Notkowski, Andrzej
"Prasa polska na Śląsku Opolskim
1922-1939", Leonard Smołka,
Warszawa ; Wrocław 1976 :
[recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 17/1, 131-136
1978
Leonard S m ó ł k a , Prasa polska na Śląsku O polskim 1922—1939, W arsza w a—Wrocław 1976, ss. 197, ilustr.
N iew ielka jeszcze stosunkow o lite ra tu ra nauk o w a pośw ięcona dzie jom p rasy polskiej na O polszczyźnie1 w zbogaciła się ostatnio o stud ium m ające am bicje syntezy. J e st nim praca L. Sm ółki stanow iąca książko w ą w ersję ro zp raw y d oktorskiej Studia z dziejów prasy polskiej na Ś l ą s k u O polskim ze szczególnym uw zg lę d n ie n ie m oblicza ideow o-politycz- nego lat 1922— 1939, k tó rą A u to r przygotow ał pod kieru n k iem prof. dr
M ariana Orzechow skiego i obronił w 1972 r. na W ydziale Filozoficzno- -H istory czn y m U n iw ersy tetu W rocław skiego. Pod w zględem tem a ty c z ny m recenzow aną książkę uznać m ożna za k o n ty n u ację bad ań W ładysła wa Zielińskiego p rzed staw io n y ch w pracy o propagandzie p lebiscyto w ej na G órnym Śląsku, gdzie m .in. obszernie zostały om ówione dzieje p rasy polskiej na Opolszczyźnie w lata ch 1919— 1921?.
L. Sm ółka zajął się w swojej p racy tem atem ze w szech m iar god n y m opracow ania naukow ego. W działalności polskiego ru ch u n aro d o wego na należącej w okresie m iędzy w ojen ny m do N iem iec części Śląska p ra sa spełniała bardzo w ażne fu n k cje w kształto w an iu postaw i opinii m iejscow ej ludności polskiej, żyjącej w w a ru n k a ch silnego n acisku ger- m anizacyjnego. Tak samo, jak w czasach w cześniejszych •—• przełom u X IX i X X w. — k ręgi działaczy skupione wokół w y d aw nictw polskich b y ły ośrodkam i in ic ja ty w n y m i politycznych form o rg an izacy jny ch tego ru ch u . O pierając się na dotychczasow ej lite ra tu rz e przed m io tu i częścio wo już publik o w an y ch w yn ik ach w łasn y ch b adań źródłow ych3. A utor
1 M. in. W. W a w r z y n e k , ,,Słowo Polskie” (Opole 1936), „Nadodrze”, 1963, nr 8; F. F i g o w a , Na lamach „Proletariusza” i „Głosu L udu”. K artka z dziejów
prasy socjalistycznej na Opolszczyźnie 1923—1928, „Sprawozdania Opolskiego To
w arzystw a Przyjaciół N auk”, Seria A, 1964, nr 2; B. W o ł o w i k, W alka o język
polski w „Nowinach Codziennych” (lata 1929—1933), „K w artalnik Opolski”, 1971,
n r 4; J. G l e n s k , Patriotyczne tradycje prasy polskiej na Śląsku O polskim w
okresie m iędzyw ojennym , [w:] Popularnonaukowa sesja prasoznawcza z okazji 20-lecia „Trybuny Opolskiej”. R eferaty, Opole 1972, s. 5—20; prace J. R a t a j e w-
s k i e g o : Opolskie „Nowiny” w latach 1911—1939. K rótki zarys historii, Opole 1967; Zarys dziejów dodatków do „Gazety Opolskiej”, Opole 1968; Ostatnie lata
istnienia w ydaw nictw a „Katolik” w B ytom iu (1923—1932), „Rocznik H istorii Cza
sopiśmiennictwa Polskiego”, 1970, t. 9, z. 3; W ydaw nictw o i czasopismo „Katolik
T rzyrazow y” na Śląsku O polskim w latach 1932—1939, tamże, 1971, t. 10, z. 3; W y dawnictwo i czasopismo „N ow iny” w Opolu w latach 1911—1921, W arszawa 1972;
wymienić też w arto litera tu rę pam iętnikarską: I. Ł a n g o w s k i , Moja droga do
Opola, [w:] Pam iętniki Opolan, K ra k ó ^ 1954, s. 147—178; K. M a l c z e w s k i , Ze w spom nień śląskich, W arszawa 1958; R. H a j d u k , Od „Nowin” do „Trybuny”. Z notatnika opolskiego redaktora, Katowice 1970.
