Nauczyciele w strukturze społeczno-zawodowej

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O L I A SC C I C L O G I C A 6, 1982

Z dz isława Kawka*, Edmund Lewandowski**, Ewa R o k i c k a * * *

N AUCZYCIELE W STRUKTURZE SPOLECZNO-ZA'.VODOWE3

Badania b ę d ę ce podstawy materiałowy ar tykułu mieszczy 6ię w nurcie badań nad struktury społeczny. Ich celem była s o c j o l o g i -czna c h ar ak te ry sty ka nau cz yc ie li z p u n k t u wid ze ni a cech sytuują-cych tę kategorię w szerszej strukturze społecznej, wyznaczajy- cych Jej miejsce i rolę w społeczeństwie, a także c h a r a k te ry st yka w e w n ęt rz ne go zróżni co w a ni a i struktury objętej b adaniem z b i o rowości. P o d s t aw o w y p r o b l em badawczy, wokół którego k on c e n t r o w a ła się analiza, d otyczył kwostii, jak sytuuje się kategoria n au -czycieli w m a k r o s t ru kt ur ze społecze ńs tw a oraz w jakim stopniu tworzy we w n ętr zn ie zwarty i w y od r ę b n i a j y c y się całość,

W l iteraturze socjologicznej spotykamy trzy ogólne koncepcje makrostruktury, w któ ry ch w y od rębnia się nauczycieli. St an is ła w Wi de rs zp il p o d o j m u j y c próbę budowy modelu socjalnej struktury społeczeństwa socjalistycznego, w y r óż ni a w ś ród p r a c o w n i k ó w naj emnych kategorię sp ec naja li st ów i in teligencnaji twórczenaj poza s f e -ry pro du kc ji a w Jej ramach węższy zb io rowość bezpośrednie!» rea-lizatorów sa m o dz ie ln yc h twórczych funkcji p r a c y umysłowej. W tej ostatniej umieszcza n au cz yc ie li - obok p r a c o w n i k ó w nauki, p i -sarzy, a r t y st ów i lekarzy. W mniej rozwir.ię tyra modelu

nauczycie-* D r , adiunkt w Zak ła d zi e So cj ologii Ogólnej In stytutu So-cjologii UŁ.

* * D r , adiunkt w Z ak ładzie Socjolo gi i Ogólnej Instytutu S o -cj ol og ii UŁ.

lt* * M g r , st. asystent w Zak ła dz ie S oc jologii Ogólnej In sty-tutu Socjologii UŁ.

le wchodzę po pros tu do inteligencji, czy ściślej p r a c ow ni kó w umysłowych*.

Can Szczepański dzieli inteligencję na trzy kategorie socjo-logiczne: twórców kultury, o r g a n izatorów p r acy i współżycia zbiorowego oraz pozostałych wykonujących praco wymagające w i e -dzy teoretycznej. Nauczyciele znajduj? się tu w ostatniej kategorii, do której wchodzę ponadto: lekarze i w y k w a l i f i k o w a n y p e r -sonel służby zdrowia, pr a c o w n i c y wydawnictw, d u c h o w i e ń s t w o , p ra-cownicy rolnictwa, handlu, różne kategorie u r z ę dników oraz inży-nierowie i technicy nie p r a c u j ą c y naukowo i nie k i e r ujący pracę większych zespołów. 0 nauczycielach autor pisze: "Oest to zbio-rowość stosunkowo zwarta, zinstytucjonalizowana i zorganizowana, mimo zróżnicowania według typów szkół i ich p o z i o m u " 2 .

W trzeciej koncepcji, m akrostruktury społeczeństwa socjalis-tycznego reprezentowanej p r zez Stanisława Kozyr-Kowalskiego, n au-czyciele są traktowani Jako typowi przed s t a w i c i e l e wars t w spo-łecznych. VVarstwy te tworzą grupy, których siła robocza o b s ługu-je instytucługu-je nadbudowy. Należą tu - obok nauczycieli - milicjanci, wojskowi, pr a c o w n i c y wymiaru sprawiedliwości, nauki, ad -ministracji państwowej, rad narodowych, kultury, środków masowe-go p r z e k a z u , organizacji społecznych i w y z n a n i o w y c h 3 . Warto jeszcze odnotować, że s t a t ystycy społeczni posługują się kate-gorią “specjaliści w zawodach n i e t e c h n i c z n y c h ” , gdzie uwzględnia elę zapewne większość n a u c z y c i e l i 4 .

Różnice we wskazanych koncepcjach dotyczą w zasadzie bada-nia różnych aspektów złożonej struktury społecznej i odmiennych po z iomów jej analizy. .

V/ Zespole Badania Struktur Społecznych IFiS PAN, kierowanym przez Włodzimierza W e s o ł o w s k i e g o , wyodrębnia się trzy p o z i o m y a- n a lizy struktury społecznej: klasowy, s p ołecznozawodowy i zaw o

-S. 17 i d e r s z p i 1, Przeobrażenia struktury społe-cznej w Polsce Ludowej, Warszawa 1973, s. 129 i 133.

3. S z c z e p a ń s k i . O d m i a n y czasu teraźniejszego, ' ■ ■ I . - U Z H S .a 1973, S. 111. 3 ’ ’ ' S, K o z y r-K o w e 1- s к i. Diałektyka a społfeczeńs-t s » o , ..'arszawa 1 9 7 2 . e . 254. 1 Z a g ó r s k i , R o b o t n i c y w strukturze społeczno- ». ..oufty-ij, (w:1 Narodziny socjalistycznej klasy robotniczej. Гл.--.:, 0, 5

2 с z e p a ń s к i,

dowy. Ne każdym z tych po z i o m ó w stosuje się inny typ jednostek o b s e r w a c j i 5 . Nauczycieli p r z y takim ujęciu można by hadać w aspektach struktury: społeczno-zawodowym i zawodowym, l/ydaje się jednak, że socjologia ogólna wciąż jeszcze nie wypracowała zado-walającej teorii struktury społeczno-zawodowej.

