczny nieáad, a takĪe elementy „záego rozwoju”.
Záudne jednak okazaáy siĊ nadzieje, Īe odziedziczony po socjalizmie stan rzeczy moĪe byü stosunkowo szybko naprawiony. Pierwszy okres wzglĊdnej swobody dziaáania rozmaitych podmiotów w sferze gospodarowania przestrzenią, przyniósá podobne (a czasem nawet gorsze) efekty niĪ
dotych-czasowe praktyki. Okazaáo siĊ, Īe nie naleĪaáo zbyt pochopnie odrzucaü caáego dziedzictwa urbanistyki socjalistycznej, zwáaszcza koncepcji związa-nych z ksztaátowaniem przestrzeni mieszkaniowej. Przykáadów dostarcza historia budowy Nowej Huty. Zakáadano zbudowanie miasta opartego w czĊĞci na koncepcjach „idealnego miasta” wyrastających z krytyki dziewiĊtnastowiecznego miasta przemysáowego, w tym na koncepcji miasta – ogrodu Howarda, czy jednostki sąsiedzkiej Perry’ego. Projektodawcy Nowej Huty zakáadali teĪ caáoĞciowe, kompleksowe projektowanie obejmu-jące nie tylko budynki i ich otoczenia, ale szczegóáy wyposaĪenia terenów rekreacyjnych, obszarów zieleni urządzonej. Powstaá nawet specjalny zespóá projektantów zajmujący siĊ przygotowaniem propozycji mebli dla instytucji i domów prywatnych, materiaáów wykoĔczeniowych, wystroju wnĊtrz (KarwiĔska 2009). Projekty te, zakáadające harmonijny rozwój przestrzeni produkcji, przestrzeni konsumpcji i wymiany w mieĞcie, nigdy nie zostaáy wykonane i rozwój przestrzeni produkcji zdominowaá przestrzeĔ Nowej Huty, pozostawiając znaczne obszary potrzeb niezaspokojonych. Podobnie „wzorcowe” byáy plany osiedli Nowych Tychów, a takĪe innych miast rozbudowywanych i budowanych we wczesnych latach piĊüdziesiątych. W praktyce, plany te nie zostaáy wykonane, powstaáa w ten sposób przestrzeĔ miejska charakterystyczna dla urbanizacji „uáomnej”.
Do zakorzenionych w przeszáoĞci uwarunkowaniach konfliktów w prze-strzeni miejskiej, naleĪy dodaü zjawiska charakterystyczne dla wspóáczesnej sytuacji miast Polski. WĞród uwarunkowaĔ naleĪy wskazaü wzrastające zróĪnicowanie ekonomiczne, spoáeczne i kulturowe mieszkaĔców miast. Problem ten sformuáowany zostaá w tytule (ĩyü) na marginesie wielkiego miasta6 (Warzywoda-KruszyĔska 2001), ksiąĪki pokazującej jak w prze-strzeni miasta odwzorowują siĊ podziaáy spoáeczne, tworząc stosunkowo trwaáe „záe” i „dobre” dzielnice. Próby planowego przeciwdziaáania utrwala-niu siĊ takich podziaáów podejmowane przez wáadze miasta bardzo czĊsto skutkują konfliktami7. Powstają w ten sposób obszary wykluczenia spoáecz-nego, z których bardzo trudno jest siĊ wydobyü8. Jak dowodzą badania socjologów, miejska podklasa w Polsce ma tendencje do samoodtwarzania
6
KsiąĪka poĞwiĊcona m. in. sporządzeniu „map biedy” w àodzi, red. W. Warzy-woda-KruszyĔska.
7
Chodzi tu np. o sprzeciwy wobec planów wáadz lokalnych sytuowania mieszkaĔ socjalnych w „normalnych” osiedlach. MieszkaĔcy wyraĪają zazwyczaj obawĊ o powstanie zjawisk dezorganizacji spoáecznej, nasilanie siĊ zjawisk patologicznych itp.
