Ratajewski, Jerzy
"Czasopisma dla młodzieży :
literatura piękna : wychowanie
literackie : (1918-1939)", Irena Socha,
Katowice 1990 : [recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 31/2, 103-105
R E C E N Z J E
I
O M Ó W I E N I A
Kwartalnik H istorii Prasy Polskiej XX XI 2 PL IS SN 0137-2998
Irena S o c h a , Czasopism a dla m łodzieży. L iteratura piękna. Wychowanie literackie (1918 —
1939), K atow ice 1990, ss. 172, Prace N au k ow e Uniw ersytetu Śląskiego w K atow icach nr 1179.
O góln e prądy i kierunki w pedagogice w I połow ie X X w. sprzyjały tworzeniu się obok tradycyjnej szkoły m ałych grup, zw iązków i różnych organizacji wewnątrz szkoły lub poza nią. Jak głosił Florian Znaniecki, jednostkę trzeba wprow adzać w świat kultury różnymi drogam i, przede w szystkim zaś „nauczyć jednostkę tw orzyć”. Jedną z dróg tego w prow adzania w życie narodu są czasopism a m łodzieżow e. D o tych stwierdzeń wybitnego socjologa polskiego nawiązała we wstępie swojej książki I. Socha (s. 9), stawiając sobie za głów ny cel odpow iedź na pytania: w jaki sp osób i za pom ocą jakich środków czasopism a m łodzieży polskiej, w latach 1918 — 1939, „tworzyły [ ...] m odele w ychow aw cze epoki, rozpow szechniały zw iązane z nimi wzory osob ow e i wzory za chow ań” poprzez literaturę piękną; „ [...] jakie miejsce zajm ow ała literatura, jaką rolę i jakie funkcje pełniła w systemie ów czesnego wychow ania, a zarazem jakie to m iało znaczenie dla samej literatury — dla form ow ania literackiej publiczności i dla kultury literackiej ep ok i” (s. 10—11). N ie mniej am bitne stało się zam ierzenie pokazania skutków w ychow ania „przez literaturę i dla literatury” poprzez czasopism a m łodzieżow e (s. 13).
A utorka dla realizacji sw oich celów wykorzystała bogatą literaturę przedmiotu z zakresu czasopiśm iennictw a polskiego okresu m iędzyw ojennego (które zresztą w zbogaciła poprzednio cennymi pracam iŁ), socjologii, pedagogiki, literaturoznaw stwa, przede wszystkim zaś czasopism a m łodzieżow e z lat 1918—1939. Swoją pracę widzi autorka w zasadzie w polach badawczych co najmniej dw óch dyscyplin naukow ych: ze względu na głów ny problem badawczy — w polu badań wiedzy o kulturze literackiej (socjologii literatury), ze względu zaś na tw orzyw o (przedmiot) i źródło badań — w polu zainteresow ań prasoznaw stw a (s. 14).
Praca składa się z 6 rozdziałów , we wstępnym I. Socha przedstawiła założenia m etod olo giczne. om ów iła zasadnicze źródła oraz scharakteryzowała na tle tradycji rozwoju czasopiśm ien nictwa dla dzieci i m łodzieży w P olsce od XIX w. prasę adresowaną do m łodego czytelnika w latach m iędzyw ojennych, punktując nakłady, typy i m odele, stan redakcji, istnienie tzw. czasopism centralnych i ich satelitów oraz czytelnictw o tej prasy wśród m łodzieży. W kolejnym rozdziale, po om ów ieniu roli szkoły i w ładz ośw iatow ych w zakresie w łączania prasy do system u w ychow aw czego, autorka przedstawiła stan ówczesnej publicystyki interpretującej miejsce i rolę czasopism w pracy z m łodzieżą. P od wpływem tej dyskusji narodził się, wypracowany przez pedagogów zajmujących się tym problem em , pełny zarys m etodyczny postępow ania z czasopis m am i m łodzieżow ym i w szkołach. R ów nocześnie czasopism a takie jak „Płom yczek” i „Płom yk”, w ydawane przez Związek N auczycielstw a P olskiego oraz przez T ow arzystw o N auczycieli Szkół Średnich i W yższych „Iskry”, w ypracowały sw oisty m odel czasopism a m łodzieżow ego, charak teryzujący się pow iązaniem zaw artości z procesem dydaktycznym i wychow aw czym szkoły,
1 C hodzi tutaj, ob ok licznych artykułów z lat poprzednich, o pod staw ow ą dla prasoznawcy pracę I. S o c h y , C zasopism a m łodzieży szkolnej w Polsce. 19 1 8 —1930. K atow ice 1986, ss. 196, plus indeksy czasopism szkolnych i m iejscowości, gdzie czasopism a takie ukazyw ały się, i 21 ciekawych ilustracji. W yrazić m ożna nadzieję na dalszy ciąg dotyczący czasopism szkolnych z lat 1931 —1939.