Dotychczasowe koncepcjo Cnp. S. Uiderszpila i K, Z a g órskie-go) raają w małym stopniu charakter socjologiczny, tzn. nie ope-ruję w zasadzie - mówiąc językiem filozoficznym - grupami dla siebie", czy choćby zbiorami “w s o b i e ” . By - może należałoby przyjąć inny niż dotychczas punkt widzenia. A mianowicie

ziden-tyfikować najpierw wszystkie niewątpliwe grupy s p ołeczno-zawodo-we, czyli rzeczywiście socjologiczne jednostki i następnie p r ó -bować umieścić je i wyjaśniać w szórszej całości strukturalnej. Grupami tego rodzaju przede w s z y s t k i m zdają się być: nauczycie-le, lekarzo, prawnicy, pra c o w n i c y nauki, reżyserzy i aktorzy, literaci, zawodowi wojskowi, milicjanci, duchowieństwo, aparat partyjny, kolejarze, marynarze, górnicy, włókniarze i inni chociaż nie w s z yscy w jednakowym stopniu. Z a d aniem badawczym by-łoby więc w y k a z a ć , na ile określone, wskazane kategorie zawodowe - czyli ogół ludzi wykonujących dany zawód - w y k a z u j ą wewnętrzną integrację i stają się grupami społecznymi.

Czynnikami sprzyjającymi integracji w ramach kategorii z a wodowych są m. in. formalne wyróżniki identyfikacji grupowej p o -szczególnych zawodów - m. in. własno organizacje związkowe, klu-by. "dni" itd. , a także odrębność ról społecznych i instytucjo-nalnych ram ich realizacji. W przypadku nauczycieli podobnie jak lekarzy ramy te są bardzo wyraźne ( s z k o ł a - s z p i t a l ) ,

Próba usytuowania nauczycieli na tle szerszej struktury spo-łecznej zostanie dokonana w niniejszym artykule w oparciu o ba-dania empiryczne zrealizowane w roku 1978 przez Zakład Socjolo-gii Ogólnej Uł- w woj. sieradzkim, Wybór p r óby z regionu rolni-czego pozwala s c h a r a k t e r y z o w a ć nauczycieli zatrudnionych głównie w szkołach wiejskich i w małych miasteczkach.

Spośród ogólnej liczby 3173 nauczycieli zatrudnionych .v

5 17. W e s o ł o w s k i , K. M. S ł o m с z у « s Teoretyczne ujęcia struktury klasowej i warstwowej w « w latach 1945-1975, tw:l Kształt struktury społecznej, wróci -Uarszawa-lśraków-Gdańsk 1 9 7 8 , -a. 32-36.

szkołach woj. sieradzkiego wylosowano i poddano badanion 505 osób, czyli ló/j. Do badań weszły odpowiednie reprezentacje wszy» stkich gmin i miast (wybraliśmy jedno całe województwo, aby mieć

do czynienia ze zbiorowości? nauczycielską wyodręb ni on y admin i-stracyjnie г podlegającą tej samej władzy lokalnej). Podsta w o w y m na rz ęd zi em b ad awczym był k w es ti on ar iu sz w ywiadu (zawierał 190 pytań). M a t er ia ł uzupełn ia ją cy badania zasadnicze st anowiły ankiety po cz to w e rozesłane do p r ze d s t a w i c i e l i władz a d m i n i s t r a c y j -nych i p a r t y j n y c h regionu oraz do z as łu żo ny ch nauczycieli. Pod-stawowi? cechę d e m o g r a f i c z n ę , która stanowi punkt wyjścia charak-terystyki zb i or ow oś ci w b a daniach socjologicznych. Jest zwykle płeć. W naszych badaniach cecha ta nabiera sz czególnego zna cz e-nia, bowiem ilościowa p r z e w a g a kobiet w zawodzie nauczy ci el sk im ma ok reślone ważne skutki społeczne i wychowawcze. Femlnizacja zawodu naucz yc ie ls ki eg o w skali całego kraju osiąga bardzo wy-soki p o z io m - 76^j nauczyci el i w szkolnictwie p o l s k i m stanowię k o b i e t y (zbliżony udział kobiet występuje w takich dziedzi na ch gospodarki, Jaks handel, finanse i ochrona zdrowia), w w yl o s o -wanej p r z e z nas próbie z nalazło to swoje odbicie - badanie o bję-ło 403 kob i et y (79,8?j) i tylko 102 mężczyzn.

średnia wie ku badanej p o p u l a c j i wynosi niesp-ełna 38 lat, a prawie co szósty rłauczyciel nie ukończył 30 roku życia. O d p o w i a -da to strukturze w i eku nauczy ci el i w skali całego kraju, gdzie p o na d poło w a nie przekro cz ył a 40 roku życia. Temu w zg lędnie młodemu w i e k ow i towarzyszy Jednak dość długi staż p r a cy p e d a g o g i c z -nej, k t ór y dla blisko 80JJ badanych wynosi p o n ad 10 lat (w tym prawie 40^j ma ponad 20-rletni staż).

Cech am i społecznymi, które pozwalają określić miejsce nau-c zynau-cieli w warstwie i nteligennau-cji i w szerszej strukturze społe-cznej sę m. in. : sytuacja materialna (określona głównie według d o c h o d ó w z pracy), pozi om w ykształcenia, stanowisko oraz udział w kulturze. Socjo lo gi cz na charak te ry st yk a badanej zbiorow oś ci k oncentruje się na analizie tych cech, uwzględnia pon ad to

kontak-ty towarzyskie o raz kontak-typy m a ł ż e ń s t w ze w zględu na cechy społeczne ws p ó ł m a ł ż o n k ó w i ocenę własnej poz yc ji w ka te goriach p restiżu ' społecznego.

