99
Steroidy anaboliczno-androgenne (anabolic-androgenic steroids,
AAS) – spo³eczna androgenizacja: rozpowszechnienie u¿ywania,
problemy zdrowotne
Anabolic-androgenic steroids (AAS) and social androgenisation:
the prevalence of use and related health problems
Klinika Zaburzeñ Afektywnych i Psychiatrii M³odzie¿owej Uniwersytetu Medycznego w £odzi. Kierownik: Prof. dr hab. n. med. Jolanta Rabe-Jab³oñska
Correspondence to: Klinika Zaburzeñ Afektywnych i Psychiatrii M³odzie¿owej Uniwersytetu Medycznego w £odzi, ul. Czechos³owacka 8/10, 92-216 £ódŸ, tel. (0*42) 678 36 08
Source of financing: Department own sources
S
Sttrreesszzcczzeen
niiee
W pracy przedstawiono dane epidemiologiczne dotycz¹ce u¿ywania i uzale¿nienia od steroidów anabolicz-no-androgennych (ang. anabolic-androgenic steroids, AAS). Zwrócono uwagê na problem u¿ywania AAS nie tylko przez sportowców (doping), ale równie¿ przez m³odzie¿ i m³odych doros³ych, w celu kszta³towania masy miêœniowej i sylwetki cia³a, czyli tzw. spo³eczn¹ androgenizacjê. Stosowanie AAS przez m³odzie¿ i m³odych doros³ych wspó³wystêpuje niejednokrotnie z u¿ywaniem innych substancji psychoaktywnych (SPA), np. amfetaminy, kokainy, halucynogenów. W przebiegu u¿ywania AAS wystêpuj¹: wysokie ryzyko ró¿nych powi-k³añ zdrowotnych, nasilone w przypadku u¿ywania innych SPA, oraz mo¿liwoœæ uzale¿nienia od tych sub-stancji. Na zespó³ abstynencyjny AAS sk³ada siê szereg objawów wystêpuj¹cych w ró¿nej konfiguracji i nasi-leniu; przewa¿nie ma on charakter dwufazowy. W pierwszej fazie dominuj¹ objawy wynikaj¹ce z zaburzeñ uk³adu adrenergicznego, podobne do objawów zespo³u abstynencyjnego opiatowego. W fazie drugiej, zwy-kle w czasie tygodnia, rozwija siê depresja posteroidowa z d¹¿eniem do ponownego przyjêcia substancji AAS. W Polsce problem spo³ecznej androgenizacji nie jest rozpoznany, nie ma te¿ oceny rozpowszechnienia wspó³-wystêpowania zaburzeñ psychicznych, które mog¹ towarzyszyæ u¿ywaniu AAS. W przebiegu stosowania tych substancji mog¹ wystêpowaæ zaburzenia afektywne, co stanowi problem równie¿ z tego wzglêdu, ¿e wi¹¿e siê z istotnym ryzykiem podjêcia próby samobójczej. W pracy podkreœlono, ¿e doping AAS wœród sportow-ców kwalifikowanych jest kontrolowany przepisami sportowymi, a nawet karnymi, natomiast tzw. spo³eczna androgenizacja zwi¹zana z przyjmowaniem AAS i ró¿nych od¿ywek zawieraj¹cych prekursory testosteronu i nandrolonu nie podlega, w naszym kraju, regulacji prawnej.
S
S³³oowwaa kklluucczzoowwee:: steroidy anaboliczno-androgenne, u¿ywanie, uzale¿nienie, spo³eczna androgenizacja
S
Su
um
mm
maarryy
This paper shows the epidemiological data concerning the androgenic-anabolic steroids (AAS) use and depen-dence. It draws attention to the problem of AAS use not only by sportsmen but also by adolescents and young adults in order to build up muscle and shape their bodies. This phenomenon is known as social androgeni-sation. It often coexists with the abuse of other psychoactive substances such as amphetamine, cocaine, hal-lucinogenic drugs. In the course of the AAS use there is a high risk of various health problems, aggravated when also other substances are used, and the possibility of substance dependence. The AAS abstinence syn-drome comprises a variety of symptoms appearing in different configuration and intensity. Usually it con-sists of two phases: the first phase is dominated by symptoms of the adrenergic system disturbances, similar to the opiate abstinence syndrome. In the second phase, which develops within a week, a post-steroid depres-sion comes with an urge to take another dose of the substance. In Poland the problem of social
androgeni-100
W WSSTTÊÊPP
S
teroidy anaboliczno-androgenne (ang. anabolic-androgenic steroids, AAS) s¹ syntetycznymi po-chodnymi mêskiego hormonu testosteronu, powo-duj¹cymi m.in. przyrost masy miêœni. Testosteron jest mêskim hormonem syntetyzowanym w j¹drach. S³u¿y ró¿nym funkcjom w ró¿nych etapach ¿ycia cz³owieka. W ¿yciu zarodkowym dzia³anie androgenów ma wiod¹-ce znaczenie dla rozwoju fenotypu mêskiego(1). Wokre-sie dojrzewania testosteron jest odpowiedzialny za wy-kszta³cenie drugorzêdowych cech p³ciowych mêskich. Testosteron reguluje wiele procesów fizjologicznych u do-ros³ego mê¿czyzny, w³¹czaj¹c w to metabolizm bia³ek miêœni, funkcje p³ciowe i poznawcze, erytropoezê, lipidy osocza i metabolizm koœci(1-3). W ¿yciu doros³ym
prze-ciêtny mê¿czyzna wytwarza oko³o 7 mg testosteronu dziennie(4). Fizjologiczne stê¿enie testosteronu w osoczu
mê¿czyzn oscyluje miêdzy 300 a 1000 ng/dl(5). Œrednia
wartoœæ stê¿enia testosteronu maleje u starszych osób i u 80-letnich mê¿czyzn wynosi oko³o 50% wartoœci stê-¿enia testosteronu 20-latka(6). U kobiet prawid³owy
po-ziom kr¹¿¹cego testosteronu to oko³o 10% stê¿enia wy-stêpuj¹cego u mê¿czyzn(6).