8
W reportaĪu ĩycie szczurka o polskim trzecim Ğwiecie, autorka pisze o Ğwiado-moĞci swojego statusu nawet wĞród najmáodszych mieszkaĔców slumsów Īyrardow-skich – „jak idą na Polną, wiedzą instynktem, która piaskownica jest dla barkowców, a która dla áadniejszych dzieci” (Gietka 2009; s. 111).
siĊ, równieĪ dlatego, Īe nie zostaáy wypracowane skuteczne programy spoáeczne (Frieske 2004).
Problemy nierównego dostĊpu i nierównych moĪliwoĞci korzystania z zasobów miasta są typowe dla wszystkich wiĊkszych miast. Przyciągają one przybyszów z biedniejszych regionów i biedniejszych krajów, stając siĊ dla nich swoistą „ziemią obiecaną”. Te rozbudowane oczekiwania i aspiracje czĊsto nie mogą byü speánione. Tworzy to obszar tzw. potrzeb niezaspokojo-nych, na które wáadze miasta nie mogą zadowalająco odpowiedzieü i które mogą stawaü siĊ impulsem rozwojowym, ale bardzo czĊsto stają siĊ przyczy-ną konfliktów. Dzieje siĊ tak równieĪ dlatego, Īe miasta są „miejscami frustracji”. W Īadnym innym Ğrodowisku Īycia nie widaü tak wyraĨnie róĪnic miĊdzy jednostkami i grupami dzielącymi tĊ samą przestrzeĔ (Hame-link 2008).
Od wczesnych lat 90. w odpowiedzi na problemy zagospodarowania i wykorzystania przestrzeni w centrum miasta, trwające od dawna w róĪnych krajach (obawy przed „pustoszeniem” centrum), dostrzegamy nowy trend w wielu miastach, zarówno europejskich jak i amerykaĔskich. Ten renesans centrum jako miejsca do Īycia związany jest ze zmianami wzorów kulturo-wych, mniejszymi rodzinami, póĨniejszymi maáĪeĔstwami, wzrastającą grupą „singli”, wzrastającą aktywnoĞcią spoáeczną ludzi w wieku emerytal-nym (Zukin 1995). Pojawia siĊ tu jednak problem odpowiedniego zbilanso-wania – nadmierna intensywnoĞü uĪytkozbilanso-wania przestrzeni w centrum sprzyja pogarszaniu siĊ jakoĞci Īycia (Heath 2001).
Deterioracja przestrzeni miejskiej i Ğrodowiska miejskiego generalnie uwaĪana jest za drugi co do waĪnoĞci problem wspóáczesnej Europy. Polaryzacja przestrzeni wynika niemal wprost z polaryzacji spoáecznej i przyczynia siĊ do powstawania obszarów o obniĪającej siĊ wartoĞci urbanistycznej, przestrzeni zdegradowanej (Vega 1996).
Dla wielu miast póánocnej Ameryki i zachodniej czĊĞci Europy istotnym problemem staáo siĊ harmonizowanie relacji miĊdzykulturowych. W przestrzeni miasta wielokulturowoĞü wyraĪa siĊ zwielokrotnieniem przestrzeni spoáecznych nadbudowujących siĊ nad ograniczoną przestrzenią fizyczną, co przynosi zagroĪenie konfliktami co do sposobu zorganizowania i uĪytkowanie rozmaitych obszarów w mieĞcie. Jak potwierdzają, np. badania brytyjskie, jeĞli na zróĪnicowanie etniczne nakáada siĊ zróĪnicowanie ekonomiczne i tworzą siĊ syndromy niekorzystnych zjawisk spoáeczno-ekonomicznych i kulturowych wzajemnie powiązanych, róĪnice miĊdzykul-turowe przyczyniają siĊ do budowania lub wzmacniania barier miĊdzygru-powych (Community Cohesion… 2001). Mimo pozornej wielokulturowoĞci, w istocie poszczególne grupy tworzące zbiorowoĞü mieszkaĔców miasta Īyją i funkcjonują w istocie w ramach mniej lub bardziej zamkniĊtej przestrzeni spoáecznej, choü fizycznie sąsiadują ze sobą. Ta sytuacja jest wysoce konfliktogenna, co ujawnia siĊ przy róĪnych okazjach, nawet wydawaáoby
siĊ maáo znaczących jak wypadek drogowy, w którym uczestniczą przedsta-wiciele rozmaitych grup. Niewiele potrzeba aby ujawniáy siĊ z wielką siáą istniejące caáy czas napiĊcia miĊdzyetniczne. „Páonące przedmieĞcia” wielkich miast francuskich są tego najlepszym przykáadem.