104
RECENZJE I . OMÓWIENIAtreściami określonym i przez ów czesny ideał w ychow aw czy (przede w szystkim patriotyzm), literacki charakter środków przekazuje oraz silną więź z czytelnikiem (s. 43). Te właśnie czasopism a służyły podstawow ej inicjacji literackiej m łodego czytelnika i — jak cytuje autorka myśl ówczesnych pedagogów — skutkiem ich w pływ ów m iało być: „ [ ...] wyrobienie umiejętności racjonalnego czytania, rozw inięcia sm aku literackiego [ ...] i zam iłow ania do czytania rzeczy w artościow ych” (s. 45). Tem u celow i przyświecały teksty literackie ów czesnych w ybitnych literatów polskich oraz artykuły o tem atyce literackiej, łączące wiedzę literacką z wiedzą przyrodniczą, geograficzną, artystyczną bądź historyczną. W ażną rolę odgrywały na łam ach tych czasopism różnorodne informacje dotyczące ruchu wydaw niczego i życia literackiego współczesnej Polski, organizow ane konkursy literackie oraz rozwijanie korespondencji z redakcjami.
W ażną funkcję w ychow ania przez literaturę pełniło harcerstwo. Tem u problem ow i pośw ięciła autorka kolejny rozdział. N a tle sporów ideow ych, jakie obserw ow ać m ożna w harcerstwie międzywojennym , stałym elem entem działalności harcerskiej było tworzenie kultury literackiej wśród harcerzy. P rop agow ano tę kulturę poprzez korzystanie z bibliotek, czytelni, tworzenie własnych księgozbiorów , czytanie gazet i czasopism czy dyskusje literackie. U m iejętności te i zachow ania utrwalano wprowadzając je w zakres sprawności i prób na kolejne stopnie harcerskie. W ychow aniu literackiemu służyć m iały czasopism a harcerskie, takie jak: „Skaut” (1911 — 1914, 1 9 1 6 -1 9 2 1 ,1 9 2 3 - 1939), „Harcerz” ( 1 9 1 7 - 1 9 2 1 ,1 9 2 5 - 1 9 3 9 ) , „Harcmistrz” (1917, 1 9 1 9 -1 9 3 3 ), „Czuj D u ch ” (1 9 2 2 —1926, 1932—1935), „Skrzydła” (1930— 1939) czy „H arcerstwo” (19 3 4 —1939). O ne to zapoznaw ały harcerzy z w ybitnym i twórcam i poezji i prozy narodow ej; poprzez literaturę poznaw ali sw oich patronów . A utorka analizując zaw artość literacką czasopism harcerskich w skazuje na różnorodne tendencje i odw ołania literackie znajdujące swój wyraz na łam ach tych czasopism , zarów no o program ach narodow o-endeckich i sanacyjnych („Skaut”, „Harcmistrz”, „Strażnica H arcerska” „Straż nad W isłą”), jak i lewicujących („G rom ada” 1929 — 1939).