2 W. Z i e l i ń s k i , Polska i niem iecka propaganda plebiscytowa na Górnym
Śląsku, Wrocław 1972.
3 L. S m ó ł k a , Oblicze ideowo-polityczne polskiej prasy socjalistycznej w Niemczech, 1923—1937, „Studia i M ateriały z Dziejów Śląska”, 1973, t. 12, s. 215—
podjął próbę całościowego u jęcia dziejów p rasy polskiej na Opolszczy- źnie w okresie od poprzedzonego w alką zb ro jn ą i a k cją plebiscytow ą ostatecznego podziału Śląska m iędzy Polskę i N iem cy do w ybuchu d ru giej w ojny św iatow ej. Sw oje rozw ażania p ow iązał z ogólnym obrazem życia ludności polskiej n a ty m teren ie, w skazując jednocześnie n a rolę m iejscow ej p rasy w życiu p u blicznym zam ieszkujących tam Polaków .
Jak o cele badaw cze sw ojej p rac y A uto r obrał: 1) analizę p rzem ian organizacyjnych, jak ie przechodziły polskie w y daw nictw a prasow e na Ś ląsku O polskim w lata ch 1922— 1939; 2) p rez e n ta c ję oblicza ideologicz nego om aw ianych pism ; 3) ukazanie ich fu n k cji narodow ych, politycz ny ch i społecznych w życiu m iejscow ej ludności polskiej; 4) prześledze nie zależności w zajem nych m iędzy pow yższym i elem entam i o po lityką wobec w y daw n ictw polskich n a Opolszczyźnie, jak ą prow adziły z jednej stro n y niem ieckie w ładze państw ow e, a z drugiej — odpow iednie w ła dze Rzeczypospolitej P olskiej. J a k stw ierdza A utor, po lity k a ta bezpo średnio w y nikała z a k tu a ln e j p o staw y w ładz niem ieckich i polskich wo bec ludności śląskiej oraz fa k tu jej udziału w polskim narodow ym r u chu politycznym . We w szystkich sw oich rozw ażaniach A u to r zm ierzał do ustalen ia pow iązań i w pływ ów w ydaw n ictw Opolszczyzny w całym polskim ru ch u n aro d o w y m w ów czesnych Niem czech.
D okonana w p rac y an aliza szczegółowa k o n c e n tru je się na p ism ach uzn an y ch przez A u to ra za n a jb a rd zie j re p re z e n ta ty w n e spośród organów praso w y ch ru ch u polskiego n a om aw ianym teren ie. Są to: „D ziennik Śląski” i jego k o n ty n u ac ja „K atolik C odzienny”, w ydaw ane w Bytom iu, opolskie „N ow iny C odzienne” i „K atolik T rzy razo w y ” o raz ukazujące się w Z abrzu czasopism a socjalistyczne „ P ro le tariu sz ” i „Głos L u d u ” . Pow odując się koniecznością selekcji m a te ria łu badaw czego, w stosunku do pozostałych pism polskich w y daw any ch n a Opolszczyźnie A utor ograniczył się do w ym ien ien ia ty tu łó w i p rzedstaw ienia ich ogólnej cha ra k te ry sty k i. T ak p o tra k to w a n e zostały „G azeta O polska”, racibo rska „S trzech a”-, organ Z jednoczenia Zawodow ego Polskiego n a Ś ląsku O pol skim „Zjednoczenie”, p rasa m łodzieżow a oraz szereg in n y ch pism stosu n kowo kró tko u k azu jący ch się, o dg ry w ający ch m niejszą rolę polityczną lub m ający ch c h a ra k te r specjalistyczny.
Na bazę źródłow ą książki L. Sm ółki sk ład ają się m a te ria ły a rc h iw a l ne, sam a p rasa polska Śląska Opolskiego z la t m iędzyw ojenny ch oraz w ym ienione ju ż p am iętn ik i polskie działaczy narodow ych z tego te re n u .