Istotne są takĪe róĪnice religijne. PowiĊkszające siĊ liczbowo i widoczne ze wzglĊdu na zewnĊtrzne oznaki „innoĞci” mniejszoĞci muzuámaĔskie w wielu miastach Zachodniej Europy, USA czy Australii domagają siĊ uznawania swoich praw do ujawniania swojej toĪsamoĞci religijnej takĪe poza sferą prywatnego domu. Budowanie meczetów wywoáuje dyskusje i obawy o „islamizacjĊ” miejskiej przestrzeni publicznej (Cesari 2005). Trudno wyobraziü sobie sytuacjĊ, Īe Ğrodowiska islamskie zaakceptują sytuacjĊ, w której zasadnicze dla nich potrzeby wyraĪania siebie, kultywo-wanie waĪnych wartoĞci związanych z toĪsamoĞcią indywidualną i grupową nie mogą byü otwarcie realizowane w ramach ich wáasnego Ğrodowiska Īycia.
Jednak konflikty wokóá przestrzeni symbolicznych powstają nie tylko w miastach wyraĨnie podzielonych etnicznie i religijnie. Na przykáad w Polsce moĪemy zanotowaü aktualne spory o przestrzeĔ symboliczną, których korzenie tkwią w przeszáoĞci, czĊsto odlegáej. Te wydarzenia historyczne są jednak przyczyną wspóáczesnych konfliktów. Przykáadem moĪe tu byü historia pomnika hrabiego Friedricha Wilhelma von Redena, twórcy górnoĞląskiego przemysáu i zaáoĪyciela wielu Ğląskich miast. Jego ostateczne odsáoniĊcie w Chorzowie poprzedzone byáo wielką kampanią protestów, a na cokole pomnika dziaáacze KPN-OP rozpiĊli transparent z napisem „Pomnik Prusaka–policzek dla Polaka”9. W Polsce sytuacja jest bardziej skomplikowana w sprawach dziedzictwa Īydowskiego. Z jednej strony pojawiają siĊ postawy odrzucenia i niechĊci jak na przykáad w Poznaniu gdzie pod powierzchnią podwórza jednej z kamienic znajduje siĊ jedyny ocalaáy fragment starego Īydowskiego cmentarza z grobem sáynnego na caáą EuropĊ rabina Akiby Egera. MieszkaĔcy kamienicy nie Īyczą sobie przypominania tego dziedzictwa (Kolbuszowska 2005). Z drugiej strony dziedzictwo Īydowskie, wáaĞciwie wykorzystane, moĪe staü siĊ zasobem rozwojowym jak na przykáad w dawnej Īydowskiej dzielnicy Krakowa – Kazimierzu.
Przypadek Kazimierza jest skomplikowany. Ta czĊĞü miasta staáa siĊ po roku 1945 obszarem zaniedbanym o záej reputacji. Nowi mieszkaĔcy, czĊsto o niskim statusie spoáecznym i ekonomicznym czĊsto nie dbali o otoczenie, nie przejawiali takĪe inicjatywy w sferze jego poprawy. Brak dbaáoĞci ze strony wáadz miasta dodatkowo utrwalaá negatywny wizerunek spoáeczno-przestrzenny. Dopiero po roku 1989 rozpocząá siĊ proces przemian tej
9
Informacje o tym wydarzeniu zamieĞciáa „Gazeta Wyborcza” w wydaniu z dnia 18–19 wrzeĞnia 2004 r.
dzielnicy i poszukiwanie nowych moĪliwoĞci rozwojowych, co wywoáywaáo konflikty miĊdzy „starym” i „nowym”, miĊdzy dotychczasowymi mieszkaĔ-cami a nowymi przybyszami, którzy próbowali wprowadziü nowe elementy zarówno w przestrzeni jak i w Īyciu spoáecznym miasta.