Pochodne testosteronu – syntetyczne AAS s¹ najczêœciej stosowanym dopingiem w sporcie wysoko kwalifikowa-nym i amatorskim. Ze wzglêdu na ich w³aœciwoœci AAS u¿ywaj¹ sportowcy w celu zwiêkszenia przyrostu masy miêœniowej i si³y oraz lepszej tolerancji du¿ych wysi³ków fizycznych i poprawy osi¹ganych wyników(7,8). Powoduj¹
zwiêkszenie efektów anabolicznych w organizmie oraz minimalizuj¹ efekty androgenne(9). Najczêœciej
nadu¿y-wanymi steroidami s¹: u¿ywane doustnie oksymetolon, oksandrolon, metandrostenolon, stanazolol oraz do-miêœniowo preparaty o przed³u¿onym dzia³aniu: nan-drolon (jako dekanian lub fenylopropionian), boldenon i testosteron (jako propionian)(3,9). Syntetyczne
prepara-ty AAS mog¹ byæ przyjmowane doustnie, domiêœniowo i przez skórê, w postaci plastrów lub ¿elu do miejscowe-go stosowania(3). U¿ywanie steroidów w sporcie
trak-towane jest jako nielegalny doping(3).
Syntetyczne AAS s¹ obecnie przedmiotem troski w zwi¹z-ku z ich niekontrolowanym, pozamedycznym u¿ywaniem przez m³odzie¿ i m³odych doros³ych mê¿czyzn oraz pro-blemami zdrowotnymi z tym zwi¹zanymi.
R
ROOZZPPOOWWSSZZEECCHHNNIIEENNIIEE UU¯¯YYWWAANNIIAA AAAASS
AAS stosuje w przybli¿eniu od 5 do 14% atletów sku-pionych w Narodowym Zwi¹zku Atletycznym Colle-ge’ów USA(10).
Z danych szacunkowych z roku 2000 wynika, ¿e AAS sto-suje w tym kraju 3 miliony osób i ¿e przynajmniej raz w ¿yciu przyjmowa³o je od 2,7 do 2,9% m³odych doro-s³ych Amerykanów(11). Z kolei w spo³ecznoœci osób
tre-nuj¹cych sporty si³owe, uczêszczaj¹cych do sal gimna-stycznych i fitness klubów AAS u¿ywa od 15 do 30%(8,12).
Steroidy w USA stosuje w celu kszta³towania sylwetki cia³a oko³o 1 miliona m³odzie¿y(13,14). Szacunkowo 10%
u¿ywaj¹cych AAS to nastolatki(15). Rozpowszechnienie
stosowania AAS wœród nastolatków amerykañskich wy-nosi od 3 do 12% w grupie mê¿czyzn i od 0,5 do 2% wœród kobiet(16-18). Z rosn¹cym medycznym, ale i
poza-medycznym u¿ywaniem AAS w USA wi¹¿e siê rokrocz-nie 20-30-procentowy wzrost sprzeda¿y androgenów(2).
Równie¿ w innych krajach obserwuje siê wzrost u¿ywa-nia ASS (np. we Francji – od 1990 roku), opisywane jest ponadto stosowanie AAS przez dzieci i m³odzie¿, w tym tak¿e dziewczynki w wieku od lat 8(19).
W Polsce nie s¹ znane dok³adne dane dotycz¹ce rozpo-wszechnienia stosowania AAS. Narastaj¹cym problemem spo³ecznym jest u¿ywanie, g³ównie przez m³odych mê¿-czyzn, AAS w celu kszta³towania sylwetki cia³a – tzw. androgenizacja spo³eczna. Zjawisko to czêsto wspó³wy-stêpuje z u¿ywaniem innych substancji psychoaktyw-nych (SPA), np. amfetaminy, kokainy, halucynogenów i in. (zamiennym lub ³¹cznym), i jest zwi¹zane z ró¿ny-mi problemaró¿ny-mi zdrowotnyró¿ny-mi(20). W Polsce, wed³ug badañ
ankietowych prowadzonych w szko³ach ponadgimnazjal-nych i gimnazjach w 1995 i 2003 roku przez Instytut Psychiatrii i Neurologii (J. Sieros³awski), AAS u¿ywa od ponad 2 do 4% uczniów(21).
Badania przeprowadzone w szko³ach ponadgimnazjal-nych w ramach miêdzynarodowego projektu Europej-skich Badañ Szkolnych na temat U¿ywania Alkoholu i Innych Substancji Psychoaktywnych (ESPAD) wskazu-j¹ na wzrost dostêpnoœci zdecydowanej wiêkszoœci sub-stancji psychoaktywnych, co jest zwi¹zane ze znacznym zainteresowaniem m³odzie¿y substancjami zarówno le-galnymi, takimi jak alkohol, leki, w tym równie¿ steroidy anaboliczne, jak i nielegalnymi – przetworami konopi sation has not yet been recognised, there has been no assessment of the mental issues, which may accompa-ny the use of AAS, especially affective disorders, related with the increased risk of suicidal behaviours. The use of AAS among professional sportsmen is regulated by the law, while social androgenisation related with the use of AAS and nutrients containing testosterone and nandrolone precursors has no legal regulations whatsoever in our country.
K
101
indyjskich czy amfetamin¹(21). W ocenie uczniów szkó³ponadgimnazjalnych dostêpnoœæ steroidów anabolicz-nych wzros³a w 2003 roku w odniesieniu do roku 1995. Odsetki odpowiedzi uczniów klas II tych szkó³, potwier-dzaj¹cych ³atw¹ dostêpnoœæ steroidów anabolicznych wynosi³y odpowiednio 19,2% i 39%(21).