Ważnym punktem wyjścia dla opisu nauczycieli jako •kategorii w ramach szerszej struktury .-olecznej wydaje się określenie ich

Ilościowego udziału wśród czynnych zawodowo w gospodarce uspo-łecznionej. Spośród za tr ud ni on yc h w p e ł ny m wymiarze w skali kra-ju n auczyciele stanowią 3,0^i. Nie jest to dużo, ale już wśród ogółu p r a c o w n i k ó w u m y słowych co d z i e si ąt y z nich Jest n au czycie-lem. Zaś w war st w i e ob sługującej instytucje na db ud ow y p r z e ds ta -w ici el em tego za-wodu jest pra-wie co piąty, a -w S ieradzu na-wot co czwarty. Jeśli dodatkowo uwzględnimy poziom wykształcenia za -trudnionych, to okazuje się, że 17,j ogółu p r a c o w n i k ó w z wy -k s z t a łceniem w y ż szym stanowią nauczyciele, a w Sieradzkiem aż

20Й.

Powszechnie wiadomo, że zawód nauczycielski nie stanowi p o -z ycji s-zc-zególnie atrakcyjnej materialnie. Oświata i wychowanie - podobnie jak ochrona zdrowia i sztuka - należy do działów o najniższej przeciętnej płacy, Oeśli przyjąć płacę w przemyśle za 100, to w s k aźnik dla o ś w i a t y i wychowania w 1970 r. wynosił 81, a w 1978 r. spadł do 79. średnia płaca nauczycieli w 1977 r. wy -nosiła w skali kraju 3034 zł (w Sieradzkiem 3777,8). Stanowiło

to 8 6^ przeciętnej p ł a c y miesięcznej netto w całej gospodarce uspołecznionej i 82*^ z a r obków w przemyśle. Średnia płaca bada-nych przez nas nauczycieli wynosiła 3743 zł.

Oak sami nauczyciele oceniają swoje z a r o b k i ? - 46% spośród nich sądzi, że w stosunku do pos i a d a n y c h kwalifikacji i wkładu p r a c y są one "trochę za niskie", a 43,5^0 uważa je za "zdecydowa-nie za niskie". Jednocześ"zdecydowa-nie co d z i esiąty respondent określił własne zarobki jako "wystarczające". Oznacza to, że przeszło p o -łowa nauczycieli ma niezbyt wygórowane wymagania płacowe. Być może wiąże się to z faktem, że p r z e c i ę t n y p o z i o m zamożności ba-danych n a u c zycieli jest względnie wysoki. Wyraża się on m. in. w d o brych wa r u n k a c h m i e s z kaniowych - 1/3 nauczycieli posiada domki jednorodzinne, w wysokim standardzie techniczno-sanitarnym mieszkań i ich w y p o sażeniu w sprzęt trwałego użytku - aż co trzecia rodzina nauczycieleka posiada samochód, średni dochód na członka rodziny wynosił ponad 2200 zł. Ten dość za s k a k u j ą c y wysoki pozi o m zamożności wynika m. in. z wyższych d o c hodów w s p ó ł -m a ł ż o n k ó w n a u c z y c i e l i fśrednio o 17£i) i' korzystania z p o -m o c y fi-nansowej rodziców - rolników. Ccena ogólnago poziomu zamożności b adanych n a u c z ycieli nie może, rzecz jasna, mieć waloru szersze-go uogólnienia, wyraźnie bowiem ma ru w p ł y w specyfika regionu.

Wobec braku jednoli te go systemu e dukacji n a u c z yc ie li p o zi om w yk sz ta łc en ia badanej p r ó b y jest dość zróżnicowany. Z tego punk* tu widzenia nie jest to kategoria Jednorodna, taka Jak np. le-karze, prawnicy, czy inżynierowie. Struktura w yk sz ta łc en ia nau-c zynau-cieli woj. s ieradzkiego odbiega nionau-co od krajowej. W 1977 r, w o j e w ód zt w o miało 26% kadry p e da gogicznej z w y ż s z ym w y k s z t a ł c e -niem, podc za s gdy w skali kraju odsetek ton wynosił 37%. For-ma lny wymóg p o siadania w yższego wykszt ał ce ni a przez nauczy ci el i szkół w s zys tk ic h szczobli powoduje, że Jest to ka tegoria mobilna edukacyjnie. W badanej pop ul ac ji ak tualnie 16% uzupełnia wy-kształ ce ni e do pozi om u wyższego, zaś de klaruje taki zamia r w najbliższej prz ys zł oś ci ponad 20%.

N au cz yc iel e stanowią w ramach w a r s tw y in teligencji kategorię s połeczno-zawodową o specyficznej rekrutacji. Około 4 7 % respon-dent ów poc ho dzi ze środowiska c hłopskiego i 26% z robotniczego. Sę oni jedyną obok ksi ęż y kategorią zawodową wśród inteligencji 0 takim rodowodzie społecznym. Oba zaw od y po z o s t a ł y dla osób p o -c ho dzą-cy-ch z klas y -chłopskiej atrak-cyjną i uznaną drogą międz y-p o k o l en io w e go a w ans u sy-połecznego. Wart o odnotować, iż w 1964 r, aż 65% alu m n ów w wyższych s eminariach duchownych było p o c h o d z e nia chłopskiego. Szczegó ln ie wyso ki odsetek n au cz yc ie li p o c h o d z e -nia chłopskiego w próbie wiąże się też ni ewątpliwie z rolniczym charak te re m terenu badań, Z innych ustaleń (m. in. Dana Wq- skowskiego) wynika, iż odsetek ren k sz ta łt u je się średnio na p o -ziomie 35-40%. Spośród blisko 18% nauczy ci el i p oc h o d z ą c y c h z ro-dzin p r a c o w n i k ó w umysłowych tylko 4.5% posiada o jców nauczy ci el i (matki - 3,1%). Oznaczę to, że w ni ew ie lk im zakresie istnieje zjawisko b ez p o średniego dzied zi cz en ia zawodu. Ale je dnocześnie aż 6 4 ,5 % r es pondentów posi ad a wśród c złonków bliskiej rodziny o- soby wykonujące zawód nauczyciela.