—283; P roble m aty ka państw a, narodu i społeczeństwa w polskiej prasie Śląska
Opolskiego 1922—1939, „Studia Ś ląskie”, 1973, t. 23; Reglamentacja wolności prasy polskiej na Śląsku O polskim (1922—1939), „Śląski K w artalnik H istoryczny Sobó
tka”, 1973, nr 1; Stosunek prasy polskiej Śląska Opolskiego do niemieckich partii
politycznych 1922—1933, tamże, 1974, nr 4; W y d a w n ic tw a polskie na Śląsku Opol skim 1922—1939, „Studia Ś ląskie”, 1974, t. 25; Lik w idacja prasy polskiej w N ie m
ak ty w n ie p racu jący ch w m iejscow ych pism ach. M ateriały red a k c y jn e w ydaw nictw polskich z O polszczyzny nie zachow ały się, toteż swoje studia arch iw aln e A uto r o p arł na spuściźnie pozostałej po służbie za g ra nicznej D rugiej R zeczypospolitej, Św iatow ym Zw iązku Polaków z Z a granicy, niem ieckich w ładzach a d m in istra c y jn y c h Śląska Opolskiego oraz w ład zach polskich w ojew ództw a śląskiego. Z m ateriałó w polskiej służ b y zagranicznej w y k o rzy stan e zostały a k ta P oselstw a i A m basady RP w B erlinie; K o n su latu G eneralnego R P B ytom — Opole (stąd najw iększa ilość in fo rm acji do tem atu ) i K onsulatów G eneraln y ch R P K w idzyń, Mo nachiu m i Szczecin oraz ak ta w arszaw skiego M in isterstw a S p raw Z a graniczn y ch (W ydziały P II N iem cy i P VI Prasow y). M a te ria ły te, u zu pełnione spuścizną po Św iatow ym Zw iązku Polaków z Z agranicy (prze chow yw ane w zasobie A rchiw um A k t N ow ych w W arszaw ie), d a ją po gląd na polityk ę D rugiej Rzeczypospolitej wobec w yd aw n ictw polskich na Opolszczyźnie. W tę dziedzinę w p ro w ad zają także akta D yrekcji P o licji P aństw ow ej w K atow icach, U rzędu W ojew ódzkiego Śląskiego i N a czelnej R ady Ludow ej na G órnym Ś ląsku z zasobu W ojew ódzkiego A rchiw um Państw ow ego w K atow icach. P o lity k i w ładz niem ieckich wo bec p ra sy polskiej n a om aw ianym tere n ie dotyczą m a te ria ły R ejencji O polskiej i N ad prezy d iu m P ro w in cji G órnośląskiej (W ojewódzkie A rch i w a P aństw ow e we W rocław iu i Opolu). We w szystkich ty ch a rc h iw a lia c h z n a jd u ją się rów nież liczne i w artościow e in fo rm acje o organizacji i funk cjo n ow an iu p rasy Śląska Opolskiego.
K o n stru k c ja p rac y o p a rta j.est na m ery to ry czn y m podziale p ro b lem a ty k i. Rozdział pierw szy p rzed staw ia organizację i działalność polskich
ośrodków w ydaw niczych n a Opolszczyźnie, dru gi — po lityk ę w ładz n ie m ieckich wobec m iejscow ej p rasy polskiej, trzeci — oblicze ideologiczne i polityczne om aw ianych pism , czw arty :— rolę i znaczenie p rasy pol skiej w życiu społeczeństw a Opolszczyzny.
R ozw ażania sw oje rozpoczyna A u to r od zrefero w ania stan u p rasy polskiej Śląska Opolskiego w lata ch 1922— 1923, do pow stania na tym te re n ie D zielnicy I Z w iązku Polaków w Niem czech. D alej n a stę p u je obszerne om ów ienie s tr u k tu ry org an izacy jnej głów nych pism w latach 1923— 1939. D okładna analiza stosunków w łasnościow ych, układów p erso n a ln y c h oraz podstaw finansow ych i bazy technicznej w ydaw n ictw przep ro w adzo n a została w kontekście sy tu acji politycznej w ru ch u pol
skim na Opolszczyźnie. Zw rócił tak że A utor uw agę na isto tn e zagadnie n ie źródeł in fo rm acji m iejscow ej p ra s y polskiej.