P
PRROOBBLLEEMMYY ZZWWII¥¥ZZAANNEE ZZ UU¯¯YYWWAANNIIEEMM S
STTEERROOIIDDÓÓWW AANNAABBOOLLIICCZZNNYYCCHH
Stosowane w leczeniu typowe dawki steroidów anabo-licznych nie powoduj¹ istotnych zmian w funkcjonowa-niu organizmu cz³owieka. Dawki AAS przyjmowane przez m³odych mê¿czyzn sportowców w celu dopingu, a tak¿e m³odzie¿ w celu kszta³towania masy miêœniowej i sylwet-ki cia³a s¹ 10-, 100-, 1000-krotnie wiêksze od dawek te-rapeutycznych(9). Steroidy anaboliczne (przewa¿nie
te-stosteron i nandrolon) stosowane w du¿ych dawkach wywo³uj¹ szereg niekorzystnych zmian w organizmie. U¿ywanie steroidów anabolicznych powoduje wzmo-¿on¹ pobudliwoœæ, euforiê, agresywnoœæ, pobudzenie seksualne, gwa³towne zmiany nastroju oraz
trudno-œci poznawcze zwi¹zane z zaburzeniami pamiêci i kon-centracji uwagi(20,22).
Zaburzeniami towarzysz¹cymi przewlek³emu u¿ywaniu AAS s¹ zachowania agresywne (mo¿liwoœæ podjêcia czy-nu przestêpczego), zmiany nastroju (od euforii do dys-forii), zespo³y hipomaniakalne oraz epizody manii, zabu-rzenia depresyjne z podejmowaniem prób samobójczych, a tak¿e uzale¿nienie(23-25). W badaniach klinicznych,
kon-trolowanych placebo stwierdzono przynajmniej u 5% osób przyjmuj¹cych AAS w du¿ych dawkach (odpowia-daj¹cych dawkom stosowanym w celu kszta³towania masy i sylwetki cia³a) wystêpowanie zespo³ów maniakal-nych lub hipomaniakalmaniakal-nych(22,24). Prawdopodobieñstwo
wyst¹pienia zaburzeñ psychicznych u osób stosuj¹cych AAS wzrasta przy wczeœniejszej „historii psychiatrycz-nej” nadu¿ywania alkoholu lub narkotyków(22).
Fizyczne objawy wskazuj¹ce na stosowanie steroidów androgenno-anabolicznych (AAS) przedstawiono w ta-beli 1(1,3).
M
MEECCHHAANNIIZZMM DDZZIIAA££AANNIIAA AAAASS
Testosteron:
• wi¹¿e siê z receptorem androgennym (AR) w tkan-kach docelowych i w ten sposób wywo³uje efekty androgenne i anaboliczne;
• zostaje zredukowany w niektórych tkankach doce-lowych do dihydrotestosteronu, który tak¿e dzia³a na receptory AR;
• mo¿e ulec aromatyzacji do estradiolu i wykazywaæ aktywnoœæ estrogenn¹(26).
Wszystkie preparaty syntetycznego testosteronu posia-daj¹ aktywnoœæ zarówno anaboliczn¹, jak i androgenn¹. Testosteron wykazuje w swoim profilu stosunek dzia³a-nia anabolicznego do androgennego równy 1, nandro-lon – 1:10, a stanozolol – 1:30(3,26). Wszystkie AAS,
je¿e-li s¹ przyjmowane przez d³u¿szy czas w wystarczaj¹co wysokich dawkach, powoduj¹ wirylizacjê(26).
Recepto-ry androgenne s¹ rozmieszczone w mózgu i testosteron wywiera zró¿nicowany wp³yw na kilka neurotransmi-terów w oœrodkowym uk³adzie nerwowym(27).
Suge-rowano tak¿e, ¿e AAS dzia³aj¹ na mózg, powoduj¹c antagonizm glukokortykoidowy oraz pobudzaj¹c oœ hormonu wzrostu (GH) i insulinopodobnego czyn-nika wzrostu-1 (IGF-1)(26).
Pierwszorzêdow¹ tkank¹ docelow¹ dla efektów anabo-licznych dzia³ania AAS jest miêsieñ szkieletowy. Du¿e dawki testosteronu (przekraczaj¹ce dawki fizjologicz-Rys. 1. U¿ywanie SPA kiedykolwiek w ¿yciu – wyniki badañ
ankietowych (ESPAD) przeprowadzonych w 1995 i 2003 roku w klasach III gimnazjalnych i II po-nadgimnazjalnych (odsetki badanych) (Zród³o: Opracowano na podstawie danych: J. Sieros³aw-ski, IPiN, Warszawa)
Tabela 1. Fizyczne objawy wskazuj¹ce na stosowanie steroidów androgenno-anabolicznych (AAS) Objawy
Wygl¹d Hipertrofia miêœniowa, ow³osienie i pog³êbienie g³osu (kobiety)
Skóra Tr¹dzik, rozstêpy skórne w obszarze deltoidalno-naramiennym, œlady po wk³uciach na poœladkach, udach i ramionach, ³ysienie typu mêskiego Klatka piersiowa Ginekomastia (mê¿czyŸni), atrofia tkanki piersi (kobiety)
Uk³ad moczowo-p³ciowy Atrofia j¹der (mê¿czyŸni), hipertrofia ³echtaczki (kobiety) ´
102
ne), przyjmowane przez m³odych, zdrowych mê¿czyzn w okresach od dziesiêciu do dwudziestu tygodni, powo-duj¹ wzrost bezt³uszczowej masy cia³a, rozmiarów miê-œni i si³y, zwiêkszaj¹cej siê przy jednoczesnym uprawianiu æwiczeñ fizycznych(28,29). Efekt anaboliczny testosteronu
jest zale¿ny od dawki – istotne wzrosty rozmiarów miê-œni oraz si³y zachodz¹ przy dawkach 300 mg tygodniowo lub wy¿szych(29-31). Dawki te powoduj¹ podwy¿szenie
œred-niego stê¿enia testosteronu w osoczu ponad normalne wartoœci – do >1000 ng/ml(24,28). Poniewa¿ AAS
popra-wiaj¹ te¿ tolerancjê na æwiczenia i zdolnoœæ adaptacji miêœnia do przeci¹¿enia, s¹ wykorzystywane w sporcie si-³owym jako doping oraz przez m³odych mê¿czyzn w ce-lu kszta³towania masy miêœniowej i sylwetki cia³a(32).