Proces przechodzenia od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej wiązaá siĊ z gáĊbokimi zmianami we wszystkich sferach funkcjonowania miast. Zmiany te przyczyniaáy siĊ do tworzenia nowych pól konfliktowych związanych z ograniczeniem sfery konsumpcji zbiorowej w miastach co prowadzi do rosnącego obciąĪenia mieszkaĔców kosztami utrzymania i rozbudowy infrastruktury miejskiej. Inny problem to koniecznoĞü radzenia sobie z postĊpującą degradacją wielkich zespoáów mieszkaniowych, które budowano w zupeánie innych czasach, w ramach innej rzeczywistoĞci, bez uwzglĊdniania rosnących kosztów eksploatacji i remontu, bez posáugiwania siĊ rachunkiem ekonomicznym nakazującym oszczĊdne technologie, perfekcyjne wykonawstwo czy realistyczne planowanie niezbĊdnych remontów i modernizacji (Jaáowiecki 1995).
Problemem zwáaszcza wielkich miast jest brak aktualnych planów zago-spodarowania przestrzennego. W warunkach szybkiego rozwoju miast brak tych planów skutkuje wzrostem chaosu przestrzennego i utrudnia prawidáowe gospodarowanie przestrzenią. WaĪne są tu przyjmowane przez róĪne grupy zbiorowoĞci miejskiej postawy. Brak planów przestrzennego zagospodaro-wania uáatwia szybkie realizowanie celów, np. wáaĞcicieli nieruchomoĞci, takĪe deweloperzy mogą szybko inwestowaü i osiągaü wysokie zyski. MoĪna tu mówiü o braku poczucia dobra wspólnego i koniecznoĞci myĞlenia w dáuĪszej perspektywie czasowej. Jest to swoiste „áupieĪcze” gospodarowa-nie przestrzenią zagraĪające áadowi przestrzennemu.
Konflikty miĊdzy prywatnymi i publicznymi interesami w mieĞcie są bardzo waĪnym czynnikiem ksztaátującym przestrzeĔ miasta i przebiegi Īycia spoáecznego. Jak wskazują na to analizy historyczne, w warunkach spoáe-czeĔstwa amerykaĔskiego interesy publiczne w mieĞcie mają mniejszą szansĊ na realizowanie niĪ prywatne. WspóáczeĞni autorzy zwracają uwagĊ na potrzebĊ silniejszego zaangaĪowania obywatelskiego, ale jednoczeĞnie na koniecznoĞü harmonizowania publicznych i prywatnych interesów, pokazu-jąc, Īe zarówno przewaga jednego jak drugiego rodzaju wpáywu jest dla miasta niebezpieczna (Fairfield 2003). Pojawia siĊ tu zatem problem korzystania przez obywateli miasta z praw jakie posiadają w kwestii wspóáuczestniczenia w decyzjach dotyczących miasta. Podstawowym czynnikiem jest tu pobudzanie i ksztaátowanie aktywnoĞci spoáecznoĞci lokalnej. Dotyczy to wszystkich siá i struktur spoáecznych miasta oraz jego mieszkaĔców zyskujących poczucie wpáywu na to co dzieje siĊ w bliĪszym i dalszym otoczeniu.
Wzmacnianie aktywnoĞci spoáecznej mieszkaĔców miasta jest uwarun-kowane rozwojem kapitaáu spoáecznego. Tymczasem Polacy, jak wynika
m. in. z badaĔ (Diagnoza… 2005) mają, w porównaniu z innymi krajami europejskimi znacznie niĪszy poziom kapitaáu spoáecznego, poczucia zaufania do innych i do instytucji. Pod wzglĊdem aktywnoĞci i zaangaĪowa-nia w dziaáazaangaĪowa-nia rozmaitych organizacji, lokujemy siĊ, podobnie jak w przypadku zaufania spoáecznego na ostatnim miejscu wĞród krajów objĊtych badaniem European Social Survey (CzapiĔski 2005). W tych warunkach szczególnie trudno o moĪliwoĞü skutecznego negocjowania wspólnych rozwiązaĔ dla problemów lokalnych, wspóápracy w kwestiach dotyczących róĪnych grup spoáecznych.