P o lity k ę w ładz n iem ieckich wobec p rasy polskiej Śląska Opolskiego L. Sm ółka określa jako działalność w y b itn ie n eg aty w n ą, cechu jącą się częstym i i o stry m i rep re sja m i. Zaznacza p rz y tym , że re p re sje te „w w iększym stopniu w y n ik ały z potrzeb ta k ty k i w ładz w polityce w ew n ę trz n e j i zagranicznej niż z niezgodności pu b lik acji polskich gazet z obow iązującym p raw em prasow ym (s. 79). P o d k reśla także A uto r duże
zróżnicow anie m etod zw alczania p rasy polskiej, zwłaszcza po dojściu h itlero w có w do w ładzy — od k o nfisk at i procesów p odejm ow anych w oparciu o p rzep isy p raw a (często odpow iednio naginane) aż po szy k a n y i b ru ta ln y te rro r fizyczny wobec red ak to ró w , ko lp o rteró w i czy teln ik ó w pism . P rzepro w ad zo n e w p rac y b ad an ia pozw alają stw ierdzić, że szczególne n atężen ie re p re sji wobec p ra sy polskiej n a Opolszczyźnie p rzyp ad ło na la ta 1930— 1933, kiedy w ładze R epubliki W eim arskiej sy stem aty czn ie u g in ały się p rzed ofensyw ą p o lity czn ą hitlerow ców , okres od p rze w ro tu hitlerow skiego do zaw arcia polsko-niem ieckiej d ek laracji 0 niestosow aniu przem ocy i porozum ienia prasow ego (1933— 1934), la ta 1936— 1937, gdy stro n a niem iecka w drodze szantażu politycznego chcia ła w ym óc na Polsce m ożliw ie n a jk o rz y stn iejsz e w a ru n k i u k ład u o w za jem n ej ochronie m niejszości n aro d o w ych i w reszcie czasy bezpośrednio p rzed a g re sją h itlero w sk ą n a Polskę (listopad 1938—w rzesień 1939). P rzez całe dw udziestolecie m iędzyw ojenne m iejscow e w ładze niem iec kie n ajo strz e j zw alczały p rasę polską o rie n tac ji chrześcijań sko -d em ok ra- tycznej, k tó ra w sw ojej k o n sek w entnie narodow ej propagandzie stoso w ała bardzo u m ie ję tn ą tak ty k ę.
A nalizę oblicza ideologiczno-politycznego poszczególnych w ydaw nictw A u to r oparł n a bardzo słusznym założeniu, że egzegeza ogłaszanych przez pism a fo rm aln y ch d ek laracji program ow ych, nie zawsze dokładnie 1 w y raźnie sprecyzow anych, na pew no n ie doprow adzi do tak p ełny ch w niosków , ja k „zbadanie bezpośredniego stosunku p rasy śląskiej do kon k re tn y c h sp raw obchodzących ludność po lsk ą n a Śląsku Opolskim w la ta c h 1922— 1939” (s. 111). Sposób u jm o w ania ow ych sp raw k o n k retn y c h w b ad an y ch pism ach przed staw io n y został w form ie w yod ręb nien ia k il k u g ru p zagadnień. Za n ajw ażn iejszą kw estię A u to r u znał stosunek po szczególnych pism O polszczyzny do m iejscow ych organizacji polskiego ru c h u narodow ego. Z refero w ał ponadto postaw ę b adan ej p rasy wobec społeczeństw a i p a ń stw a niem ieckiego, Rzeczypospolitej Polskiej oraz p roblem ów społecznych, gospodarczych i po lityczn ych n a tu ry ogólnej. S k ru p u la tn a analiza treści p u b lik acji praso w y ch doprow adziła do w ska zania rozbieżności i podobieństw m iędzy poszczególnym i pism am i. W oparciu o uzyskane tą drogą w nioski A u to r w yznaczył trz y o rie n ta cje w p rasie polskiej Śląska Opolskiego la t 1922— 1939: 1) rad y k a ln o - -naro dow ą rep re z en to w a n ą przez pism a Z w iązku Polaków w N iem czech, organizacji podporządkow anej k o lejn y m rząd om D rugiej Rzeczypospoli tej, lan su jącej poglądy określbne a k tu a ln y m i w aru n k a m i p ań stw a pol skiego lub ru c h u polonijnego działającego w głębi N iem iec; 2) u m iark o - w anie-n aro d o w ą (chrześcijańsko-dem okratyczną), k tó re j eksponentam i b y ły pism a tzw . opozycji wobec w ładz ZPw N , pod w zględem ideologicz n y m — zdaniem L. Sm ółki — badziej dostosow ane do narodow ościow ej i politycznej specyfiki ówczesnego pogranicza polsko-niem ieckiego;
3) socjaldem okratyczną, będącą odbiciem zasad program o w ych działają cej w k ra ju Polskiej P a rtii S ocjalistycznej.