U
U¯¯YYWWAANNIIEE SSTTEERROOIIDDÓÓWW AANNAABBOOLLIICCZZNNYYCCHH –
– NNIIEEKKTTÓÓRREE PPRROOBBLLEEMMYY SSOOMMAATTYYCCZZNNEE
Czêstoœæ komplikacji zwi¹zanych z pozamedycznym sto-sowaniem AAS nie jest znana. Dane z szerszych badañ obserwacyjnych wskazuj¹, ¿e wiêkszoœæ osób (88-96%) stosuj¹cych AAS doœwiadcza przynajmniej jednego obja-wu ubocznego, takiego jak tr¹dzik (40-54%), atrofia j¹der (40-51%), ginekomastia (10-34%), rozstêpy skórne (34%) i ból w miejscu iniekcji AAS (36%)(9,12,29,33). Potencjalne
nie-korzystne efekty dzia³ania AAS mog¹ byæ podzielone na kilka kategorii objawów: sercowo-naczyniowe, w¹trobo-we, hormonalno-reprodukcyjne, behawioralne, derma-tologiczne i zwi¹zane z iniekcjami (tabela 2)(9,34-41).
W przebiegu u¿ywania AAS wystêpuj¹ te¿ zaburzenia endokrynologiczne zwi¹zane z supresj¹ osi podwzgórzo-wo-przysadkowo-gonadalnej i rozwojem hipogonadyzmu hipogonadotropowego (obni¿enie stê¿enia testosteronu,
hormonów luteinizuj¹cego – LH i folikulotropowego – FSH)(35,42). U mê¿czyzn mog¹ wystêpowaæ objawy
femi-nizacji zwi¹zane z wzrostem stê¿enia estradiolu w wyni-ku obwodowej aromatyzacji androgenów(26).
Charakterystycznymi dla stosowania AAS objawami s¹: bezsennoœæ, jad³owstrêt, nadpobudliwoœæ, obni¿enie li-bido, uczucie przewlek³ego zmêczenia, bóle g³owy, bóle miêœniowo-stawowe, zaburzenia nastroju, a nawet ciê¿-kie zaburzenia depresyjne ze sk³onnoœciami samobójczy-mi (przy próbie ich odstawienia), potrzeba i d¹¿enie do ponownego przyjêcia substancji uzale¿niaj¹cej AAS(23,43-46),
jak równie¿ zespo³y hipomaniakalne i maniakalne(24,47,48).
U¿ywanie AAS nasila tr¹dzik i ³ysienie typu mêskiego, u mê¿czyzn powoduje ginekomastiê, przerost gruczo³u krokowego, atrofiê j¹der, a u kobiet – zaburzenia mie-si¹czkowania, hirsutyzm i przerost ³echtaczki(9). AAS
upo-œledzaj¹ funkcje w¹troby, mog¹ doprowadziæ do chole-statycznego zapalenia w¹troby z ¿ó³taczk¹ oraz rozwoju z³oœliwych nowotworów w¹troby(34,36,49). Indukowane przez
steroidy anaboliczne zmiany w profilu lipidowym (wzrost LDL, obni¿enie HDL) powoduj¹ przedwczesny rozwój mia¿d¿ycy i zwiêkszaj¹ ryzyko zapadalnoœci na chorobê wieñcow¹(35,36,41,50). W piœmiennictwie opisano w zwi¹zku
z u¿ywaniem AAS wystêpowanie nadciœnienia têtnicze-go, udarów mózgu, miokardiopatii, zaburzeñ rytmu ser-ca, zakrzepicy(35,36,38,51).
K
KRRYYTTEERRIIAA RROOZZPPOOZZNNAAWWAANNIIAA U
UZZAALLEE¯¯NNIIEENNIIAA OODD AAAASS II OOBBRRAAZZ KKLLIINNIICCZZNNYY UUZZAALLEE¯¯NNIIEENNIIAA
Androgenizacja spo³eczna zwi¹zana z przewlek³ym przyj-mowaniem AAS w du¿ych dawkach powoduje rozwój
Tabela 2. Objawy niepo¿¹dane i powik³ania wystêpuj¹ce w przebiegu u¿ywania steroidów androgenno-anabolicznych (AAS) Objawy Objawy niepo¿¹dane/powik³ania
Sercowo-naczyniowe Podwy¿szone ciœnienie têtnicze krwi, arytmia, hipertrofia lewej komory miêœnia sercowego (LVH), upoœledzone wype³nienie rozkurczowe, czerwienica, zmieniony profil lipidowy, zakrzepica
W¹troba Hepatotoksycznoœæ (podwy¿szone transaminazy ALT, AST), ¿ó³taczka, predyspozycje do powstawania nowotworów Dermatologiczne Tr¹dzik, ginekomastia, rozstêpy, alopecia, nadmierne ow³osienie
Reprodukcyjno-hormonalne Zmiany libido, obni¿ona p³odnoœæ, obni¿one stê¿enie hormonów luteinizuj¹cego (LH) i folikulotropowego (FSH)
Specyficzne dla mê¿czyzn Hipogonadyzm hipogonadotropowy, atrofia j¹der, upoœledzona spermatogeneza, zmiany libido, impotencja, bezp³odnoœæ, hipertrofia prostaty. Feminizacja (ginekomastia) w wyniku aromatyzacji egzogennego testosteronu do metabolitów estrogenu
Specyficzne dla kobiet Nadmierne ow³osienie/maskulinizacja, zwiêkszona iloœæ w³osów na twarzy, pog³êbienie g³osu, nieregularne miesi¹czki lub brak miesi¹czki, hipertrofia ³echtaczki, zmniejszenie gruczo³u piersiowego, ³ysina typu mêskiego
Specyficzne dla wieku dorastania Przedwczesne zamkniêcie nasad kostnych, przedwczesne dojrzewanie p³ciowe
Behawioralne Zmiany nastroju, agresja, zespo³y maniakalne i depresyjne, uzale¿nienie, zespó³ abstynencyjny
Zwi¹zane z iniekcj¹ Podbiegniêcia krwawe w miejscach wk³uæ, zw³óknienia, urazy nerwowo-naczyniowe, infekcje: ropnie bakteryjne, septyczne zapalenie stawów, wstrz¹s septyczny, zaka¿enie wirusem HIV, zapalenie w¹troby typu B i C, uszkodzenia nerwów (kulszowego, ramiennego)
103
tolerancji i wystêpowanie zespo³u abstynencyjnego przypróbie ich odstawienia.