Analiza literackiej zaw artości czasopism dla m łodzieży w latach rządów sanacji to kolejna część rozważań autorki. Program w ychow ania literackiego oparty na ideałach wychow aw czych „obyw atelsko-państw ow ych”, wypływających ze w skazań Józefa Piłsudskiego i A dam a Skwarczyń- skiego, stał u podstaw pow stania i działalności takich czasopism jak „Sternik”, „Kuźnia M łod ych” (19 3 2 —1936) czy „W m łodych oczach” (1937— 1939). O ne w łaśnie inspirow ane były przez państw ow y ideał w ychow aw czy i poprzez literaturę piękną, jej tworzenie i odbiór miały ten ideał wpajać m łodzieży polskiej lat 30. C zasopism a te miały aspiracje stania się wzoram i czasopism m łodzieżow ych i w niejednym przypadku to im się udało. Szczególnie „Kuźnia M łodych” przez w zm ożon ą propagandę, różnorodne akcje skupiające tw órców i czytelników oraz polem iczny i krytyczny ton (nawet w obec tradycyjnej szkoły!) zyskała sobie dużą popularność. W w ychow aniu literackim „K uźnia M łod ych” h ołdow ała szeroko pojętem u kultow i romantyzmu. D la redaktorów tego czasopism a literatura piękna m iała istotne znaczenie państw ow otw órcze. W zorami ideow ym i były dzieła W yspiańskiego, N orw ida, Żerom skiego czy Brzozowskiego. Znaczącą rolę przypisywano analizie i charakterystyce bieżącego życia literackiego ówczesnej Polski. Stąd liczne recenzje literackie, oceny now ości w ydawniczych, przeglądy prasy, w yw iady z pisarzami, portrety laureatów nagród literackich. W iele miejsca udzielała „K uźnia M łod ych” tw órczości literackiej samej m łodzieży, stąd liczne debiuty późniejszych znanych tw órców literatury polskiej. Analizując rolę „Kuźni M łod ych” autorka podkreśliła, iż polegała ona przede wszystkim :” [ ...] na owej sile inspirującej, »m odelotw órczej« zarów no w odniesieniu do literatury (wyborów , zachow ań i kom petencji literackich), jak i w odniesieniu d o typu prasy m łodzieżow ej” (s. 110). P odobn y charakter w zakresie w ychow ania literackiego m iało czasopism o „W m łodych oczach”.
Inny charakter miały „Orlęta” (1928 — 1939), czasopism o realizujące narodow y program w ychow yw ania przez literaturę, propagow any przez N arod ow ą D em okrację. P ism o to z typow ego czasopism a dla m łodzieży, z obszernym działem tekstów literackich, w w yniku walki konkurencyj nej z czasopism am i obozu rządzącej sanacji nabrało, szczególnie w połow ie lat 30., charakteru czasopism a politycznego, p ozbaw ion ego prawa rozpow szechniania w szkołach. Edukacja literacka na łam ach „Orląt” to propagow anie idei, iż literatura piękna m a wyrażać „duszę narodu”, przeciw stawiać się materialistycznej id eologii człow ieka i kultury; literatura ma być „zwierciadłem
RECENZJE I OMÓWIENIA
105
dziejów narodu”, stąd jak o „w ychow aw ców narodu” szczególnym i względam i otaczan o pisarzy renesansu i ośw iecenia, przede w szystkim K ochanow skiego czy Staszica. E pokę rom antyzm u krytykow ano dom agając się rewizji program ów nauczania w tym względzie. U M ickiew icza czy N orw ida podkreślano to, co polskie, narodow e. Bardzo w ysoko cen ion o W yspiańskiego jako „poetę-kapłana i w odza duchow ego narodu” (s. 126). N ie mniejszym mirem otaczani byli Sien kiewicz i K asprowicz. W publicystyce poświęconej współczesnem u życiu literackiemu głoszono pogląd, że literatura polska jest w kryzysie, że toczy się walka m iędzy w artościam i narodow y mi a elem entam i obcym i, rozkładowym i. W zakończeniu tej części sw oich rozważań autorka przeprowadziła porów nanie zaw artości literackiej dw óch czołow ych czasopism m łodzieżow ych lat 30. — „Kuźni M łod ych” i „Orląt”.