Rolę i znaczenie p ra sy polskiej w śród społeczeństw a O polszczyzny A u to r ro zp a tru je , określiw szy w poprzednich rozdziałach system p o lity - cznopraw ny, w k tó ry m działały w y daw nictw a, kręgi czytelnicze i d y sponentów . W śród społecznych fu n k cji badanej p rasy L. Sm ółka szcze gólnie podkreśla jej rolę w upow szechnianiu lo kalny ch i ogólnopolskich tra d y c ji narodow ych. Z daniem A utora, specjalne m iejsce zajm ow ały w tej dziedzinie działy litera c k ie pism (w p rac y został p rzed staw io ny p rzeg ląd zaw artości ty ch działów). P o ru szając p roblem poczytności p ra sy polskiej Śląska Opolskiego stw ierdza A utor, że k rąg odbiorców pism był znacznie szerszy od liczby abonentów , bow iem rozpow szechnione było czytelnictw o zbiorow e. Choć m iejscow a p rasa z różnych powodów nie docierała do w szystkich g ru p ludności polskiej, to Opolszczyzna pod w zględem rozw oju organizacyjnego czasopiśm iennictw a polskiego i za sięgu jego oddziaływ ania społecznego w y raźnie przew yższała inne sk u piska Polaków w ów czesnych Niem czech. Z daniem A u tora było to spo w odow ane fak tem , iż Śląsk Opolski stanow ił n ajw ięk szy w p ań stw ie n iem ieckim obszar zam ieszkały przez au tochtoniczną ludność polską.
W p ra c y sw ojej L. Sm ółka w y raźn ie skoncentro w ał się na polity cz n y c h pro b lem ach fu n k cjo n aw an ia badanej prasy. P o tra k to w a ł je przy ty m jako organiczną część działalności polskiego ru ch u narodow ego na Ś ląsku Opolskim . S tw ierd zając, że zasadnicze znaczenie m iały pism a o rie n tac ji ZPw N i w y d aw nictw a o rien tacji chrześcijańsk o-d em o kratycz- n ej, tej drugiej A uto r p rzy p isu je o w iele bardziej k o n stru k ty w n ą rolę niż pism om ZPw N . G e n e raln y w niosek swoich bad ań fo rm u łu je n a s tę pująco: „uzasadniony jest pogląd, iż b ra k p okrycia dla rad y k alizm u n a rodow ego w ekonom icznej rzeczyw istości ludności polskiej na Śląsku Opolskim , tzn. w istn ien iu silnych gospodarczo g ru p tej ludności, p o w odow ał, że n a jb a rd zie j dopasow any do sy tu a c ji ludności polskiej Ślą ska Opolskiego był p ro g ra m n aro d o w o -u m iark o w an y ” (s. 189). K ry ty c z nie oceniając koncepcję p rac y narodow ej związanego z w ładzam i P a ń stw a Polskiego ZPw N L. Sm ółka zw raca uw agę, że po lity k a D rugiej R zeczypospolitej, uw zględniająca in te re sy zw róconych n a W schód „róż nego ro d zaju ruchów p ro m etejsk ich ”, nie liczyła się „z p o stu latam i organicznej części n aro du , jak ą była ludność polska Śląska Opolskiego i in n y ch teren ó w w schodnich byłego p ań stw a niem ieckiego” (s. 190). W dużej m ierze u łatw iało to w ładzom niem ieckim w alkę z polskim r u chem narodow ym , ud erzan ie p rzede w szystkim w ośrodki organizacyjne i propagandow e tego ru ch u .