Uzale¿nienie od steroidów anabolicznych po raz pierw-szy opisali Copeland i wsp., w 1998 roku(52).
Uzale¿nie-nie to spe³nia³o piêæ z siedmiu kryteriów wg klasyfikacji DSM-IV(52). Uzale¿nienie od AAS, wg kryteriów DSM-IV,
stwierdzono u 57% sportowców u¿ywaj¹cych steroidów anabolicznych – badania Gridleya i Hanrahana(53), w
in-nych badaniach uzale¿nienie od AAS, wg kryteriów DSM-III-R, wystêpowa³o u 14 do 69% badanych (Ma-lone i wsp., 1995; Clancy i Yates, 1992)(47,54).
W klasyfikacji ICD-10 uzale¿nienie od AAS nie jest wy-odrêbnione, w zwi¹zku z czym zalicza siê je do F19 – za-burzenia psychiczne i zaza-burzenia zachowania spowodo-wane u¿ywaniem kilku substancji lub innych substancji psychoaktywnych (niewymienionych w oznaczeniach ko-dowych)(55). Zespó³ uzale¿nienia zosta³ zdefiniowany w tej
klasyfikacji jako kompleks zjawisk fizjologicznych, beha-wioralnych i poznawczych – przyjmowanie substancji lub grupy substancji dominuje nad innymi zachowania-mi, które mia³y poprzednio dla pacjenta wiêksz¹ wartoœæ. Uzale¿nienie od AAS nosi cechy wspólne dla wszystkich rodzajów uzale¿nieñ. Nale¿¹ do nich:
– zaburzenia w sferze psychologicznej obejmuj¹ce zmiany zachowañ, polegaj¹ce na przymusie ci¹g³e-go lub okresoweci¹g³e-go za¿ywania substancji, trudnoœci w kontrolowaniu jego za¿ywania – rozpoczêcia, za-koñczenia lub iloœci;
– zaburzenia w sferze biologicznej zwi¹zane z u¿ywa-niem substancji – dotycz¹ wystêpowania charaktery-stycznego zespo³u odstawienia, upoœledzenia funkcji poznawczych, kontynuowania za¿ywania substancji mimo wiedzy pacjenta i dowodów na to, ¿e spowo-dowa³a ona uszkodzenia narz¹dów wewnêtrznych; – wzrost tolerancji;
– zaburzenia w funkcjonowaniu spo³ecznym, skupie-nie uwagi na kszta³towaniu sylwetki cia³a i aktywno-œci maj¹cej na celu pozyskanie substancji.
Charakterystycznymi objawami psychicznymi uzale¿nie-nia od AAS s¹: os³abienie pamiêci i pojmowauzale¿nie-nia, zabu-rzenia koncentracji uwagi, zabuzabu-rzenia krytycyzmu, chwiej-noœæ afektywna, zaburzenia snu, spadek zainteresowañ, lêk, sk³onnoœæ do zachowañ agresywnych.
Zaprzestanie przyjmowania du¿ych dawek AAS, po uprzednim d³ugotrwa³ym ich stosowaniu, obok zabu-rzeñ endokrynologicznych (hipogonadyzmu hipogona-dotropowego) mo¿e prowadziæ do rozwiniêcia siê ze-spo³u abstynencyjnego(42,43,45).
Na zespó³ abstynencyjny AAS sk³ada siê szereg objawów wystêpuj¹cych w ró¿nej konfiguracji oraz nasileniu; prze-wa¿nie ma on charakter dwufazowy(45). W pierwszej fazie
dominuj¹ objawy wynikaj¹ce z zaburzeñ uk³adu adrener-gicznego (podobne do objawów zespo³u abstynencyj-nego opiatowego): niepokój, uczucie os³abienia, bez-sennoœæ, nudnoœci, bóle g³owy, dreszcze, przyspieszenie akcji serca, wzrost ciœnienia têtniczego krwi, uogólnione
bóle miêœniowe. W drugiej, zwykle w czasie tygodnia, rozwija siê depresja posteroidowa z d¹¿eniem do po-nownego przyjêcia substancji AAS(23,45).
P PRROOBBLLEEMMYY ZZWWII¥¥ZZAANNEE Z Z OODDSSTTAAWWIIEENNIIEEMM S STTEERROOIIDDÓÓWW AANNAABBOOLLIICCZZNNYYCCHH
U osób stosuj¹cych AAS mog¹ wystêpowaæ problemy zwi¹zane z ich odstawieniem, takie jak zmniejszone roz-miary i si³a miêœni, zmêczenie, nastrój depresyjny oraz ob-ni¿one libido, i utrzymywaæ siê przez kilka miesiêcy(56).
Objawy takie generuj¹ silne pragnienie powrotu do przyj-mowania AAS (ang. craving)(43,44).
Zespó³ odstawienny posteroidowy wymaga leczenia, któ-rego celem jest wyrównanie równowagi hormonalnej oraz ³agodzenie objawów abstynencyjnych adrenergicznych. Do ³agodzenia tych objawów stosuje siê klonidynê (an-tagonistê receptorów adrenergicznych α2), estry
testoste-ronu, leki przeciwzapalne, takie jak naproksen, ibuprofen, inhibitory cyklooksygenazy-2 (leczenie dolegliwoœci bólo-wych m.in. miêœni i stawów, zwi¹zanych z przewlek³ym stanem zapalnym)(46).