O statnia część rozprawy I. Sochy zawiera próbę analizy wzajemnych relacji m iędzy czaso pism am i dla~m1bdzieży a innymi instytucjam i tworzącym i publiczność literacką w szkole. O bok szkolnego programu kształcenia literackiego i norm alnego „obiegu lekcyjnego” literatury pięknej jak i „obiegu bryków ” ważne miejsce w w ychow aniu literackim miał teatr szkolny, istniejące i działające w szkołach k oła literackie czy gazetki uczniowskie. N a w ychow anie to w pływ ały również radio, kino, biblioteki i zw iązane z nimi czytelnictwo, przede w szystkim w zakresie literatury współczesnej. A utorka nie zgadza się w części z tezą Stefana Żółkiew skiego, iż szkoła w latach 20. i 30. nie uczyła sięgać p o literaturę w spółczesną. Literatura ta obecna była w kołach literackich, przede wszystkim zaś w czasopism ach dla m łodzieży. T o one poprzez swoją zaw artość literacką przedstawiały m łodem u tw órcy i czytelnikow i różne m odele wychow awcze. „Periodyki formując w określony sp osób wzór o sob ow y dobrego ucznia, harcerza, chrześcijanina, filomaty, socjalisty, piłsudczyka, » P olak a — k atolika«, kształtow ały zarazem generalnie wzór człow ieka obcującego z literaturą, poszukującego w niej przykładów, pouczeń, argum entów, a także inspiracji dla w łasnego rozwoju i własnej tw órczości” (s. 154). T o one um ożliw iały m łodzieży polskiej w y pow iadanie się poprzez tw órczość literacką i stwarzały sytuację „stawania się uczestnikiem życia literackiego” (s. 160). A naliza tekstów literackich czasopism dla m łodzieży, przedstawiona przez autorkę, doprow adziła ją, i chyba słusznie, do stwierdzenia, iż „ [...] w ychow anie przez literaturę było zarazem wychow aniem dla literatury, tw orzyło publiczność aktywną, wyzw alało aspiracje w dziedzinie sam okształcenia, zakładania grup literackich, podejm ow ania prób twórczych, uczestniczenia w ogólnop olskim życiu literackim ” (s. 168).
Rozprawa I. Sochy w inna dotrzeć nie tylko do prasoznaw ców , ale również pedagogów i p o lonistów . Prasoznaw cy przybliży program y ideow e ujawniane na łam ach czołow ych czasopism dla m łodzieży polskiej w latach 1918 — 1939, choć poczuje on niedosyt pow iązania przez autorkę tych program ow ych treści z sam ym tworzyw em prasow ym , jak grafika, kolum na czy wiersz, bądź ich związki z warsztatami redaktorskim i poszczególnych tytułów. P ed agogow i ujawni rolę i znaczenie dla dydaktyki i w ychow ania czasopism dla m łodzieży, polon istom zaś ukaże nie tylko ważną epokę literacką w oczach ówczesnej m łodzieży, ale również to, jak pod wpływem o d pow iednio dobranych tekstów literackich zm ieniały się literackie w ybory m łodzieży polskiej w latach 1 9 1 8 -1 9 3 9 .
Przyjemna, pastelow a oprawa, dobry papier, ładny i wyraźny druk — dzieło drukarni im. W. Anczyca w K rakowie, a także jasny i przystępny język ułatwiają lekturę tej rozprawy. W yrazić jedynie m ożna żal, iż zabrakło w druku bibliografii załącznikowej, jakiegoś, choćby skrom nego
indeksu i ilustracji, które w zbogaciłyby zaw artość tej cennej pracy.
J e r z y R a ta je w sk i
Edward D ł u g a j c z y k, Oblicze polityczn e i własnościowe prasy polskiej w w ojew ództw ie śląskim
1922 — 1939, K atow ice 1990, ss. 268 ilustr.
Edward D ługąjczyk we w stępie do swej rozprawy wydanej przez M uzeum Śląskie podkreśla jej m ateriałow y charakter stwierdzając, iż na „syntetyczny ogląd” zajmującego go czasopiś m iennictw a „ jest jeszcze za w cześnie”. K siążka rzeczywiście jest tak przesycona faktografią, że