Ana l i z a p r o c e s ó w rekrutacji do zawo du n a u c z y c i e l s k i e g o i ruc hl iwości w a n n ę t rzpokole ni ow ej wykażuje, iż jest to kate go ri a względ ni e stabilna. Ola 8 0 , 4 % m ę żczyzn i 9 3 , 5 % bad anych kobiet praco w żfcwodzie n a u c z y c i e l s k im Jest pi erws zą wykonywaną pracą za>.odovif?. Prawie wazystki.e ba dane osoby, zar ów n o mężczyź ni , jak 1 kob i e t y r o zpoczynały swoją karierę zaw odową w z awodach (prs~ cûch) » c harakterze umysiqwytn. Oznacz a to, ze nasi resp on de nc i n i z m i e n i l i p r ż y n a l e t n o ć c i społeczn ej w toku kar i e r y zawodowej

- p r z y z a ł oż en iu d y c h o t om ic zn eg o modelu struktury społecznej z p o d z i a ł e m na p r a c o w n i k ó w u m y słowych i fizycznych. Bardziej szcze-gółowe kategorie analizy pozwalają stwierdzić, iż przejście do zawodu nauczycielskiego oznaczało awans jedynie dlo cztorech m ężczyzn (wy k o n y w a l i prace fizyczne) i dlo trzynastu kobiet (za-trudnionych wcześniej p r z y prostych pracach biurowych).

W a rto odnotować, iż analiza charakteru pierwszej podjętej p r acy zawodowej w za l e ż n o ś c i od płci badanych wykazuje, iż męż-czyźni rozpoczynają swoją karierę zawodowo z lepszych pozycji niż kobiety. Częściej niż one podejmuje pracę na stanowiskach kierowniczych, częściej w nieście i w szkołach szczebla p o n a d -podstawowego.

Nauczyciele, jak wiadomo, nają obiektywnie małe szanse awa n su zawodowego. Dotyczy one głównie przejścia ze szkoły p o d s t a w o -wej do ponadpodstawo-wej, z m iany stanowiska i przejścia ze szkol-nictwa do władz adninistracji szkolnej. Charakterystyka ruchli-wości społeczno-zawodowej badanej p o p ulacji dotyczyła pierwszej i ostatniej wykonywanej pracy, nie obejmowała zetom wszystkich ko l ejnych e t apów kariery zawodowej respondentów. W świetle prz e -prowadzonej a n a l i z y okazało się, że blisko 1/4 badanych nie znieniła w ogóle miejsca pracy 1 stanowiska w zawodzie. Odsetek na u c zycieli nie z m i o n iających p r acy różny jest oczywiście w p o -szczególnych kategoriach stażu pedagogicznego. W ś ród nauczycieli p r a c u j ą c y c h w zawodzie krócej niż 10 lat o s oby stabilne stanowię» p o n a d połowę (53^), zaś wśród nauczycioli ze stażem ponad 10 lat niespełna 15,j. Wyraźne różnice w tym zakresie występują także mi ędzy m ę ż c z yznami i kobietami. Jeśli wśród kobiot ze stażem po-nad 10-letnim nie zmieniła p r a c y co pięta'’ osoba, to wśród m ęż-czyzn tylko co dwudziesty.

N a u c zyciele mobilni społecznie tzn. z m i e n i a j ą c y stanowisko bądź p o z i o m szkoły stanowili 2 4, Z , i p r ó b y (20^ w ś r ó d nauczycieli ze stażem powyżej 10 lat i 13,4^ wśród nauczycieli ze stażem do 10 lat).

Cz ę s t s z y m w y m i a r e m ruchliwości okazało się stanowisko. Awans w tym zakresie osiągnęło 56% nauczycieli. Są to o s oby aktualnie pełniące funkcje d y r e k t o r ó w szkół i ich zastępców, którzy w pierwszej p r a c y zajmowali stanowiska w y k o n a w c z e . W ś r ó d d y r e k t o -rów i z a s t ę p c ó w dy r e k t o r ó w znajdują się p o n a d t o сггегу oeoby,

które rozpoczynały swoją karierę od stanowisk kierowniczych. O gół e m nauczyciele p e ł niący funkcje kierownicze stanowię 12% próby. Tak niski odsetek osób na stanowiskach k i e r o w niczych wi ą -że się oczywiście ze strukturę formalnę szkoły, która ma charak-ter dych o t o m i c z n y i brak w niej p o ś r ednich szczebli k i e r o w n i czych, tak jak ma to miejsce np. w p r z e d s i ębiorstwie p r z e m y s ł o -wym.

Rzadziej niż stanowisko zmieniali nauczyciele p o ziom szkoły - ogółem 32 osoby p r z e s z ł y ze szkolnictwa p o d s t awowego do p o n a d - ’ podstawowego, co stanowi zaledwie 6,3% badanych.

Stosunkowo najczęstsze z m iany w sytuacji zawodowej respondentów dotyczyły przejścia do innej szkoły, ale na tym samym po -ziomie (25% badanych) będź z m iany m i e jecowości (także 25%).