5.4. Perspektywy harmonizowania konfliktów miejskich
Czy moĪna zaprojektowaü idealną przestrzeĔ miejską? Czy moĪna unikaü konfliktów, harmonizowaü istniejące rozmaite interesy i potrzeby. Jak moĪna tworzyü przestrzeĔ dialogu? To tylko kilka przykáadowych pytaĔ, które moĪna sformuáowaü analizując konflikty w przestrzeni miejskiej. Od planowania przestrzennego oczekuje siĊ korygowania niedogodnoĞci istniejących struktur materialnych (przestrzennych) i spoáecznych, tworzenia nowych elementów w przestrzeni miasta zgodnie z racjonalnoĞcią ekono-miczną, zgodnie z zasadami urbanistyki, ale takĪe z oczekiwaniami i potrzebami spoáecznoĞci mieszkaĔców.
Rozwój procesów demokratyzacji Īycia spoáecznego i w konsekwencji, rozszerzanie siĊ moĪliwoĞci wyraĪania partykularnych czy wrĊcz indywidu-alnych aspiracji i interesów powoduje, Īe wzrasta rola planowania prze-strzennego i rozmaitych procedur konsultacyjnych z nim związanych. Do gry o przestrzeĔ w mieĞcie przystĊpuje coraz wiĊcej uczestnikówm z których kaĪdy dąĪy do realizowania konkretnej wizji miasta lub jego czĊĞci. Cele i aspiracje poszczególnych jednostek i grup spoáecznych nie są zazwyczaj zbieĪne, a przecieĪ istnieją takĪe w mieĞcie i muszą byü brane pod uwagĊ interesy lokalne poszczególnych dzielnic, interesy miasta jako jednostki gospodarczej, jako oĞrodka administracyjnego, centrum kultury, nauki, stolicy regionu. Miasto, w tych warunkach nie moĪe byü planowane jako sztywna struktura, a raczej wáaĞnie jako obszar gry (oczywiĞcie z uwzglĊd-nieniem pewnych zasad), por. KarwiĔska 2008.
Problemy miast wspóáczesnych stają siĊ w coraz wiĊkszym stopniu przedmiotem miĊdzynarodowych rozwaĪaĔ. Dyskusja tocząca siĊ wokóá ksztaátu i funkcjonowania miast XXI w. przyniosáa miĊdzy innymi rozwaĪa-nia nad „prawem do miasta” i sformuáowaną w 2004 r. ĝwiatową KartĊ Prawa do Miasta (The World Charter on the Right to the City)10. Koniecz-noĞü przygotowania tego dokumentu wynikaáa nie tylko z faktu, Īe populacja
10
Byáo to pokáosie Social Forum of the Americas w Quito w lipcu 2004 r. i World Urban Forum w Barcelonie we wrzeĞniu 2004 r.
miejska w skali Ğwiata przekroczyáa 50%, a w wielu krajach jest to odsetek znacznie wyĪszy, ale takĪe dlatego, Īe miasta są miejscami tworzenia i gromadzenia znacznych zasobów róĪnego rodzaju w tym gospodarczych, czyli są miejscami których prawidáowe funkcjonowanie jest szczególnie istotne.
Rozwój przestrzenny miast europejskich jest nadal znacznie bardziej poddawany regulacjom niĪ w miastach amerykaĔskich, choü w miarĊ postĊpów globalizacji regulowanie i sprawowanie kontroli staje siĊ coraz bardziej utrudnione. Rozwój obszarów metropolitalnych dokonuje siĊ nie tylko poprzez dziaáania na poziomie wáadz miasta i na poziomie polityki krajowej, ale takĪe pod wpáywem powiązaĔ miĊdzynarodowych (Salet, Thornley 2007). Rozwiązania przyjmowane w miastach muszą odpowiadaü na oczekiwania formuáowane na róĪnych poziomach zarządzania i muszą byü dostosowane nie tylko do reguá obowiązujących w danym regionie czy kraju, ale obowiązujących w skali miĊdzynarodowej.