W leczeniu objawów depresyjnych zespo³u abstynencyj-nego stosuje siê selektywne inhibitory wychwytu zwrot-nego serotoniny, najczêœciej fluoksetynê, paroksetynê, sertralinê(46,57). Nie s¹ wskazane trójpierœcieniowe leki
przeciwdepresyjne (TLPD) i inhibitory monoaminook-sydazy (IMAO), które mog¹ nasilaæ dzia³anie kardiotok-syczne (ortostatyczne spadki ciœnienia, zaburzenia rytmu serca) i hepatotoksyczne dzia³anie steroidów anabolicz-nych. Ponadto TLPD maj¹ dzia³anie cholinolityczne i z tego powodu nie powinny byæ stosowane u pacjen-tów z przerostem gruczo³u krokowego, objawem czêsto wystêpuj¹cym w przebiegu stosowania AAS.
Rozpoczêcie leczenia hormonalnego jest wskazane, gdy wystêpuj¹ wyraŸne kliniczne objawy hipogonadyzmu lub utrzymuj¹ siê nieprawid³owoœci w wynikach badañ hormonalnych (dysfunkcja osi podwzgórzowo-przy-sadkowo-gonadalnej) lub seminologicznych. W le-czeniu hormonalnym zastosowanie znalaz³y pochod-ne testosteronu, ludzka gonadotropina kosmówkowa, syntetyczna gonadoliberyna (podawana pulsacyjnie) oraz antyestrogeny(46,58).
P
PRROOBBLLEEMMYY ZZWWII¥¥ZZAANNEE ZZ LLEECCZZEENNIIEEMM O
OSSÓÓBB SSTTOOSSUUJJ¥¥CCYYCCHH AAAASS II SSPPAA
Przy jednoczesnym u¿ywaniu SPA wystêpuj¹: ryzyko nie-korzystnych interakcji, synergizm, potencjalizacja dzia³a-nia oraz wiêksze nasilenie objawów psychopatologicz-nych. Obserwuje siê gorsze efekty farmakoterapii, wiêksz¹ iloœæ powa¿nych objawów niepo¿¹danych, czêsto wiêk-sze trudnoœci diagnostyczne towarzysz¹cych zaburzeñ afektywnych, jak równie¿ gorsze funkcjonowanie spo-³eczne pacjenta.
104
D
D££UUGGOOTTEERRMMIINNOOWWEE ZZAAGGRROO¯¯EENNIIAA D
DLLAA ZZDDRROOWWIIAA
Najpowa¿niejszymi konsekwencjami d³ugoterminowego stosowania AAS s¹ zaburzenia uk³adu sercowo-naczynio-wego, zwiêkszone ryzyko zawa³u miêœnia sercowego oraz nag³ej œmierci z powodów sercowo-kr¹¿eniowych(50,51,59).
Ryzyko œmiertelnoœci wœród stosuj¹cych chronicznie AAS jest 4,6 razy wiêksze ni¿ u niestosuj¹cych AAS(60).
Jak-kolwiek uwa¿a siê, ¿e u¿ywanie AAS stanowi czynnik etiologiczny powstawania niektórych nowotworów, to jednak w piœmiennictwie niewiele jest doniesieñ wi¹¿¹-cych stosowanie AAS z wystêpowaniem nowotworów w¹troby, raka nerek i nowotworów j¹der(51).
A
ASSPPEEKKTTYY PPRRAAWWNNEE SSTTOOSSOOWWAANNIIAA AAAASS
Rynek nielegalnego obrotu œrodkami anabolicznymi w na-szym kraju rozwija siê w sposób niekontrolowany. Zgod-nie z polskimi przepisami karze podlega Zgod-nielegalne spro-wadzanie steroidów (przemyt) i handel nimi. AAS nie mog¹ byæ zatem rozprowadzane i sprzedawane poza obrotem aptecznym. Jakkolwiek steroidy znajduj¹ siê na liœcie nielegalnych œrodków dopingowych Ministra Edu-kacji Narodowej i Sportu z dnia 7 wrzeœnia 2004 roku, spo³eczna androgenizacja zwi¹zana z przyjmowaniem AAS i ró¿nych od¿ywek zawieraj¹cych prekursory te-stosteronu i nandrolonu nie podlega w naszym kraju regulacji prawnej(61).
Dopóki steroidy anaboliczno-androgenne bêd¹ prak-tycznie wy³¹czone spod kontroli, ich bezkrytyczne sto-sowanie pozamedyczne mo¿e przyczyniaæ siê do wielu powa¿nych powik³añ zdrowotnych.
Obserwowane u¿ywanie tych substancji przez m³odych mê¿czyzn i zaznaczaj¹cy siê wzrost zainteresowania AAS wœród adolescentów, a nawet dzieci wymaga wpro-wadzenia do programów prozdrowotnej edukacji szkol-nej treœci dotycz¹cych zagro¿eñ zwi¹zanych z u¿ywa-niem nie tylko SPA, ale równie¿ AAS.
Z
ZAAGGRROO¯¯EENNIIAA WWYYNNIIKKAAJJ¥¥CCEE Z
ZEE SSTTOOSSOOWWAANNIIAA AAAASS –– PPOODDSSUUMMOOWWAANNIIEE
1. Zaburzenia afektywne wystêpuj¹ce w przebiegu u¿y-wania AAS wi¹¿¹ siê czêsto z powa¿nym zagro¿e-niem, jakim jest ryzyko podjêcia próby samobójczej. 2. Zachowania agresywne w nastêpstwie u¿ywania AAS mog¹ skutkowaæ prób¹ podjêcia powa¿nego czynu przestêpczego – zabójstwa lub innego przestêpstwa kryminalnego.
3. W przebiegu u¿ywania AAS wystêpuj¹ uzale¿nienie oraz wysokie ryzyko ró¿nych powik³añ zdrowotnych, mog¹cych prowadziæ do zgonu. Zagro¿enia te s¹ wie-lokrotnie wiêksze w przypadku ³¹czenia AAS i SPA. 4. W Polsce problem spo³eczny tzw. androgenizacji wœród m³odych ludzi nie jest rozpoznany, nie ma
te¿ oceny rozpowszechnienia wystêpowania zabu-rzeñ psychicznych, które mog¹ towarzyszyæ u¿y-waniu AAS.