Małe możliwości awansu w zawodzie n a u c z y cielskim znajduję pewne odzwierciedlenie w świadomości badanych. Dla 1/3 n a uczy-cieli pojęcie "awans" nie posiada żadnych wyraźnych desygnatów. Ponad 1/5 więżę awans z po d w y ż s z e n i e m wykształcenia, zaledwie 7%

z podwyżkę z a r o b k ó w i niespełna 2% z p r z e j ś c i e m na stanowisko kierownicze.

I n t e r e s u j ę c e , że spośród ogółu respondentów 17,6% deklaruje chęć zmiany z a wodu (co trzeci mężczyzna, co siódma kobieta). G ł ó w n y m i powodami, dla których chcę zmienić pracę, sę : nerwowy, st r e s otwórczy jej charakter oraz niskie wynagrodzenie. W latach 1975-1977 o k . .20% nauczycieli w Polsce zmieniło miejsce pracy, p r z e c h o d z ę c na stanowiska w służbach p r a c o wniczych zakładów przemysłowych, do p r acy w aparacie p a r t yjnym itp. Rocz n y odpływ z zawodu od kilku lat utrzymuje się na n i e z m ienionym poziomie 1 wynosi 4,5%. Warto dodać, żp w woj. sieradzkim aż co drugi z p i e r wszych sekretarzy KG i KM PZPR to b y ’y nauczyciel.

Kolejnę cechę pozwalajęcę określić miejsce n a u c z ycieli w szerszej strukturze społecznej jest ich udział w kulturze. Pod-jęto w tym zakresie analiza zmierzała do określenia wzoru k u ltu-ralnego uczestnictwa całej kategorii społeczno-zawodowej. W e r y -fikacji poddano hipotezę o istnieniu specyficznego, jakościowo odmiennego, wzoru kulturalnego uczestnictwa nauczycieli w p o r ó w -naniu do w z orów wyst ę p u j ą c y c h w obrębie innych k a t e gorii (np. inżynierów, lekarzy, prawników). Chodziło nam o uchwycenie prze- Jûï«iw zr i^nicowania k u l t u ralnego głównie w sterze czytelnictwa

książek, pras y p r ze znaczonej die n auczycieli i recepcji

te-lewizji. .

Na js zer sz y zasięg od działywania w badânej po p u la cj i na TV, a następnie czyteln ic tw o książek i prasy. Ilościowe wsk aź ni ki a kt ywności czytelniczej, a zwłaszcza po si ad an ie k s i ę g o zb io ru . i in dywidualny zakup książek kształtują się na wys ok im poziomie. Oest on zd ec yd ow an ie w y ż sz y w p o r ó w n a n i u do p o z i o m u ustalonego dla inteligencji g lo balnie w badaniach nad u cz es tn ic tw a« w k u l -turze p o s z c z e gó ln yc h k at egorii s p o łe cz n o - z a w o d o w y c h 6 . О ~3.o wśród inteligencji miejskiej bibliotek d omowych nie posiada 1 4 , osób, to w ś r ód badanych nauczyc ie li tylko 6,1^. Zasobność k s i ę g oz b i or ów nie jest jednak duża. Bibliot ek i domowe powyżej 500 tonóił ma tylko niespełna 6>j respondentów. Za sobność nauc zy -cielskich ks ię g o z b i o r ó w kształtuje się na poz io m i e wi el ko śc i bi-bliotek p r a c o w n i k ó w biurowych. Struktura do mowych bibi-bliotek, w których u ponad 55;j badanych przewazają książki przedm io to w e i pedagogiczne, ś w i a dc zy o ścisłym p o w i ą z a n i u c zytelnictwo z p r a-cą zawodową. W e rto także podkreślić wysoki stopień wyposażenia k si ęg o zb i or ów w encyklo p e di e i słowniki - posiada je blisko 90^ badanych.

Relatywnie niski zasięg ma w ś r ód na uc zy ci el i woj. sieradz-kiego uc zestnictwo w d zi ał al no śc i instytucji II układu kultury. O c z y w i śc ie szanse te są w zna cz ny m stopniu ok re śl on o poprzez ba-zę m aterialno-techniczną. O ile w ię c możne zrozumieć, że do opa-ry nie chodzi 60,j respondentów, a filharmonii nie o dwiedza 90-Ó, to z as k a k u j ą c y Jest Jednak fakt, że aż 35Й nie chodzi do kina.

Ogólnie specyfika k ul tu ra ln eg o u czestnictwa na uc zy ci el i zaz-nacza się po p ierwsze - w w ysokich w s ka źn ik ac h ilościowych telnictwa książek i prasy, po wtóre - w ścisłym pow ią za ni u czytelnictwa z pracą zawodową i wreszcie w bardzo niskiej a k t y w n oś -ci w zakresie k orzystania z usług instytucji II układu kultury. Aktywność ku lt uralna nauczy ci el i woj, s ieradzkiego nie stanowi oczywiście Jednolitego standardu. Czy nn ik am i r óż nicującymi za-sięg i pozi om uc ze st ni ct w a w kulturze badanych na uc zy ci el i były przede w s zystkim s w yk sz tałcenie, miejsce zamieszkania, wiek 1

6 Por, A. W o j c i e c h o w s k a , P o ł ożenia materi al ne i u c z estnictwo w ku lt urze a stru kt ur a społeczno, W r o c ł a w 1077.

płeć. Dednocześnie jednak należy podkreślić, że rozpiętość kul-turalnego zróżnicowania n a u c z ycieli Jest znacznio mniejsza niż innych kategorii.

W badaniach nad strukturę społecznę Jednym z ważnych elem e n -tów c h a r a k terystyki z b i o rowości Jest analiza typu k o n t ak-tów to-warzyskich, a także typu m a ł żeństw ze względu no cechy społeczne współmałżonków. Pozwala ona określić m. in. stopień otwartości będi zamknięcia danej g r upy społecznej, a takżo wskazuje na specyfikę w tym zakresie w poszc z e g ó l n y c h kategoriach struktury (klasach, warstwach, kategoriach s p o ł e c z n o - z a w o d o w y c h ) .