W miastach wspóáczesnych dąĪenia i aspiracje znacznej czĊĞci mieszkaĔ-ców rozmijają siĊ z moĪliwoĞciami stwarzanymi przez Ğrodowisko Īycia. Niektóre grupy są wykluczane ze wzglĊdu na swoje cechy spoáeczne, demograficzne czy kulturowe. W warunkach demokracji niezbĊdne staje siĊ tworzenie forum, w ramach którego potrzeby mogą byü wyraĪone i niezbĊd-ne stają siĊ pewniezbĊd-ne Ğrodki przy pomocy których mogáaby byü prowadzona walka o realizacjĊ równych praw. ĝwiatowa Karta Praw do Miasta w intencji twórców powinna speániaü rolĊ instrumentu, który mógáby byü w tej walce uĪyty. W preambule dokumentu autorzy zwracają uwagĊ na koniecznoĞü szczególnej uwagi w kwestii praw i moĪliwoĞci najbardziej defaworyzowa-nych Ğrodowisk w zbiorowoĞci miejskiej, najbardziej pozbawionych siáy i bezbronnych (The Word Charter… 2004).
„Prawo do miasta” nie jest prawem w rozumieniu dosáownym, jest to raczej zespóá oczekiwaĔ pod adresem polityki miejskiej, a takĪe sformuáo-wanie celów jakie powinny byü pierwszoplanowe w dziaáaniach rozmaitych instytucji i organizacji dziaáających w mieĞcie. W tym sensie ĝwiatowa Karta jest swoistym wehikuáem planowych zmian zachodzących w mieĞcie, które staje siĊ stopniowo „Ğrodowiskiem dobrze funkcjonującym”. Idee „prawa do miasta” byáy rozwijane juĪ w latach szeĞüdziesiątych w pracach Lefebvre’a , który wskazywaá na niebezpieczeĔstwo utowarowienia przestrzeni miejskiej i zasobów miasta. Tymczasem to obywatele miasta powinni mieü prawo zarówno do spoáecznego wytwarzania przestrzeni jak i do nadawania im znaczenie poprzez codzienne praktyki (Lefebvre 1996). W tym sensie „prawo do miasta” oznacza nie tylko prawo do korzystania z tych moĪliwoĞci, które istnieją, ale zawiera w sobie przesáanie, Īe miasto powinno byü zmieniane, dostosowywane, kreowane na nowo zgodnie z potrzebami rozmaitych grup mieszkaĔców.
Szczególną rolĊ w tej koncepcji praw do miasta odgrywa przestrzeĔ pu-bliczna jako forum porozumienia, jako miejsce spotkaĔ, jako w pewnym sensie wáasnoĞü wszystkich obywateli miasta bez wzglĊdu na ich usytuowa-nie w strukturach posiadania, wáadzy, czy prestiĪu. WaĪne jest aby ta przestrzeĔ nie mogáa byü zawáaszczana przez grupĊ mieszkaĔców, przez wáadze, przez prywatny biznes, czy jakąkolwiek instytucjĊ (organizacjĊ), która posiada dostateczne moĪliwoĞci (np. pieniądze, wáadzĊ) do zagwaran-towania sobie takiego przywileju. MoĪna przypomnieü zawáaszczanie przestrzeni publicznej w krajach socjalistycznych (czy innych systemach autorytarnych), moĪna wskazaü na agresywnoĞü i wszechobecnoĞü reklam, które stają siĊ dominującym elementem w krajobrazie miasta. ĝwiatowa Karta Praw do Miasta precyzuje w artykule II nie tylko spoáeczne funkcje miasta, ale teĪ (w p. 3) w sposób radykalny, spoáeczne funkcje posiadanego przez miasto kapitaáu urbanistycznego11
.