G en eraln ym zastrzeżeniem , jak ie w ysunąć m ożna wobec recenzow a nej pracy, jest chyba zbyt ogólnikow e p o trak to w an ie przez A uto ra isto ty konflik tó w w e w n ątrz ru c h u polskiego na Opolszczyźnie; k onfliktów bezpośrednio przecież rz u tu ją c y c h na organizację i linię polityczn ą b a
danej prasy. Rozbieżności te zarysow ały się zwłaszcza po 1926 r. W y d aje się, że L. Sm ółka nie zaznaczył w sposób dostatecznie jasny , iż owe ko n flik ty w y n ik ały z ry w alizacji politycznej ch rześcijań sko-dem ok ra- tycznego n u rtu polskiego ru ch u narodow ego na Ś ląsku O polskim z pił- sudczykam i, k tó rzy po przejęciu w ładzy w Polsce n ad aw ali ton w kie row nictw ie ZPw N , ste ru ją c działalnością Z w iązku za pośrednictw em agend dyplom atycznych i w yw iadow czych Rzeczypospolitej w N iem czech. O brazu ty ch rozbieżności nie są w stan ie ukazać podaw ane przez A utora bez szerszego m erytorycznego rozw inięcia sform ułow ania, np. o ko n ty n u o w an iu przez tzw . opozycję wobec w ładz ZPw N „m yśli K a ro la M iarki i N ap ieralsk ieg o zm odyfikow anych sy tu a c ją la t m iędzy w ojen n y c h ” (s. 20), o sprzeciw ie opozycji wobec pozbaw ionej dem okratyzm u cen tralizacji w działalności ZPw N , czy o b ra k u znajom ości przez k iero wnictw o ZPw N isto tn y ch problem ów narodow ościow ych i potrzeb m ie j scow ych Śląska Opolskiego. P ew n y m b rak iem pracy, być m oże spow odo w anym w zględam i źródłow ym i, jest pom inięcie bard ziej dokładnego roz bioru k o n tak tó w b adanej p rasy z polskim i in sty tu cja m i finansow o-gospo darczym i działającym i na Opolszczyźnie, stanow iącym i przecież w ażne ogniwo ru ch u narodow ego. W skazać rów nież należy n a całkow icie n ie fo rtu n n e sform ułow anie A utora, że „po 1925 r. w red ak cji »Katolika« w y stąp iły ten d en cje in d y fe ren tn e religijnie, jeśli nie m asońskie” (s. 112). J e s t to bezkry tyczn e pow tórzenie (bez znaczenia, że to cytat!) fra g m en tu przytaczanego na s. 29— 30 pism a red a k to ra politycznego „K ato lik a” do prezesa R ady N adzorczej w ydaw nictw a.
W sum ie jed n ak książka L. Sm ółki stanow i pow ażne podsum ow anie dotychczasow ego sta n u w iedzy na tem a t p rasy polskiej na Opolszczyźnie, a jednocześnie dzięki sięgnięciu A u to ra do szerokiej bazy źródłow ej wnosi dużo nowego, zarów no do p ro b lem aty k i dziejów czasopiśm iennictw a pol skiego lat m iędzyw ojennych, ja k i zagadnień działalności polskiego r u chu narodow ego w Niemczech. P raca p rzed staw ia w iele isto tn y ch w nio sków syn tety czn y ch , a p rzede w szystkim ogrom ną ilość źródłow ych in form acji szczegółowych, najczęściej dotąd jeszcze nie publikow anych, a m ający ch duże znaczenie dla dalszych bad ań nad p rasą polską w ów czesnym państw ie niem ieckim . P odkreślić należy, że n iek tó re n a j w ażniejsze in form acje — dane o udziałow cach „K ato lik a” , obsadzie r e dakcyjnej w ydaw nictw i n ak ład ach pism — A utor p rzed staw ił w form ie przeglądow ych tablic. N ajw ażniejszym w alorem p rac y L. Sm ółki w y daje się być u m ie ję tn e i w yw ażone połączenie om ów ienia okoliczności pow staw ania w y tw o ró w prasow ych i analizy treści b ad an y ch pism . Dodać w arto, że do książki załączona jest w kładka ilu stra c y jn a p rze d staw iająca fotokopie egzem plarzy pism , co o rie n tu je w ich szacie, g ra ficznej.