Sllnę tendencję do h o m o g e niczności kontaktów towarzyskich w grupach o tym samym charakterze p r acy i pozio m i e w ykształcenia sygnalizowano przez wielu socjologów po t w i erdzaj? także nasze

7

badania .. Ponad 58% przyjaciół naszych respondentów to nauczy-ciela, a dalsze 31% to osoby wykonujące inne z a wody inteligen-ckie. Zaledwie &% wśród pr z y j a c i ó ł to robotnicy, a 4% rolnicy. A w ans między p o k o l e n i o w y nauczycieli obejmuje także, Jak widać, sferę k o n taktów towarzyskich i oznacza prowie całkowito "wycho-dzenie" z własnego środowiśka pochodzenia.

Homogenicznodć k o n taktów towarzyskich odnosi się także do wykształcenia niespełna 6% przyjaciół badanych nauczycieli p o -siada w y k s z tałcenie niższe niż średnie, prz y czym sę to głównie osoby należęce do kręg ó w towarzyskich nauczycieli ze średnim i p o m a t u r a l n y m wykształceniem. Nauczyciele z w y ż szym w y k s z t a ł c e -niem tworzę kręgi towarzyskie przede w s z y stkim z osobami o tym samym p o z iomie wykształcenia. F a k t y to znajduję pełne o d z w i e r -ciedlenie w świadomości aemych nauczycieli oraz osó b spoza ich środowiska. Nierzadkie sę następujęce opinie nauczycieli o włas-nej kategorii! “Sę grupę zamkniętę, odcinajęcę się od innych, trudno przyjraujęcę nowych członków" lub '"'trochę z a m k nięci Jako grupa - mało towarzyscy".

Anéliza typu m a ł żeństw badanych nauczyfcieli wskazuje także na wysokg ich honogeniczność w wymiarze zawodu. Blisko 2 7% wśród

7

Por. m. in. V/. IV a r z y w o d a~K r u e z y ń s * a, 2y- cle towarżysk i9 и różnych kategoriach społeczno-zawodowych, [w:3 Struktura i ruchliwość społeczno, red, K. S ł o m c z y ń s k i , W. ‘и г. й o ł o w а к i, Wrocław 1073.

badanych m a ł ż eństw stanowią małżeństwa nauczycielskie. Większę Jednorodność zawodowę wykazuję małżeństwa mężczyzn - połowa żonatych mężczyzn posiada żony nauczycielki, a wśród kobiot tyl-ko 1/5 posiada mężów nauczycieli. Małżeństwa mężczyzn sę na ogół znacznie bardziej jednorodne społecznie - tylko 10£i stanowię małżeństwa h eterogeniczne - tzn.' żony wykonuję zawody niointeli- genckie. W ś ród ma ł ż e ń s t w badanych kobiet blisko 30’'j stanowię małżeństwa heterogeniczne (80 kobiet posiada mężów robotników a 12 - mężów rolników).

Bardzo silnę horaogeniczrość małżeństw ob s e r w u j e m y ze względu na p o z i o m w y k s z tałcenia współmałżonków, Jeśli wśród nauczycieli z wyższym wyksz t a ł c e n i e m odsetek współ m a ł ż o n k ó w posiadających wykształcenie niższe niż średnie wynosi 9,3^, to vśród nauczy-cieli z w y k s z t a ł c e n i e m półwyższyra wynosi on 31,1^, zaś wśród n a u c z ycieli z w y k s z t a ł c e n i e m średnim ponad połowa »'epółmołżonków posiada w ykształcenie niższe niż średnie.

Analiza k o n t aktów towarzyskich i małżeństw wskazuje na za-mykanie się nauczycieli wo w ł a snym kręgu zawodowym. Szerszę ramę kontaktów społecznych stanowi warstwa inteligencji. ,

Jednym z e l e mentów charakterystyki pozycji społocznoj jed-nostki czy kategorii zawodowej Jest pozi o m pr e stiżu przyznûvany w społecznych ocenach. Cechę tę można traktować Jako w z g l ę d M e a utonomiczny okroślajęcę pozycję będż wyrażajęcę w sposób uogól-niony ocenę takich cech po ł o żenia społecznego. Jak: wy k s z t a ł c e -nie, stanowisko, dochód. Zawód nauczyciela należy do tyc.4 z awo-dów, którym przypisuje się wysoki p r estiż społeczny. V/ badaniach hierarchii prestiżu zawodów, jakie p r o w adzili A. Sarapata i IV. W e s o łowski w 1558 г., zajgł on 3 raiojsce (na 29 zawodów). Wyp».te- dzili go Jedynie profesorowie uniworsyte tu i lekarze. Z kol îi w reprezentacyjnych badaniach ogólnopolskich z 1973 r. nauczy-ciel szkoły podstawowej zajęł pozycję czwartę no 14 ocenianych z a w odów - za p r o f esorem uniwersytetu, lekarzem i sędzią, a przed dyrektorem dużego zakładu, d z i e n n ikarzem i inżynierem mechani-kiem. Próba samooceny nauczycieli w k a t e goriach p r e s t i ż u 'społe-cznego, jaką pod j ę l i ś m y w badaniach, przyniosła następujące re-zultaty. Sami nauczyciele • sytuuję się nieco niżej pod v.z-., Ivderc poważania, aniżeli czyni to przeciętnie całe społeczeństwo. czyciel szkoły podstawowej zajął w ocenach respondentów о яа

p o z y c j ę ’, zaś nauczyciel szkoły średniej piętę (p os ł u ż y l i ś m y się listę z a w od ów zastosowany p r z ez A. Sarapatę w b a daniach w roku 1973). N a j w ię ks zy m szacunkiem i poważan ie m darzę nauczyciele p r ofesora uniwersytetu, następnie lekarza i dyrektora dużego z a k ł a -du. K o l ej noś ć miejsc p os zc ze gó ln yc h zajęć jest pod ob na do usta-lonej n badaniach ogólnopolskich. Dest to jeszcze Jeden dowód p o t w i e r d z a j ę c y tezę, że w różnych katego ri ac h naszego sp oł ec ze ń-stwa w bardzo z b l i ż o n y sposób s ze reguje się (.ocenia się) zawody. Panuj e w tym zakresie duża zg od no ść opinii.