Drugi dokument to Nowa Karta AteĔska, która powstaáa w kilkadziesiąt lat po sformuáowaniu pierwszej w 1933 r., która szerzej proponuje sposoby uzdrowienia istniejącej sytuacji w miastach, zwaĪywszy na nowe wyzwania, które stoją przed miastami Europy u progu nowego tysiąclecia. Chodzi tu zwáaszcza o wyzwania wzrastającej konkurencyjnoĞci, funkcjonowania wĞwiecie podlegającym procesom globalizacji, zarówno w gospodarce jak i w innych sferach Īycia spoáecznego. Karta sformuáowana przez Europejską RadĊ Urbanistów zawiera wizje miast XXI w., a takĪe wytyczne do osiągania zamierzonych celów. W wizji tej miasta europejskie tworzyü mają sieü wspóápracy i wspóádziaáania, ale jednoczeĞnie zachowują swoje dziedzictwo kulturowe i wzory zróĪnicowania kulturowego odzwierciedlającego historiĊ miasta. Miasta powinny byü „kreatywne”, konkurowaü ze sobą, ale jednocze-Ğnie umieü ze sobą wspóápracowaü i byü wobec siebie komplementarne. Jako Ğrodowiska mieszkalne miasta mają zapewniaü dobrobyt i moĪliwoĞü zaspokojenia potrzeb swoim mieszkaĔcom, realizowaü ich pragnienia i aspiracje. Od miast XXI wieku oczekuje siĊ realizowania wymogów rozwoju zrównowaĪonego, stwarzanie moĪliwoĞci harmonizowania Ğrodowi-ska sztucznego ze Ğrodowiskiem naturalnym, dziedzictwa kulturowego i koniecznoĞci zmian (Nowa Karta AteĔska 2003). Sformuáowane w Karcie wyzwania rozwojowe dla miast takie jak realizowanie zrównowaĪonego rozwoju, zachowanie toĪsamoĞci kulturowej, wzmacnianie kapitaáu spoáecz-nego, rozwój gospodarki opartej na wiedzy , utrzymania stabilnoĞci ekono-micznej i spoáecznej mogą byü jednoczeĞnie Ĩródáem wewnĊtrznych
11
„Wszelkie publiczne i prywatne przestrzenie i dobra naleĪące do miasta, i do obywateli powinny byü uĪytkowane w sposób promujący interesy spoáeczne, kulturalne i związane z ochroną Ğrodowiska (…) w formuáowaniu i implementacji polityk miejskich interesy spoáeczne i kulturowe muszą byü waĪniejsze od indywidu-alnych praw wáasnoĞci” (The World Charter… 2004; s. 3, táum. wáasne).
problemów w mieĞcie i konfliktów miĊdzy rozmaitymi Ğrodowiskami, których interesy niekoniecznie są definiowane tak samo.
Wytyczne dla realizowania tych celów zamieszczone w Karcie obejmują zadania dla urbanistów poszerzające tradycyjnie rozumiane dziaáania związane z planowaniem miast. Europejska Rada Urbanistów wskazuje, Īe wspóáczeĞnie planowanie miast jest elementem dziaáania politycznego, a urbanista (planista) powinien wystĊpowaü w roli mediatora wskazującego na moĪliwoĞci áagodzenia konfliktów przestrzennych i spoáecznych (związa-nych z wykorzystaniem przestrzeni). Od urbanistów wymaga siĊ takĪe umiejĊtnoĞci wspóápracy z przedstawicielami innych dyscyplin naukowych – menadĪerami miejskich, przedstawicielami organizacji pozarządowych i przedstawicielami zbiorowoĞci miejskich (Nowa Karta AteĔska 2003) 5.5. Podsumowanie
Rozwiązywanie problemów wspóáczesnych miast wymaga przemyĞlenia na nowo i zredefiniowania koncepcji sprawowania rządów w mieĞcie. Nowe moĪliwoĞci stwarza koncepcja wspóárządzenia miastem (urban governance) bazująca na osiąganiu celów rozwojowych poprzez wáączanie wszystkich grup dziaáających w mieĞcie i harmonizowanie sprzecznych interesów. WaĪną cechą wspóárządzenia miastem jest dąĪnoĞü i umiejĊtnoĞü do harmonizowania wspóápracy rozmaitych szczebli podejmowania decyzji (lokalny, regionalny, narodowy, „europejski” itd.), a takĪe wspóápracy pomiĊdzy róĪnymi podmiotami: publicznymi, prywatnymi, biznesu, wáadzy paĔstwowej, obywateli, organizacji i instytucji formalnych i nieformalnych stowarzyszeĔ.