5. Spo³eczna androgenizacja zwi¹zana z przyjmowa-niem AAS i ró¿nych od¿ywek zawieraj¹cych prekur-sory testosteronu i nandrolonu nie podlega, w na-szym kraju, regulacji prawnej.
PIŒMIENNICTWO: BIBLIOGRAPHY: 1
1.. Langwiñski R., Kleinrok Z.: Farmakologia uk³adów hormo-nalnych. Mêskie hormony p³ciowe i steroidy anaboliczne. W: Kostowski W. (red.): Farmakologia. Podstawy farmako-terapii. Podrêcznik dla studentów i lekarzy. PZWL, Warsza-wa 2001: 335-342.
2
2.. Bhasin S., Bremner W.J.: Clinical review 85: emerging issues in androgen replacement therapy. J. Clin. Endocri-nol. Metab. 1997; 82: 3-8.
3
3.. Rewerski W., Pasierbski W.: Farmakologiczne aspekty do-pingu. W: Rewerski W., Nazar K. (red.): Doping. PZWL, Warszawa 1995: 126-144.
4
4.. Bardin C.W.: The anabolic action of testosterone. N. Engl. J. Med. 1996; 335: 52-53.
5
5.. Bagatell C.J., Bremner W.J.: Androgens in men – uses and abuses. N. Engl. J. Med. 1996; 334: 707-714.
6
6.. Wilson J.D.: Androgens. W: Hardman J.G., Limbird L.E., Molinoff P.B. i wsp. (red.): Goodman and Gilman’s. The Pharmacological Basis of Therapeutics. McGraw-Hill, New York, NY 1996: 1441-1457.
7
7.. Mi³êk M., Mêdraœ M.: Biologiczne dzia³anie substancji androgenno-anabolicznych. Med. Sport. 1995; 6: 14. 8
8.. Perry H.M., Wright D., Littlepage B.N.: Dying to be big: a review of anabolic steroid use. Br. J. Sports Med. 1992; 26: 259-261.
9
9.. Haupt H.A., Rovere G.D.: Anabolic steroids: a review of the literature. Am. J. Sports Med. 1984; 12: 469-484. 1
100.. Pope H.G. Jr, Katz D.L., Champoux R.: Anabolic-andro-genic steroid use among 1,010 college men. Phys. Sports-med. 1988; 16: 75-92.
1
111.. National Institute on Drug Abuse. About anabolic steroid abuse. NIDA Notes 2000; 15: 15.
1
122.. Bolding G., Sherr L., Elford J.: Use of anabolic steroids and associated health risks among gay men attending Lon-don gyms. Addiction 2002; 97: 195-203.
1
133.. Burnett K.F., Kleiman M.E.: Psychological characteristics of adolescent steroid users. Adolescence 1994; 29: 81-89. 1
144.. Yesalis C., Kennedy N.J., Kopstein A.N., Bahrke M.S.: Anabolic-androgenic steroid use in the United States. JAMA 1993; 270: 1217-1221.
1
155.. Evans N.A.: Gym and tonic: a profile of 100 male steroid users. Br. J. Sports Med. 1997; 31: 54-58.
1
166.. Buckley W.E., Yesalis C.E. 3rd, Friedl K.E. i wsp.: Estimated
prevalence of anabolic steroid use among male high school seniors. JAMA 1988; 260: 3441-3445.
1
177.. Irving L.M., Wall M., Neumark-Sztainer D., Story M.: Steroid use among adolescents: findings from Project EAT. J. Adolesc. Health 2002; 30: 243-252.
1
188.. Stilger V.G., Yesalis C.E.: Anabolic-androgenic steroid use among high school football players. J. Community Health 1999; 24: 131-145.
1
199.. Laure P.: Doping: epidemiological studies. Presse Med. 2000; 29: 1365-1372.
105
2
200.. Brower K.J., Blow F.C., Young J.P., Hill E.M.: Symptoms and correlates of anabolic-androgenic steroid dependence. Br. J. Addict. 1991; 86: 759-768.
2
211.. Sieros³awski J.: U¿ywanie narkotyków i alkoholu przez m³o-dzie¿ szkoln¹. ESPAD 2003. IPiN, Warszawa 2003: 3-104. 2
222.. Su T.P., Pagliaro M., Schmidt P.J. i wsp.: Neuropsychiatric effects of anabolic steroids in male normal volunteers. JAMA 1993; 269: 2760-2764.
2
233.. Brower K.J., Blow F.C., Eliopulos G.A., Beresford T.P.: Anabolic androgenic steroids and suicide. Am. J. Psychia-try 1989; 146: 1075.
2
244.. Pope H.G. Jr, Kouri E.M., Hudson J.I.: Effects of supra-physiologic doses of testosterone on mood and aggres-sion in normal men: a randomized controlled trial. Arch. Gen. Psychiatry 2000; 57: 133-140.
2
255.. Yesalis C.E., Bahrke M.S.: Anabolic-androgenic steroids and related substances. Curr. Sports Med. Rep. 2002; 1: 246-252.
2
266.. Kuhn C.M.: Anabolic steroids. Recent Prog. Horm. Res. 2002; 57: 411-434.
2
277.. Rubinow D.R., Schmidt P.J.: Androgens, brain, and behav-ior. Am. J. Psychiatry 1996; 153: 974-984.
2
288.. Bhasin S., Storer T.W., Berman N. i wsp.: The effects of supraphysiologic doses of testosterone on muscle size and strength in normal men. N. Engl. J. Med. 1996; 335: 1-7. 2
299.. Bhasin S., Woodhouse L., Casaburi R. i wsp.: Testosterone dose-response relationships in healthy young men. Am. J. Physiol. Endocrinol. Metab. 2001; 281: E1172-E1181. 3
300.. Sinha-Hikim I., Artaza J., Woodhouse L. i wsp.: Testos-terone-induced increase in muscle size in healthy young men is associated with muscle fiber hypertrophy. Am. J. Physiol. Endocrinol. Metab. 2002; 283: E154-E164. 3
311.. Snyder P.J., Peachey H., Hannoush P. i wsp.: Effect of testosterone treatment on body composition and muscle strength in men over 65 years of age. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1999; 84: 2647-2653.