Podc za s wyw i ad u z na uc zy ci el am i p r o s i l i ś m y ich ponadto, żeby ocenili swoję pozycję społecznę w po ró w n an iu do kilk u w y b ranych grup społecznorzawodowych. O k a z a ł o się, że w zd ecydowanej w i ę k -szości odczuwaję niższość własnej p o z y cj i w st osunku do lekarzy, p r a w n i k ó w i ,inżynierów. Nauczyc ie le oceniaję swoję pozycję

spo-łecznę Jako. najbardziej z b liżonę do u r z ę dn ik ów admini st ra cj i państwowej. Ponad 80% respon de nt ów sędzi, że poz yc ja ich Jest taka sama wzg lę dn ie wyższa od tej kategorii. Z tym, że m ęż czyźni n ieco częściej niż kob i et y maję p oczucie w y ż sz oś ci w obec urzęd-n ików państwowych.

O b s e r w u j e m y więc pewnę n iespójność opini i nauczyc ie li w za kreśla oc eny własnej p o z y cj i społecznej. Z Jednej stro ny maję p o -czucie wykonyw an ia bardzo waż ne go dla społeczeństwa zawodu, z drugiej zaś świadomość uzyskiwania niskich z a r ob kó w i n iż szości p o z y c j i w p o r ó w n a n i u z lekarzami czy prawnikami. De kompozycja cech po ło że ni a społec zn eg o n au cz yc ie li (głównie z a r o b k ów i p re s-tiżu) jest dość p o w s z e c h n i e po st rz eg an a w społeczeństwie. Nau-cz yc ie lo w i p r z yz na je się d u ż y prestiż, ale je dn oc ze śn ie zdobycia tego zaw o du nie uznaje się za zbyt wielkie osięgnięcie. Pięze na ten temat Adam Sarapata: “Nauczyciel szkoły podstawowej spadł z miej sc a czwartego w hierarc hi i pre st iż u na ósme w hi er archii osiągni ęć ". Stanow is ko nauczyciela szkoły podstawowej .oznacza osięgnięci.e mn ie jsze niż inżynier i dziennikarz, a osięgnięcia

0 bliskie technikowi mecha ni kowi .

D o k o n a n y opi s k oncentruje się na pr ób ie określenia miejsca

Я

S a r a p a t a , Z badań nad hie ra rch ię p r e s t i ż u za-ji. w PoJsca, 'Studia So cj ologiczne" 1971 t, ł, s. 66.

k a t e g o r i i s p o ł e c z n o - z a w o d o w e j n a u c z y c i e l i w strukturze s p ołecz-nej, a b s t r a h u j ą c od jej w e w n ę t r z n e g o zróż n i c o w a n i a bądź Jjite- gracji. 2 p u n k t u w i d zenia z a p r o p o n o w a n e g o sposobu badanie i o pi-su s t r u k t u r y społecznej sprawę ważną jest wykazanie, czy i na ile k a t e g o r i a to w y k a z u j e wewnętrzni? integrację i nabiera cech g r u p y społecznej. Próba ok r o ś l e n i a i n t e gracji z b i o r o w o ś c i wymaga posłu g i w a n i a się pe w n y m i wskaźnikami. Wydaje się, że mogą być one trojakie: o charakterze formalnym, s ocjologicznym i p s y c h o -logicznym. Do w s k a ź n i k ó w formalnych należę m. in. posiadania włas n y c h o r g a n i z a c j i związkowych, p o s i adanie "dnia" włas n e g o za-wodu, istnienie k l u b ó w zaw o d o w y c h itp. Istnienie tych formalnych w y r ó ż n i k ó w sprzyja integracji kategorii zawodowej nauczycieli, stw a r z a j ą c p ewne formalno-i n s t y t u c j o n a l n e jej гчшу .

2a w s k a ź n i k i o charakterze s o cjologicznym należy uznać ob-serwowany w badaniach silną tondoncję do k o n t a k t ó w społecznych i małż e ń s k i c h w obrębie własnej kateg o r i i z a w o d o w e j , a także zgod-ność oce n co do zajmowanej pozycji społeczno-zawodowej.

W s k a ź n i k a m i p s y c h o l o g i c z n y m i integracji w ramach a n a l i z o w a -nej kategorii zawodowej są m. in. - zna j d u j ą c y p o t w i e rdzenie w wyniku bodoń z n a c z n y etopień identyfikacji grupowej wyra ż a j ą -cy się dla p r z y k ł o d u w p o c z u c i u o d p o w i e d z i a l n o ś c i za pracę nau-czycieli w kroju, a także postr z e g a n i e własnej odrębności, Jeśli chodzi o stosunek do p r a c y czy cechy osobowości. W odczuciu nau-czycieli odrębność ta wyraźnie postrzegana jest także p r zez in-nych.