Skonstruowane wskaĨniki stopnia wdroĪenia zasad urban governance mierzą efektywnoĞü, uczestnictwo, równoĞü, bezpieczeĔstwo i odpowiedzial-noĞü co odpowiada podstawowym atrybutom wspóárządzenia. Szczególną rolĊ, obok wysokiego stopnia profesjonalizmu wszystkich osób odpowie-dzialnych za realizacjĊ zadaĔ polityki miejskiej odgrywa stopieĔ wáączenia obywateli (wskaĨnik uczestnictwa, wskaĨnik odpowiedzialnoĞci). Sáaby kapitaá spoáeczny w Polsce i ciągle niskim poziom cech spoáeczeĔstwa obywatelskiego stanowi skuteczną barierĊ w procesach rozwoju partycypacji spoáecznej w wspóárządzeniu. MoĪna wskazaü na pewne uwarunkowania rozwoju kapitaáu spoáecznego. CzĊĞü tych uwarunkowaĔ związana jest z cechami demograficzno-spoáecznymi (m.in. wyksztaáceniem, przynaleĪno-Ğcią Ğrodowiskową, wiekiem, poziomem zamoĪnoĞci). Inne wiąĪą siĊ z dominującymi orientacjami mentalnymi (np. na skali biernoĞü–aktywnoĞü, czy przedsiĊbiorczoĞü–roszczeniowoĞü), dalsze z systemami wartoĞci i sposobem definiowania celów Īyciowych. Inne jeszcze uwarunkowania wzmacniające powstawanie kapitaáu spoáecznego to na przykáad
uregulowa-nia prawne, sposób sprawowauregulowa-nia wáadzy, uksztaátowanie siĊ kompetencji do wspóáuczestniczenia i wspóádecydowania.
Powstawanie i rozwój kapitaáu spoáecznego, w znaczeniu zarówno postaw zaufania do innych oraz instytucji, jak i rozbudowywania sieci powiązaĔ i organizacji nie rozwiązuje, oczywiĞcie konfliktów spoáecznych zachodzą-cych w przestrzeni miasta i spoáeczno-kulturowym systemie miasta. Tworzy siĊ w ten sposób jednak pewien potencjaá dla dalszych dziaáaĔ – wzmacnia-nia postaw wspóáuczestniczewzmacnia-nia i dochodzewzmacnia-nia do wspólnych rozwiązaĔ, formuáowania podstaw dla ksztaátowania wspólnoty.
Abstract
Conflicts in Urban Social Space
Cities have emerged thousands years ago as a cultural response to new ex-pectations and aspirations of individuals and social groups. But, meeting these needs always was (and is currently) a very complex process which is often an important source of conflicts, both – spatial and social.
It is worth mentioning that within cities, for centuries, there is, often acute, battle for space, for the best localization, for the prestige of the given place. These distinctions between „good” and „bad” neighborhoods are, in many cities, stable and long lasting, supported by generations. Then, one can distinguish divisions based on ethic and religious diversity within the urban space. Sometimes, they enrich city attractions, sometimes they contribute to conflict character of social and spatial relations. This is especially the case when every minority wants to stress its own cultural heritage.
There are some other problems connected with the development of gated com-munities mirroring patterns of social inequalities and social distances existing within the city. For the majority of cities, there are characteristic phenomena of unequal access to some goods and services – so cities are often „places of frustration” generating conflicts between groups. There are also problems strengthening unmanageable conflicts between private and public interests.
The development of higher level of urban governance, efficient institutions negotiating various interests and aspirations seems to be the best key to solve spatial and social conflicts within the city.