3
322.. Tamaki T., Uchiyama S., Uchiyama Y. i wsp.: Anabolic steroids increase exercise tolerance. Am. J. Physiol. Endo-crinol. Metab. 2001; 280: E973-E981.
3
333.. Evans N.A.: Local complications of self administered anabolic steroid injections. Br. J. Sports Med. 1997; 31: 349-350.
3
344.. Goldman B.: Liver carcinoma in an athlete taking anabolic steroids. J. Am. Osteopath. Assoc. 1985; 85: 56.
3
355.. Jarow J.P., Lipshultz L.I.: Anabolic steroid-induced hypog-onadotropic hypogonadism. Am. J. Sports Med. 1990; 18: 429-431.
3
366.. Lenders J.W., Demacker P.N., Vos J.A. i wsp.: Deleterious effects of anabolic steroids on serum lipoproteins, blood pressure, and liver function in amateur body builders. Int. J. Sports Med. 1988; 9: 19-23.
3
377.. Midgley S.J., Heather N., Best D. i wsp.: Risk behaviours for HIV and hepatitis infection among anabolic-andro-genic steroid users. AIDS Care 2000; 12: 163-170. 3
388.. Mochizuki R.M., Richter K.J.: Cardiomyopathy and cere-brovascular accident associated with anabolic-androgenic steroid use. Phys. Sportsmed. 1988; 16: 109.
3
399.. Rich J.D., Dickinson B.P., Flanigan T.P., Valone S.E.: Abscess related to anabolic-androgenic steroid injection. Med. Sci. Sports Exerc. 1999; 31: 207-209.
4
400.. Scott M.J., Scott M.J. Jr: HIV infection associated with injections of anabolic steroids. JAMA 1989; 262: 207-208. 4
411.. Thompson P.D., Cullinane E.M., Sady S.P. i wsp.: Con-trasting effects of testosterone and stanozolol on serum lipoprotein levels. JAMA 1989; 261: 1165-1168.
4
422.. Martikainen H., Alen M., Rahkila P., Vihko R.: Testicular responsiveness to human chorionic gonadotrophin dur-ing transient hypogonadotrophic hypogonadism induced by androgenic/anabolic steroids in power athletes. J. Stero-id Biochem. 1986; 25: 109-112.
4
433.. Brower K.J.: Anabolic steroid abuse and dependence. Curr. Psychiatry Rep. 2002; 4: 377-387.
4
444.. Brower K.J., Eliopulos G.A., Blow F.C. i wsp.: Evidence for physical and psychological dependence on anabolic androgenic steroids in eight weight lifters. Am. J. Psychiatry 1990; 147: 510-512.
4
455.. Kashkin K.B., Kleber H.D.: Hooked on hormones? An anabolic steroid addiction hypothesis. JAMA 1989; 262: 3166-3170.
4
466.. Mêdraœ M., Tworowska U.: Treatment strategies of with-drawal from long-term use of anabolic-androgenic stero-ids. Pol. Merkuriusz Lek. 2001; 11: 535-538.
4
477.. Malone D.A. Jr, Dimeff R.J., Lombardo J.A., Sample R.H.: Psychiatric effects and psychoactive substance use in ana-bolic-androgenic steroid users. Clin. J. Sport Med. 1995; 5: 25-31.
4
488.. Pope H.G. Jr, Katz D.L.: Psychiatric and medical effects of anabolic-androgenic steroid use. A controlled study of 160 athletes. Arch. Gen. Psychiatry 1994; 51: 375-382. 4
499.. Westaby D., Ogle S.J., Paradinas F.J. i wsp.: Liver dam-age from long-term methyltestosterone. Lancet 1977; 2: 262-263.
5
500.. Melchert R.B., Welder A.A.: Cardiovascular effects of androgenic-anabolic steroids. Med. Sci. Sports Exerc. 1995; 27: 1252-1262.
5
511.. Parssinen M., Seppala T.: Steroid use and long-term health risks in former athletes. Sports Med. 2002; 32: 83-94. 5
522.. Copeland J., Peters R., Dillon P.: A study of 100 ana-bolic-androgenic steroid users. Med. J. Aust. 1998; 168: 311-312.
5
533.. Gridley D.W., Hanrahan S.J.: Anabolic-androgenic steroid use among male gymnasium participants: dependence, knowledge and motives. Sport Health 1994; 12: 11-14. 5
544.. Clancy G.P., Yates W.R.: Anabolic steroid use among sub-stance abusers in treatment. J. Clin. Psychiatry 1992; 53: 97-100.
5
555.. Miêdzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Pro-blemów Zdrowotnych, ICD-10. Klasyfikacja zaburzeñ psychicznych i zaburzeñ zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwersyteckie Wy-dawnictwo Medyczne Vesalius, Instytut Psychiatrii i Neu-rologii, Kraków – Warszawa 2000.
5
566.. Brower K.J.: Withdrawal from anabolic steroids. Curr. Ther. Endocrinol. Metab. 1997; 6: 338-343.
5
577.. Malone D.A. Jr, Dimeff R.J.: The use of fluoxetine in depression associated with anabolic steroid withdrawal: a case series. J. Clin. Psychiatry 1992; 53: 130-132. 5
588.. Bickelman C., Ferries L., Eaton R.P.: Impotence related to anabolic steroid use in a body builder. Response to clomiphene citrate. West. J. Med. 1995; 162: 158-160. 5
599.. Wight J.N. Jr, Salem D.: Sudden cardiac death and the ‘athlete’s heart’. Arch. Intern. Med. 1995; 155: 1473-1480. 6
600.. Parssinen M., Kujala U., Vartiainen E. i wsp.: Increased pre-mature mortality of competitive powerlifters suspected to have used anabolic agents. Int. J. Sports Med. 2000; 21: 225-227.
6
611.. Kwiatkowska D., Chrostowski K., Partyka E., Wójcikow-ska-Wójcik B.: Nandrolon – metody wykrywania. Sport Wyczynowy 2001; 7-8: 439-440.