Analiza p o z i o m u integracji kateg o r i i zawodowej nauczycieli w ymagó z pewnością p o g ł ę b i o n e g o badania realnych zachowań i s to -s u nków w y -s t ę p u j ą c y c h w jej ramadti. Rezul t a t y na-szych badań p r e z e n t o w a n e z koniec z n o ś c i w skrócie - pozwalają jednak uznać n a u czycieli za taką kategorię zawodową, która wykazuje cechy g r u p y społecznej, w ogólnie p r z y j ę t y m w socjologii rozumieniu

tego pojęcia.

g

Na wyraźnie integracyjną rolę formalnych w y r ó ż n i k ó w zwraca się uwagę m. in. w an a l izach d o t yczących k l asy robotniczej w Polsce, wskazując, iż integracja wewn ą t r z robotników zaczyna pr z ebiegać według branż i zawodów. Por. M. J a r o s i ń s k a , 3. K u l p i ń s k a , Czyn n i k i po ł o żenia klasy robotniczej, tw:3 Kształt s t r u ktury społecznej. Studia do syntezy, red. W. W e s_o ł o w s к i, W r o c ł a w 1978.

P o d s u m o w u j ą c — n a u c z yc ie le stanowię ka tegorię s p o ł e c z n o z a -wodowy, któro c ha ra k t e r y z u j e się sp e c y f i c z n y m dla i n te l i g e n c j i u k ła de m cech społecznych, g ł ów n ie w za kr es ie p o z io m u w y k s z t a ł c e nia i k o n s u m p c j i ku lturalnej, w m n i e j s z y m stopniu w z a k r e i e p e ł -nienia fiinkcji ki er o w n i c z y c h (brak ro zbudowanej formalnej h i e-r ae-rchicznej ste-ruktue-ry) w systemie s z k o ln ym i w y s o k o ś c i dochodów. N a u c z y c i e l a sę n a j l i c z ni ej sz ą kateg o ri ę zaw od ow ą w ś r ó d i n t e l i -gencj i (nie licząc techników), Dost ich 6 razy więcej niż le-k a r z y i dużo więcej niż całego p e r s o n e l u s ł u ż b y zdrowia. W c i ą ż • jeszcze p rz e w y ż s z a j ą lic ze b n ie ka tegorię inżynierów. W e d ł u g ocen samyc h n au c z y c i e l i ich p o z yc ja społeczna n a j b l i ż s z a jest p o z yc ji u r z ę d n i k ó w p a ń s t w o w y ch , zaś o c e ni an a jest jako z d e c y d o w a n i e niższa niż p o zy cj a lekarzy, p r a w n i k ó w 1 inżynierów. J a k k o lw ie k n a u c z y c ie le nie stanowię k a t e g o r i i ca ł k o w i c i e w e w n ę t r z n i e J e d n o r o d -nej - g ł ó w n y m w y m i a r e m z r ó ż n i c o w a n i a o k a z a ł o się w y k s z t a ł c e n i e - to wyka zu ję wyr aź ne c e c hy g r u p y sp oł ec zn o - z a w o d o w e j . W y d aj e się więc, iż na u c z y c i e l e s t a n o w i ć mogę obok innych k a t e g o r i i z a w o -d o w y ch s o c j o l og ic zn ą J e -d n o st kę o b s e r w a c j i s t r u k t u r y społecznej.

Z d z i s ł a w a Kawka, E d m u n d Lewandowski, Ewa Rok ic ka

TEACHERS' PLACE IN S O C I O - P R O F E S S I O N A L ST R U C T U R E

The arti cl e p r o v i d e s a so ci ol og ic al c h a r a c t e r i s t i c of tea-cher s from the v i e w p o i n t of fe at ur es p l a ci ng this c a t e g o r y in a w i d e r social structure. The a n a l y s i s e n c o m p a s s e s a lso the d e -gree of internal c oh erence of this category. It is but a fra-gment of more ex t e n s i v e a n a l y s e s con ce rn i ng the p l ac e of- tea-cher s in the s o c i et y' s m acrostructure.

The stud y reveals that teac he rs represent a s o c i o p r o f e s s i o -nal category, w hich is c h a r a c t e r i z e d with a s p e c if ic s tr ucture of social f e a tu re s typical for the i n te li ge nt si a and here m a i n l y in the area of the level of ed u c a t i o n a l b a c k g r o u n d and cultural consumption, and, to a emal lo r extent, in the area of p e r f o r m e d eianageriai fun ct io ns ( absence of e x p an de d formal h i e r a r c h i c stru-cture in the e d u c a t i o n system) and income levels.

T h e y represent the most n u m e r o u s p r o f e s s i o n a l c a t e g o r y among the i o t e l l i g e n t e i a (not counting technicians). A c c o r d i n g to the çütiPiates of the t e a c h e r s . the m s el ve s thąir ,30cial p o ę i t i o n is closest to that of civil o ff icers, a nd it is e s t i m a t e d to be each lower than that of d octors, lawyers, and engineers. And o- v e n though the te achers do not con st it ut e an i n t e r n a l l y fu lly haïtien-.isous c a t e go ry - the ed u c a t i o n a l ba ck gr ou nd p r o v e d to ba

a main d i m e n s i o n of d i f f e r e n t i a t i o n - they d i s p l a y di stinct fea-tures of a s o c i o - p r o f e s s i o n a l group. T his is confirmed omong o th e r s by the o b s erv ed strong te nd en cy towards m ai nt ai ni ng so-cial a nd m a r ita l cont ac ts w i t h i n their own p r o f e s s i o n a l category, c on ve rg en ce of e s t i m a t e s as regards the s o c i o p r o f e s s i o n a l p o s i -tion held by them as well os o b s e r v a n c e of their own spe ci fi c at-titude to w ork or p e r s o n a l i t y features.

Sum m i ng it up the a u t h o r s believe that teachers m a y con st it u-te along w ith o t he r p r o f e s s i o n a l c a t e go ri es a s o c i o lo gi ca l unit of stud ie s on the social structure.